جیهان
چاوش ئۆغلۆ لە چاوپێکەوتنێکدا رایگەیاند، پێویستە رێککەوتنی کۆچ لەنێوان تورکیا و یەکێتی ئەوروپا نوێ بکرێتەوە لەسەر بنەمای دەستکەوت بۆ ھەردوولا.
سەبارەت بە لوتکەی یەکێتی ئەوروپاش، کە بڕیارە بەم نزیکانە رێکبخرێت چاوش ئۆغلۆ وتی، ئەنقەرە نیگەران نییە سەبارەت بە ئەگەری سەپاندنی سزا بەسەریدا لەلایەن یەکێتییەکەوە.
لە ساڵی ٢٠١٦ تورکیا و یەکێتی ئەوروپا رێککەوتنی کۆچیان ئیمزا کرد، بەپێی رێککەوتنەکە تورکیا پێشوازی لە کۆچبەران و پەنابەرانی سوریا دەکرد لە بەرامبەر وەرگرتنی پارە لەلایەن یەکێتییەکەوە.
لە سەردانەکەی بۆ وڵاتانی ئەوروپا، "بایدن" گەیشتووەتە بەریتانیا و سەردانی سەربازانی ئەمریکی لە خۆرھەڵاتی ئەو وڵاتە کرد و دڵنیایی دایە ھاوپەیمانەکانی سەبارەت بە رۆڵی وڵاتەکەی لە جیھاندا و وتی، ئامانجی سەردانەکەی ئەوەیە بە روسیا و چین بڵێن ئەمریکا بە بەھێزی گەڕاوەتەوە.
بایدن وتیشی، لە سەردانەکەیدا بۆ شاری "ژنێڤ"ی سویسرا لەگەڵ ڤلادمیر پوتن سەرۆکی روسیا کۆدەبێتەوە و ئەوەی بیەوێت پێی دەڵێت و وەڵامیان دەبێت بۆ ھەر دەستوەردانێکی حکومەتی روسیا.
میدیاکانی روسیا بڵاویانکردەوە، تەقینەوەیەک بە بۆمبی چێندراو کاروانێکی پۆلیسی سەربازیی روسیای لە پارێزگای "حەسەکە" لە باکور و خۆرھەڵاتی سوریا کردە ئامانج، بەھۆیەوە سەربازێکی روسی کوژرا و سێ سەربازی تریش برینداربوون.
روسیا لە سوریا ھەزاران سەربازی جێگیر کردووە بۆ پشتگیریکردنی حکومەتەکەی "بەشار ئەسەد"، چەند ھەفتەیەک لەمەوبەریش سێ سەربازی روسی لە تەقینەوەی بۆمبێکدا لە باکوری خۆرئاوای سوریا برینداربوون، کە سەرقاڵی مانۆڕێکی ھاوبەش بوون لەگەڵ ھێزەکانی تورکیا.
بەپێی ئامارێکی وەزارەتی تەندروستی ھندستان، لە ٢٤ سەعاتی رابردوودا شەش ھەزار و ١٤٨ توشبوی کۆرۆنا گیانیان لەدەستداوە ئەمەش بەرزترین ئاماری گیانلەدەستدانە لە ماوەی یەک رۆژدا لە جیھاندا تۆمار کرابێت، ٩٤ ھەزار و ٥٢ توشبوی نوێش تۆمار کراوە.
بەو شێوەیەش کۆی گشتی ئاماری توشبوانی کۆرۆنا لە ھندستان گەیشتۆتە ٢٩ ملیۆن و ٢٠٠ ھەزار کەس، تا ئێستاش ٣٥٩ ھەزار و ٦٧٦ توشبوو گیانیان لەدەستداوە.
واین ماروتو وتەبێژی ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە تویتەر نوسیوێتی، ھەر ھێرشێک لە دژی حکومەتی عێراق و ھەرێمی کوردستان و ھاوپەیمانان پێشێلکردنی یاسا و سەروەری خاکی ئەو وڵاتەیە.
