جیهان
بە پێی دیمەنی مانگە دەستکردەکان، کاروانێکی سەربازیی ڕووسیا کە درێژی کاروانەکە ٦٤ کیلۆمەترە و بە "کاروانی مەرگ" ناودەبرێت، دوای وەستانی بۆ ماوەی ٢ ھەفتە لە سنوورەکانی باکووری کیێڤ بەھۆی نەمانی سووتەمەنی و ھێرشی سوپای ئۆکراین، بەرەو ناوەندی شارەکە دەستی بە جوڵە کردووە.
لەبارەی جوڵەی ئەو کاروانە سەربازییەی ڕووسیا، رۆژنامەی دەیلی مەیلی بەریتانی ڕایگەیاند، چاوەڕوان دەکرێت ئەو ھێزە شاری کیێڤ گەمارۆ بدات.
بەرپرسێکی باڵای وەزارەتی بەرگریی ئەمریکاش، بە رۆژنامەی واشنتۆن پۆستی وڵاتەکەی ڕاگەیاند، سوپای ڕووسیا لە شاری کیێڤی پایتەختی ئۆکراین نزیکبوونەتەوە و تەنھا نۆ میل لە ناوەندی شارەکەوە دوورن.
سکرتێری ڕاوێژکاری ئەڵمانیا لە پۆستێکدا لە تویتەر نوسیویەتی لەدوای کۆبوونەوەی لەگەڵ جێگری سەرۆکوەزیرانی قەتەر "ئێمە گفتوگۆمان کرد دەربارەی ھاوئاھەنگی دوولایەنە، بەتایبەتی لەبواری وزە و وەبەرھێنان."
زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا بەھۆی ھێرشی ڕووسیا بۆسەر ئۆکراین ھاوردەی گازی سروشتی ڕووسیایان ڕاگرتووە و نرخی گازی سروشتی لە ئەوروپا بۆ زیاتر لە سەدا ٣٠ بەرزبووەتەوە.
لەدوای شەڕی ئۆکراینەوە بەشێک لە وڵاتان بەدوای فرۆشیارێکی نوێی گازی سروشتی دەگەڕێن و جەنگی ڕووسیا زۆرترین گاریگەری لەسەر بازاڕی جیھان دروستکردووە.
بەپێی ئامارێکی نوێی نەتەوە یەکگرتووەکان کە ئەمڕۆ بڵاوکراوەتەوە، زۆرترین ڕێژەی قوربانییەکان بەھۆی شەڕی ناوخۆی یەمەن منداڵانن و لە ساڵی ٢٠١٥ەوە تاوەکو ئێستا بە لایەنی کەمەوە ١٠ ھەزار نەوجەوان کوژراون و بریندار بوون.
لە ڕاگەیەندروێکدا فلیپ دوامێلێ نوێنەری یونیسێف لە یەمەن ڕایگەیاند تەنیا لە دوو مانگی ڕابردووی ئەمساڵدا، ٤٧ منداڵ کوژراون یاخود کەمئەندامبوون لە یەمەن.
نوێنەرەکەی یونسێف ڕاشیگەیاند، بەپێی ئاماری نەتەوەیەکگرتووەکان ھەر لە سەرەتای گرژییەکانی یەمەن ٧ ساڵ لەمەوپێش تاوەکو ئێستا ١٠ ھەزار و ٢٠٠ منداڵ کوژراون یاخود بریندار بوون، دەشڵێت پێدەچێت ژمارەی ڕاستەقینەی قوربانییەکان لەنێو منداڵان زۆر زیاتر بن.
ھاوپەیمانی سەربازی بە سەرۆکایەتی سعودیە ناوبەناو ھێرشی ئاسمانی دژی حوسییەکانی یەمەن ئەنجامدەدات و شەڕ و پێکدادانەکان لەدوای پێشڕەویی حوسییەکان چڕتر بوونەتەوە و زیانە ماددی و مرۆییەکانیش زیاتر بوون.
جێنیفەر گرەنھۆڵم وەزیری وزەی ئەمریکا لە تویتێکدا بڵاویکردەوە، بەوردی چاودێری ڕەوشی ئۆکراین دەکەن و سەرقاڵی ھەڵسەنگاندنن بۆ ئەو زیانانەی کە بەھۆی ھێرشەکانی ڕووسیا، بە ناوەندێکی توێژینەوەی ئەتۆمیی لە خارکیڤ گەیشتووە.
