لە جیهاندا 8ی مارسی هەموو ساڵێك وەك رۆژی جیهانی ژنان دیاریكراوە بۆ ئاماژەدان بە رێز و خۆشەویستی بەرانبەر دەستكەوتەكانی ژنان لەڕووی كۆمەڵایەتی و سیاسی و پیشەیی و ئابوورییەوە.

لە چەندین وڵاتی جیهاندا  بە شێوازی جیا جیا رۆژەكە بەرز رادەگیرێت و لە وڵاتانی وەكوو چین و روسیا و كوبا پشوو بە ژنان دەبەخشرێت. بەگوێرەی فیدراسیۆنی ژنانی چین لەو رۆژەدا  لە وڵاتەكەیاندا زیاتر لە 100 ملیۆن ژن دەتوانن نەچنە سەر كارەكانیان، لە وڵاتانی تریشدا توانا و هێزی ژنان دەنرخێنرێت و گوڵیان پێشكەش دەكرێت. هەروەها پەیامی پیرۆزباییان ئاڕاستە دەكرێت و دووپات دەكرێتەوە كە ژنان هێزی ئاشتین لە كۆمەڵگەدا و بەشدارێكی سەرەكین لە بونیادنانی ژێرخانی وڵات و گەشەسەندنیدا.

لەدوای یەكەم كۆنگرەی یەكێتی دیموكراتی جیهانی ژنانەوە لە ساڵی 1945 لە پاریس كە زیاتر لە 200 ژن لە 50 وڵاتی جیهانەوە رێكیانخست، هەموو ساڵێك یادی ڕۆژی ژنان دەكرێتەوە و ئاهەنگی بۆ دەگێڕدرێت. لەلایەكی تریشەوە، بەشێك لە توێژەران دەڵێن رۆژی جیهانی ژنان دوای بایكۆتی ژنان لە كاركردن لە ئەمریكا روویداوە وەك كاردانەوەیەك بەرانبەر خراپی گوزەرانی ٪70ی ژنان لە شوێنی كارەكانیان و كەمی موچەكانیان.

لە ئێستادا لە جیهاندا ٪25ی سەركردایەتییە سیاسیەكان لەلایەن ژنانەوە دەكرێت و یادكردنەوەی ئەم رۆژەش تایبەتمەندی و سیمایەكی سیاسی هەیە بەڵام لە بەشێك لە وڵاتانی جیهاندا ئەو سیمایە پشتگوێ دەخرێت و تەنها دەبەسترێتەوە بە رۆژی دایكان و خۆشەویستییەوە. لە كاتێكدا لە بەشێكی تر لە وڵاتاندا  كەرنەڤاڵی گەورەی بۆ رێك دەخرێت و ئاهەنگی تایبەت بۆ ئەم رۆژە دەگێڕدرێت كە هەڵگری پەیامێكی بەهێزی سیاسین، كە ئامانج لێیان بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیارییە سەبارەت بە پێگەی ژن.

لە جیهان و كوردستانیش بە درێژایی مێژوو ژنان هاوشان و هاوسەنگەری پیاوان رۆڵیان هەبووە لە تەواوی بوارەكاندا لە بەرەوپێشبردن و درێژەدان بە ژیان. بۆیە ژنان خوازیارن لەم رۆژەدا تەنها دروشمی رووكەش نەوترێنەوە بەڵكو هەنگاوی جددی بنرێت بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانیان لە بوارەكانی بەشداریكردنی سیاسی، دەستگەیشتن بە پەروەردە، یەكسانی جێندەری، توندوتیژی و هەراسانكردن، دامەزراندن، چەوساندنەوەی كۆمەڵایەتی، گەشەسەندی ئابووری و لایەنەكانی دیكەی ژیان كە رۆژانە رووبەڕووی دەبنەوە.

لە هەندێك وڵاتدا سەدان هەزار ژن دەڕژێنە سەر شەقامەكان و داوای دانانی سنوورێك بۆ نەهێشتنی توندوتیژی نێو ماڵ و گێچەڵی سێكسی و جیاوازی لە هەلی كاردا دەكەن.