ئەو تویتەی "ماروتو" دوای ھێرشەکانی شەوی رابردوو دێن، کە بە فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی بۆمبڕێژکراو بنکەی سەربازیی "ڤیکتۆریا" لە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی "بەغداد" کرایە ئامانج و بەر لەو ھێرشەش بە سەعاتێک، بنکەی سەربازیی "بەلەد" لە باکوری "بەغداد" بە چەند مووشەکێکی "کاتیۆشا" کرایە ئامانج، لەو دوو بنکەیەش سەربازانی ئەمریکا و ھاوپەیمانان و ھێزەکانی عێراق و راوێژکارانی سەربازی جێگیر کراون.
رۆژی سێ شەممە پۆلیسی کەنەدا رایگەیاند، کەسێکی تەمەن ٢٠ ساڵ لە شاری لەندەن لە ناوچەی ئۆنتاریۆی کەنەدا بە ئۆتۆمبێلەکەی خۆی کێشاوە بە خێزانێکی مسوڵماندا کە ویستویانە لە شەقامێک بپەڕنەوە و لە ئەنجامدا چوار کەسی خێزانەکە گیانیان لەدەستداوە و کەسی پێنجەمیشیان بریندار بووە، دوای ھەڵاتنی تۆمەتبارەکەش لە مۆڵێکدا دەستگیرکرا.
روانگەی سوریا بۆ مافەکانی مرۆڤ بڵاویکردەوە، شەوی رابردوو سوپای ئیسرائیل، دەیان مووشەکی ئاراستەی ژمارەیەک ناوچەی پارێزگای حەمس لە سوریا کردووە و لەلایەن سیستمی بەرگری ئاسمانی سوریاوە، ژمارەیەک مووشەکیان خراونەتە خوارەوە.
راشیگەیاند، بەھۆی بۆردومانەکەوە ١٠ سەرباز و ئەندامی گرووپە چەکدارەکانی ئەو وڵاتە کوژراون، کە بەشێکیان ناسنامەیان بیانییە و ھاوڵاتی سوریا نین.
سەرەتای مانگی رابردووش، سوپای ئیسرائیل بە بیانووی بوونی چەکی قەدەغەکراو، چەند کۆگا و کارگەیەکی پیشەسازیی لە پارێزگای لازقیە لەسرویا بۆردومانکرد.
ھەر ٧ کاندیدەکەی ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێران لە دووەمین دیبەتدا ئامادە بوون و بەرپرسیارێتی قەیرانی ئابوری و سیاسی و بڵاوبوونەوەی کۆرۆنایان خستە ئەستۆی حکومەتەکەی "روحانی". ھاوکات زۆرێک لە چالاکوانانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و ھاووڵاتیانی ئێرانیش رەخنەیان لەو دیبەیتە گرت و وتیان، بەراورد بە دیبەیتی یەکەمیان لاوازتر بووە.
لەلایەکی ترەوە، ژمارەیەک خۆپیشاندەر ھەڵیانکوتایە سەر بارەگای "ئیبراھیم رەئیسی" و سوتاندیان کە یەکێکە لە کاندیدە دیارەکان و لە "عەلی خامنەیی" شۆڕشی باڵای ئیسلامی ئێرانەوە نزیکە.
ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێران ١٨ی ئەم مانگە بەڕێوەدەچێت و پێشبینی دەکرێت ئاستی بەشداریکردن زۆر کەم بێت، بە تایبەتی لەدوای دوورخستنەوەی "عەلی لاریجانی و ئیسحاق جیھانگیری و ئەحمەدی نەژاد".