وتیشی، ھێرشکردن بۆ سەر ناوەندە ئەتۆمییەکانی ئۆکراین لەلایەن سوپای ڕووسیاوە مایەی نیگەرانییە و دەبێت مۆسکۆ کۆتایی بەو ھێرشانە بھێنێت.
دووای دەستپێکردنی ھێرشەکانی بۆ سەر ئۆکراین، سوپای ڕووسیا توانیویەتی دەست بە سەر ھەردوو دامەزراوەی ئەتۆمیی چێرنۆبڵ و ژاپۆریژیادا بگرێت.
بەپێی راگەیەندراوێکی کۆشکی سپیش، ئەمڕۆ جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا سەرجەم پەیوەندییە بازرگانییەکانی لەگەڵ روسیا رادەگرێت و چەند رێکارێکی تریش دژی مۆسکۆ دەگرێتەبەر، ئەنجومەنی پیرانی ئەمریکاش رەزامەندی دەربڕیووە بۆ پێشکەشکردنی ١٣ ملیار و ٦٠٠ ملیۆن دۆلار بە ئۆکراین.
سەرەڕای کۆبوونەوەکەی دوێنێی نێوان وەزیرانی دەرەوەی روسیا و ئۆکراینیش، سەرلەبەیانی ئەمڕۆ سوپای روسیا سێ جار ھێرشی کردە سەر شاری دنیپرۆ لە باشوری ئۆکراین و بەھۆیەوە کەسێک کوژرا و چەند کەسێکی تریش بریندار بوون.
وەزارەتی بەرگری ئۆکراینیش دەڵێت، سوپای روسیا لە شاری چێرنیھیڤ روبەڕوی شکست و زیانێکی گەورە بووەتەوە.
دوای تێپەڕبوونی مانگێک بەسەر ڕاگەیەندراوەکەی جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا، لەبارەی کوشتنی قوڕەیشی لە سوریا، ئەو گرووپە تیرۆریستییە، ئەبا حەسەن قوڕەیشی، وەک خەلیفەی نوێ ئاشکرا کرد.
لە تۆمارێکی دەنگیدا ئەبو عومەر موھاجیر، وتەبێژی گروپی تیرۆریستی داعش بڵاویکردەوە، سەرکردەی پێشووی داعش لە کاتی ئۆپراسیۆنێکی سوپای ئەمریکا لە پارێزگای ئیدلب خۆی تەقاندووەتەوە، دانی بەوەشدا ناوە، دوا شەڕ کە خەلیفەکەی پێشووی بەشداری تێدا کردووە، پەلامارەکەی سەر گرتووخانەی غوێران بووە لە شاری حەسەکە.
پسپۆڕێکی ئەمنی عێراقیش دەڵێت، سەرکردەی نوێی داعش لە نەوەی دووەمی گروپەکەیە و لەبەردەستی ئەبوبەکر بەغدادی خەلیفەی پێشووتری ئەو گروپە تیرۆریستییە پەروەردە و ڕاھێنانی پێکراوە و یەکێکیشە لە دامەزرێنەرانی داعش لە عێراق و سوریا.
ڕۆژنامەی عوکازی سعودیە بڵاویکردەوە، ئەو ڕێگە پێدانە سەرجەم ئەو ھاوڵاتیانە دەگرێتەوە، کە لە ناوەوە و دەرەوەی سعودیەوە دێن بۆ ئەنجامدانی عومرە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ڕێگە دەدرێت بە سەردانیکەران بۆ ئەنجامدانی عومرە و نوێژکردن لە ھەردوو حەرمی پیرۆزەی مەککە و مەدینە، بەو مەرجەی لە کاتی گەشتەکەیاندا تووشی کۆرۆنا نەبووبن، یان تێکەڵاوی ئەو کەسانەیان نەکردبێت کە تووشبووی کۆرۆنا بوون.
ئەو بڕیارەی سعودیە لە کاتێکدایە، وەزارەتی حەج و عومرەی سعودیە بڕیاریدا بە ھەڵگرتنی کۆتوبەندەکانی بەردەم سەردانیکردنی مزگەوتی حەرام و شوێنە پیرۆزەکانی دیکەی سعودیە.