بەپێی داتاكانی یونسكۆ رێژە نەخوێندەواری لەنێو ژناندا لە عیراق نزیكەی ٪26ە كە ئەمەش زیاترە بەروارد بە پیاوان كە رێژەكەی ٪11یە. لە پەرلەمانیشدا ژنان نزیكەی ٪30ی كورسیەكان پێكدەهێنن و چاوەڕوان دەكرێت لە خولەكانی ئاییندەدا ئاستی بەشداریكردنیان زیاتر ببێت.

لەپێناو بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی و نادادپەروەری بەرانبەر ژنان، حكومەتی وڵاتان چەندین بەڕێوەبەرایەتیان بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان كردووەتەوە و لە كەرتی تابەتیشدا چەندین رێكخراو و دامەزراوە بۆ هەمان مەبەست پێكهێنراون.

رۆژی جیهانی ژنان دەرفەتێك بە ژنان دەدات تاكو سەرنجی خەڵك بۆ تێكۆشانی خۆیان مافەكانیان رابكێشن و بە خەباتی ژنان لە سەرانسەری جیهانەوە بیبەستنەوە.

بە ماوەیەكی كەم لە دوای بڵاوبوونەوەی پەیامەكەی ئۆجەلان، ژمارەیەكی زۆر لە وڵاتانی زلهێز و ناوچەكە هەڵوێستیان راگەیاند و بە تروسكایی هیوا لە باكوری كوردستان و توركیا وەسفیان كرد.

دوای چەند سەعاتێك لە بڵاوبوونەوەی پەیامەكە، برایان هیوز، وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی كۆشكی سپی لەتۆری کۆمەڵایەتی ئێكسێكدا بڵاویكردەوە، پەیامەكەی ئۆجەلان یارمەتیدەر دەبێت بۆ هێنانەدنی ئاشتی لەو ناوچەی كە ساڵانێكە زۆرترین كێشەی تیدایە. برایان هیوز راشیگەیاند، پەیامەكەی عەبدوڵا ئۆجەلان پێشهاتێكی بەرچاوە و یارمەتیدەر دەبێت بۆ هێنانەدی ئاشتی لە ناوچەكە.

لەلایەكی دیكەشەوە، ئیسماعیل بەقائی وەتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئیران رایگەیاند، پێشوازی لە هەر بڕیارێك و لایەنێك دەكەن كە ببێتە مایەی نەمانی توندتیژی و تیرۆر و بەهێزكردنی ئەمن و ئاسایش لە توركیادا. وتیشی، هیوادارین ئەو هەنگاوە كاریگەری ئەرێنی لەسەر ناوچەكەش هەبێت.

هەروەها، نوسینگەی ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس سكرتێری گشتی نەتەو یەكگرتووەكان بڵاویكردوەتەوە گۆتیرێس پێشوازیی لە پەیامەكەی ئۆجەلان كرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە و هاوكات ئەو هەنگاوەش بە تروسكاییەكی هیوا وەسفیكردووە.

لە لایەكی ترەوە ناچۆ سانچێز، پەرلەمانتاری پەرلەمانی یەكێتی ئەوروپا رایگەیاند، بانگەوازەكەی ئۆجەلان  سەرەتایەكی باشە بۆ چارەسەری پرسی كورد و چەكدادانان و هەڵوەشاندنەوەی پەكەكەش هەنگاوێكی مێژووییە.

هەروەها پارتی داد و گەشەپێدان - ئاكپارتی كە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكایەتی دەكات و پارتی فەرمانڕەوای ئەو وڵاتەیە، وەك حزب رایگەیاند، پێشوازی لەو پەیامە دەكەن بەومەرجەی جێبەجێ بكرێت. بەڵام عومەر چەلیك وتەبێژی ئاكپارتی رایگەیاند، پێویستە چەكدارانی كورد لە توركیا و عیراق و سوریا بە هەسەدەشەوە چەكەكانیان دابنێن.