"بوڵدان" لە وتەیەکیدا لەبەردەم ئەندامانی "ھەدەپە" لە پەرلەمان وتی، ئیدانەی ھەموو ئەو ھەنگاوانەی حکومەتەکەی "ئەردۆغان" دەکەن بۆ داخستنی پارتەکەیان، وتیشی، ھەر کاتێک گەندەڵی و دۆسیەیەک لەسەر حکومەت و دەسەڵاتداران بڵاوببێتەوە، خێرا پرسی داخستنی "ھەدەپە" و دژایەتی کردنی کورد دەھێننەوە بەر باس. ئاماژەی بەوەشکرد "ھەدەپە" ناڕوخێت و بەردەوامی دەدەن بە تێکۆشان و زیاتر گەورە کردنی پارتەکەیان.
لێدوانەکەی "بوڵدان" دوای ئەوە دێت کە داواکاری گشتی دادگای باڵای تورکیا جارێکی تر دۆسیەی داخستنی "ھەدەپە"ی تۆمارکرد، تا ئێستاش داواکاری گشتی تورکیا دوو جار داخستنی پارتەکەی رەتکردۆتەوە.
ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، بەشداری کۆبوونەوەی ئەنجومەنی پیرانی وڵاتەکەی کرد و رایگەیاند، پرۆگرامی ئەتۆمی ئێران بەرەوپێشچووە و ئەگەر ئێران بگەڕێتەوە بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانی لە چوارچێوەی رێککەوتنی ئەتۆمیش، سەدان سزا کە ئیدارەی پێشووی ئەمریکا بەسەر ئەو وڵاتەدا سەپاندوویەتی، ھەر بەردەوام دەبن.
قسەکانی وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە کاتێکدایە، نزیکەی دوو مانگە دانوستانی وڵاتانی ئەندامی رێککەوتنی ئەتۆمی لە ڤییەنا دەستیپێکردووە و بە ئامانجی زیندووکردنەوەی رێککەوتنە، پێنج خولی دانوستانیان ئەنجامداوە، بەڵام زیاتر لە دوو ھەفتەیە دانوستانەکان راگیراون.
"جۆ بایدن" سەرۆکی ئەمریکا کشانەوەی ھێزەکانی لەسەرەتای مانگی ئایاری رابردووەوە دەستپێکردووە و بڕیارە تا ١١ی ئەیلول کە ھاوکاتە لەگەڵ ساڵیادی ھێرشەکانی ساڵی ٢٠٠١، تەواوی ھێزەکانیان بکشێننەوە، کە ٢٥٠٠ سەرباز و ١٦ ھەزار بەڵێندەری مەدەنین، پێشبینیش دەکرێت بەر لەو وادەیە کشانەوەکە کۆتایی بێت.
بزووتنەوەی "تاڵیبان"یش ھۆشداری دابووە ئەمریکا ئەگەر ئەو ھێزانەی دەیانکشێنێتەوە لە وڵاتانی دراوسێی "ئەفغانستان" جێگیریان بکات، پابەندی رێککەوتنەکەی نێوانیان نابن.
ھاوکات لە کۆبوونەوەکانی جی ٧ کە لە "لەندەن" بەڕێوەدەچێت، "بایدن" چاوی بە "ئەنگێلا مێرکڵ" راوێژکاری ئەڵمانیا دەکەوێت و رۆژی یەکشەممەی داھاتووش لەلایەن شاژنە ئیلیزابێزی دووەمەوە پێشواز لێدەکرێت.
رۆژی ٢ شەممەش "بایدن" دەچێتە "برۆکسل" و لە کۆبونەوەی وڵاتانی ھاوپەیمانی باکوری ئەتڵەسی بەشداری دەکات و دواتر کۆبوونەوەیەک لەگەڵ "ڤلادمیر پوتن" ھاوتا روسییەکەی ئەنجام دەدات، کە ھەموو جیھان چاوەڕێیەتی.
"ئەنتۆنی بلینکن" وەزیری دەرەوەی ئەمریکا ڕایگەیاند، ١٠ ملیار دۆلار لە بودجەکەیان تەرخان دەکەن بۆ ھاوکاریکردنی ئاوارە و پەنابەران و قوربانیانی جەنگ و ئاڵۆزییەکان، بەوەش "واشنتۆن" پابەندی خۆی بەرامبەر ھاوپەیمانەکانی لە خۆرھەڵاتی ناوەڕاست دەسەلمێنێت.