لە ڕاگەیەندراوێکدا ئینتەرپوڵ بڵاویکردەوە، بە گوێرەی یاساکانی پۆلیسی نێودەوڵەتی، پێویستە لەسەر ڕێکخراوەکە پارێزگاری بکات لە ھاریکارییەکانی لەڕێگەی خزمەتگوزارییەکانی پۆلیس و کەناڵە کراوەکانی پەیوەندییەوە.
ئاماژەی بەوەشکردوە، ڕێگەپێدانەکانی ئینتەرپوڵ سەپاندنی سزا، یان ھەڵپەساردنی ئەندامێتی و دەرکردنی دەوڵەت لە ڕێکخراوەکە پەیڕەو ناکات.
جەختیشیکردووەتەوە، بۆ لەمەودوا نوسینگەی ئینتەرپوڵ لە مۆسکۆ، ناتوانێت بەشێوەیەی راستەوخۆ داوا لە دەوڵەتانی بەشدار بکات بۆ گرتنەبەری ھیچ ڕێوشوێنێک، بەڵکو دەبێت داخوازییەکان ئاراستەی سکرتاریەتی گشتی بکرێت بۆ لێکۆڵینەوە، تا بزانرێت مۆسکۆ پابەندی بنەماکانی ئینتەرپوڵ بووە یان نا.
گروسی لە ڤیینەنا بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند، ئامانجی سەرەکی لە دیدارەکە، بنیاتنانی گفتوگۆی ڕاستەوخۆ بووە لەسەر ئاستێکی بەرز لە نێوان لێپرسراوانی ڕوسیا و ئۆکراین لە سەر دۆسیەی سەلامەتی ئەتۆمی.
بەڕێوەبەری ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم ئاماژەی بەوەشکرد، زۆر گرنگە لە ھەنگاوە پێشنیازکراوەکاندا پەیامەکان بگەن بە ھەردوولا.
وتیشی، ھەنگاوەکان بەو ئاسانییە نەبووە، بەڵام بڕیارە دیداری دیکەش ئەنجام بدرێت، تەوەرەی سەرەکی گفتوگۆکانیش تایبەت بووە بە کاروبارە بنەڕەتییەکان، کە بڕیارە کاریان لەسەر بکرێت، لەبارەی پاراستنی ئاسایشی دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئۆکراین.
لیز ترەس وەزیری دەرەوەی بەریتانیا، بە میدیای وڵاتەکەی راگەیاند، لە چوارچێوەی سزاکانی بەریتانیا لەسەر روسیا، ٣٨٦ ئەندامی پەرلەمانی روسیایان خستووەتە لیستی سزاکانیان و رێگەیان پێنادرێت گەشت بۆ بەریتانیا بکەن و سەرجەم ماڵوموڵکیان لە بانکەکانی بەریتانیا بلۆک دەکرێت.
راشیگەیاند، ئەو پەرلەمانتارانە دەنگیان بە سەربەخۆیی ھەردوو ھەرێمی لۆھانسک و دۆنێتسک لە ئۆکراین داوە و پشتگیرییان لە ھێرشی روسیا بۆ سەر ئۆکراین کردووە، کە لە رۆژی ٢٤ی مانگی رابردووەوە دەستیپێکردووە.
رۆژی پێنجشەممە، حکومەتی بەریتانیا، ٧ سەرمایەداری روسیای خستە لیستی سزاکانی و ھەموو موڵەکانی ئەو سەرمایەدارانەی لە بانکەکانی بەریتانیا بلۆک کرد و رێگەیان پێنادرێت گەشت بۆ بەریتانیا بکەن.
کۆبوونەوەکە "سێرگی لاڤرۆڤ" وەزیری دەرەوەی روسیا و "دیمترۆ کۆلیبا" وەزیری دەرەوەی ئۆکراین و ھەروەھا "مەولود چاوش ئۆغلۆ" وەزیری دەرەوەی تورکیا لە کۆڕبەندی دیبلۆماسی ئەنتاڵیا کۆدەکاتەوە، چاوەڕوانیش دەکرێت ئەو کۆبوونەوەیە خاڵی وەرچەرخان بێت بۆ راگرتنی شەڕ و راگەیاندنی ئاگربەستی ھەمیشەیی لەنێوان روسیا و ئۆکراین.