هاوكات ئوزگوز ئۆزەل، سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری – جەهەپە رایگەیاند، بە وتنی (پرسی كورد لە توركیا لە ئارادا نییە)، پرسی كورد چارەسەر نابێت، داواشی لە ئەردۆغان كرد بەرپرسیارێتی ئەو قۆناغە مێژووییە و چارەسەری ئاشتیانە بۆ پەیامەكەی ئۆجەلان لە ئەستۆ بگرێت.

دواتریش، وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا دوای چەند سەعاتێك لە بڵاوبونەوەی پەیامەكەی ئۆجەلان راگەیەنراوێكی بڵاوكردەوە و رایگەیاند، وڵاتەكەی پێشوازی لە پەیامەكە و چەكدانانی پەكەكە دەكات چونكە دەبێتە هەلێكی مێژویی بۆ توركیا.

هاوكات هەریەك لە بەریتانیا و چین و زۆرێكی دیكە لە وڵاتان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی پێشوازیان لە پەیامەكەی ئۆجەلان كرد.

هیواكان دوای بڵاوبونەی پەیامەكەی ئۆجەلان زۆربوون، بەڵام بە تەنیا پەیامەكەی ئۆجەلان نابێتە دارەئەفسوناویەكە تاوەكو كێشەی چەندین ساڵەی توركیا لەگەڵ كوردەكان چارەسەر بكات و پێویستی بە هەنگاوی كرداری هەردوولایە.

ئەمڕۆ 37 ساڵ بەسەر تاوانی ئەنفالدا تێدەپەڕێت، ئەو شاڵاوەی 182 هەزار کوردی تێدا ئەنفال کرا و نزیکەی 200 هەزار ژن و پیاو و منداڵی کوردیش بەرەو ناوچەکانی ناوەراست و باشووری عیراق راگوێزران و شەهید کران.

حکومەتی بەعس لە 23ی شوباتی ساڵی 1988 بە هەشت قۆناغ پرۆسەی ئەنفالی کوردەکانی دەستپێکرد.

پڕۆسەی ئەنفال:

حکومەتی بەعس لە ساڵی 1988، بە بڕیاری سەدام حسێن سەرۆکی ئەو کاتەی عیراق و بە سەرکردایەتی عەلی حەسەن مەجید و لەژێر ناوی سورەتی 'الانفال'دا پرۆسەی ئەنفالکردنی کوردەکانی دەستپێکرد.

لەبارەی بەکارهێنانی سورەتی 'الانفال'ی قورئان، ماڵپەڕی نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێم لە بەغدا ئاماژەی بەوەکردووە، "ناوی ئەو سوورەتە بۆ شاڵاوی ئەنفال لەلایەن حزبی بەعسەوە بە هەڵە بەکارهاتووە."

هەوڵەکان بۆ کەمکردنەوەی ژمارەی کورد لە ناوچەکانی خۆیان، بە چەندین شێوە و لەژێر چەندین ناوی جیاوازدا بە درێژایی حوکمی دیکتاتۆری بەعس و چەندین حکومەتی دیکە بەردەوام بوون.

جینۆساید و تەعریبکردنیش لە سەردەمی رژێمی بەعسدا یەکێک بوو لەو تاوانانەی دژ بە کورد دەکران وەک "تەعریبکردنی گوندەکانی دەوروبەری کەرکوک لە ساڵی 1963، راگواستن و بێسەروشوێنکردنى کوردانى فەیلى لە ساڵانى 1970 و 1980کان، ئەنفالکردنى هەشت هەزار کەس 'ئەنفالی بارزانییەکان' لە ساڵى 1983، بەکارهێنانى چەکى کیمیایی لە کۆتایى ساڵانى 80کان وەک کیمیابارانکردنى هەڵەبجە، هەڵمەتى فراوانى ئەنفاڵ لە ساڵى 1988 کە هەشت قۆناغ بوو".