سەبارەت بە جەنگی نێوان "ئیسڕائیل و فەلەستین"یش وتی، "ئیسرائیل" مافی خۆیەتی بەرگری بکات لە دژی ھێرشە مووشەکییەکانی "حەماس"، بەڵام وەک دەوڵەتێکی دیموکراتیش دەبێت گیانی ھاووڵاتیان بپارێزێت.
کازم ئابادی نوێنەری ئێران لە ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان نامەیەکی ئاڕاستەی ڕافایێل گروسی بەڕێوەبەری گشتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم کردووە و ڕایگەیاندووە، ئاژانسەکە ئاستی ھاوکاری و ھاوبەشیی لەگەڵ ئێران پشتگوێ دەخات و دور نییە ئەم ھەڵوێستانە ببێتە ڕێگر لە بەردەم پەیوەندییەکانی نێوان ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم و ئێران لە داھاتوودا.
ئەوە لە کاتێکدایە کە "ڕافایێل گروسی" بەڕێوەبەری ئەو ئاژانسە ڕایگەیاندووە، ئێران لە پیتاندنی یۆرانیۆمدا نزیکبووەتەوە لە بەرھەمھێنانی چەکی ئەتۆمی و بە پێویستیشی زانیوە ئێران زیاتر شەفاف بێت.
"جیک سالیڤان" ڕاوێژکاری سەرۆکی ئەمریکا ڕایگەیاندووە، ئێستا کاتێکی گونجاوە بۆ ڕێکخستنی لوتکەی نێوان پوتن و بایدن، بەڵام گەیشتن بە ئەنجامێکی ئەوتۆ و ڕاستەقینە لە نێوانیاندا، ماوەیەکی زۆری دەوێت، بۆیە پێشبینی ناکەن کە لوتکەی ئەمجارە ئەنجامێکی ئەوتۆی ھەبێت.
ئاماژەی بۆ ئەوەشکردووە، یەکەمین لوتکەی نێوان بایدن و پوتن کە بڕیارە لە ١٦ی ئەم مانگە لە ژنێڤ بەڕێوەبچێت، تەنھا دەرفەتێک دەبێت بۆ دەرخستنی توانا و نیازەکانی ئەمریکا و ڕووسیا بەرامبەر یەکتر.
وەزارەتی دەرەوە و کۆچ و کۆچبەرانی یۆنان لە ڕاگەیەندراوێکی ھاوبەشدا بڵاویانکردەوە، "ئەسینا" بڕیاریداوە چیتر ئەو پەنابەرانە وەرنەگرێت کە لە ڕێی تورکیاوە ڕوو دەکەنە ئەو وڵاتە، ئەو بڕیارەش پەنابەرانی "سوریا و ئەفغانستان و پاکستان و بەنگلادش و سۆماڵ" دەگرێتەوە.
ڕاشیانگەیاند، "تورکیا" وڵاتێکی ئارامە و ئەو کۆچبەرانە دەتوانن لە بری "یۆنان" لەوێ داوای وەرگرتنی مافی پەنابەریی بکەن.
وەزارەتی دەرەوە و کۆچ و کۆچبەرانی یۆنان ئاماژەیان بەوەشکرد، ئەو بڕیارە نوێیە ھەنگاوێکی گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە کۆچی نایاسایی.
بە پێی ڕێککەوتنی ساڵی ٢٠١٦ی نێوان یەکێتی ئەوروپا و تورکیا، دەبێت "ئەنقەرە" ئەو پەنابەرە سورییانە وەربگرێتەوە کە "ئەسینا" دەیانگەڕێنێتەوە، بەڵام ماوەی ١٥ مانگە تورکیا ھیچ کام لەو پەنابەرانەی وەرنەگرتووەتەوە کە لەلایەن "یۆنان"ەوە گەڕێندراونەتەوە و ژمارەیان ھەزار و ٤٥٣ کەسە.