"مەولود چاوش ئۆغلۆ"ش رایگەیاندبوو، تورکیا لە ھەوڵەکانی بۆ راگرتنی شەڕی نێوان روسیا و ئۆکراین و سەپاندنی ئاشتی لە ناوچەکە بەردەوامە.
"رەئیسی" رایگەیاند، لە دانوستانە ئەتۆمییەکان لە ڤییەنا، بە ھیچ شێوەیەک دەستبەرداری ھێڵە سورەکانیان نابن و جەخت لەسەر داواکاری و مەرجەکانیان بە تایبەت ھەڵگرتنی سزاکان دەکەنەوە، "حەجە ئیسلام عەلی" ئەندامی دەستەی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی شورای ئێرانیش رایگەیاند، تیمی دانوستانکار پابەندە بە مەرجەکان و دەبێت لەبەرچاو بگیرێن.
ھاوکات "عەلی شەمخانی" گەورە لێپرسراوی ئێران رایگەیاند، دانوستانە ئەتۆمییەکان ھەموو سەعاتێک ئاڵۆزتر دەبن و ئەمریکاش ھیچ بڕیارێکی سیاسی نادات، ھۆشداریشیدا لە نیازی ئەمریکا کە نایەوێت رێککەوتنێکی ئەتۆمی بەھێز بەدیبێت.
دانوستانکارانی ئەوروپاش لە فەڕەنسا و بەریتانیا و ئەڵمانیا شوێنی دانوستانەکانیان لە "ڤییەنا" بەجێھێشتووە و دەڵێن بابەتەکە لە نێوان ئەمریکا و ئێران ماوەتەوە.
ئامادەیشیی بۆ کۆبونەوەی تر لەگەڵ لاڤرۆڤ دوپاتکردەوە ، وتیشی رەوشی شاری ماریپۆل زۆر خراپە و لاڤرۆڤ بەڵێنی داوە لەگەڵ دەسەڵاتدارانی مۆسکۆ لەوبارەیەوە گفتوگۆ بکات .
ھاوکات سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی روسیا رایگەیاند ، مۆسکۆ لەگەڵ ھەر کۆبونەوەیەکدایە کە بۆ چارسەرکردنی قەیرانی ئۆکراین بەرێوەبچێت و دەستپێشخەرییەکانیشیان بۆ کردنەوەی رێرەوی مرۆیی لە ئۆکراین بەردەوامە ، وتیشی ئۆکراین مەدەنییەکان وەک قەڵغانی مرۆیی بەکاردەھێنێت .
کۆبونەوەکەی ئەنتاڵیا ، یەکەمین کۆبوونەوەی نێوان گەورە دیبلۆماتکارانی روسیا و ئۆکراینە لەسەرەتای دەستپێکردنی شەڕی روسیا و ئۆکراینەوە.
"ڕەئیسی" ڕایگەیاند، لە دانوستانە ئەتۆمییەکان لە ڤییەنا، بە ھیچ شێوەیەک دەستبەرداری ھێڵە سورەکانیان نابن و جەخت لەسەر داواکاری و مەرجەکانیان بە تایبەت ھەڵگرتنی سزاکان دەکەنەوە، "حوجەتول ئیسلام عەلی" ئەندامی دەستەی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی شورای ئێرانیش ڕایگەیاند، تیمی دانوستانکار پابەندە بە مەرجەکان و دەبێت لەبەرچاو بگیرێن.
ھاوکات "عەلی شەمخانی" گەورە لێپرسراوی ئێران ڕایگەیاند، دانوستانە ئەتۆمییەکان ھەموو سەعاتێک ئاڵۆزتر دەبن و ئەمریکاش ھیچ بڕیارێکی سیاسی نادات، ھۆشداریشیدا لە نیازی ئەمریکا کە نایەوێت ڕێککەوتنێکی ئەتۆمی بەھێز بەدیبێت.
ھەروەھا وەفدی فەڕەنسا و بەریتانیا و ئەڵمانیا شوێنی دانوستانەکانیان لە "ڤییەنا" بەجێھێشت و ڕایانگەیاند بابەتەکە لە نێوان ئەمریکا و ئێران ماوەتەوە.