سەدام حسێندا بە هەشت قۆناغ لەژێر ناوی سورەتی ئەنفالدا پرۆسەکەی ئەنجامدا، کە لە 23ی شوبات تاوەکو ٦ی ئەیلوولی خایاند و سەدان هەزار خەڵکى بێتاوان زیندەبەچاڵ کران و شوناسی چەندین خانەوانە لەناوبرا.

زیانەکانی پرۆسەی ئەنفال:

لە پرۆسەی ئەنفالدا زیانی گەورە لەرووی مرۆیی و لەرووی کلتور و لایەنی کۆمەڵایەتی و جوگرافیاوە بە کورد گەیەنرا، لەوانەش بەکۆمەڵ کوشتنی 182 هەزار هاووڵاتی مەدەنی لە ژن و پیاو و منداڵ، وێرانکردنی نزیکەی چوار هەزار گوند لە کۆی چوار هەزار و 655 گوندی کوردستان و تیایدا 250 گوند بەر هێرشی چەکی کیمیایی کەوتن، بەکارهێنانی چەکی کیمیایی قەدەغەکراو، کە تاوەکو ئێستاش کاریگەریی بەسەر ئەو کەسانەوە ماوە کە بەرکەوتەی چەکی کیمیایین، هەروەها کاریگەریی ئەو چەکە لەسەر خاک و ئاوی ناوچەکانیش ماوە".

یادی ئەنفال

14ی نیسانی هەموو ساڵێک بە یادی ئەنفال دانراوە، ئەوەش لەبەر ئەوەی قۆناغی سێیەمی ئەنفال لە 31ی ئازار تاوەکو 14ی نیسانی ساڵی 1988 خایاند و ناوچەکانی گەرمیانی گرتەوە.

ئەنفالی گەرمیان گەورەترین و فراوانترین قۆناغی ئەو شاڵاوە بوو، کە تیایدا پێنج هەزار گوند خاپورکران و 20 هەزار ژن و پیاو و منداڵ رەوانەی سەربازگەی قۆڕەتو کران.

هەربۆیە حکومەتی هەرێم ١٤ی نیسانی هەموو ساڵێک بۆ یادکردنەوەی ئەو تاوانە دیاریکردووە.

قۆناغەکانی ئەنفال:

قۆناغی یەکەم: لە 21ی شوبات تاوەکو 18ی ئازاری 1988ی خایاند و گوندەکانی دۆلی جافایەتی و ناوچەی شارباژێری گرتەوە. لەو قۆناغەدا 25 بۆ 30 گوند وێرانکران و بە تەواوی چۆڵکران و بەعس بە تاڵانی بردن.

قۆناغی دووەم: لە 14ی ئازار تاوەکو 22ی ئازار 1988ی خایاند، ناوچەی قەرەداغی گرتەوە و بە سەختی کیمیاباران کرا، بەشێکی زۆری دانیشتووانەکەی ئاوارەی ناوچەکانی گەرمیان بوون و بەشێکی زۆریان بەعس دەستگیری کردن و برانە بەندیخانەی "نوگرەسەلمان"، کە لەوێ زۆرینەیان بەهۆی تینویەتی و برسیەتیەوە گیانیان لەدەستدا.

قۆناغی سێیەم: لە 31ی ئازار تاوەکو 14ی نیسانی ساڵی 1988ی خایاند، کە ئەنفالی گەرمیانی پێدەوترێت، ئەم قۆناغەی ئەنفال گەورەترین و فراوانترین قۆناغی پرۆسەکە بوو، کە پێنج هەزار گوند خاپور کران و 20 هەزار ژن و پیاو و منداڵ رەوانەی سەربازگەی قۆڕەتو کران.

قۆناغی چوارەم: لە 18ی نیسان تاوەکو 20ی نیسان ساڵی 1988ی خایاند، ئەو ناوچانەی گرتەوە کە دەکەوێتە نێوان زێی بچوک؛ گوندەکانی ئاغجەلەر و تەق تەق و عەسکەر و گۆپتەپە، کە جارێکی دیکە چەکی کیمیایی لێ بەکارهێنرا.

قۆناغی پێنجەم و شەشەم وحەوتەم: لە 24ی ئایار تاوەکو 31ی ئابی ساڵی 1988ی خایاند، گوندەکانی پارێزگای هەولێری گرتەوە و 52 گوند لە خەلیفان و رەواندز و خۆشناو وێران کران.

قۆناغی هەشتەم: لە 25ی ئاب تاوەکو 6ی ئەیلولی 1988ی خایاند و زاخۆ ئامێدی و شێخان و ئاکرێی گرتەوە و چەکی کیمیایی هێشوویی تێدا بەکارهێنرا.

توشبووانی نەخۆشییە درێژخایەنەكان، قوربانیی لەبیركراوی جەنگی غەززەن، چونكە بەهۆی جەنگەكەوە هێندەی تر مەترسی لەسەر ژیانیان دروستبووە و ژمارەیەكی زۆریشیان گیانیان لەدەستداوە .

خەلیل دەقران، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی لە غەززە دەڵێت، نزیكەی 350 هەزار نەخۆش لە كەرتەكە كە نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە، رووبەڕووی مەترسی گیانلەدەستدان دەبنەوە، ئەوەش بەهۆی لەناوچوونی ناوەندكانی چاودێری سەرەتایی و ئەو رێگریانەی ئیسرائیل لەبەردەم هێنانی دەرمانی تایبەت بە ئەوان دروستی دەكات.

هەروەها دەڵێت، ئیسرائیل بە مەبەست دەیەوێت ئەوە نەخۆشانە لە خزمەتگوزارییە پزیشكییەكان بێ بەش بكات، بۆ ئەوەی بەو رێگەیە فشارەكان لەسەر دامەزراوە تەندروستییەكان لە ناوچە جیاوازەكانی كەرتەكە زیاتر بكات و هەر ئەوەش بووتە هۆی ئەوەی ژمارەیەكی زۆر لە توشبووانی نەخۆشییە درێژخایەنەكان گیانلەدەستبدەن .

بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی تەندروستی لە غەززە، سوپای ئیسرائیل لە هێرشەكانیدا، لە كۆی 90 ناوەندی تەندروستی نزیكەی 82 ناوەندی لەناوبردووە و 72 نەخۆشخانەش بەهۆی هێرشەكانی ئیسرائیلەوە توانای پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری تەندروستییان نەماوە بە تایبەت لە ناوچەكانی باكوور و باشووری غەززە و تەنها ناوچەكانی ناوەڕاستی كەرتەكە خزمەتگوزاری پزیشكی پێشكەش دەكەن.

هەر بەپێی داتاكان، بەهۆی جەنگ و ئەو رێكارانەی ئیسرائیل دژی غەززە گرتویەتیەبەر، دەرمانی كۆگاكراو لە كەرتەكە بەرێژەی لە 70% كەمبووەتەوە و نزیكەی لە 80%ـی دەرمانە سەرەكییەكانیش كە ژیان رزگار دەكەن، لە ناوەندە تەندروستییەكاندا نەماون.

هەروەها دامەزراوە تەندروستییەكان لە غەززە توانایان نییە پشكنینی پێویست بۆ توشبووانی نەخۆشییە درێژخایەنەكان ئەنجام بدەن، چونكە دەرمان و كەرەستەی پێویست بۆ تاقیگەكان بەردەست نییە و ئەنجامنەدانی ئەو پشكنینانەش هێندەی تر مەترسی لەسەر ژیانیان دروستدەكات.

21ی شوباتی هەموو ساڵێک بە رۆژی جیهانیی زمانی دایک دادەنرێت لە جیهاندا، کە بە چالاکی جۆراوجۆر لە سەرانسەری جیهان یادی دەکرێتەوە. زمانی کوردیش یەکێکە لەو زمانانەی گرنگی خۆی هەیە و لە پۆلێنکارییەکاندا سەر بە گەورەترین خێزانی زمانە.

زمان ئەو ئامڕازێکی گرنگە بۆ پاراستن و هێشتنەوە و گواستنەوەی مێژوو و کلتووری وڵاتان و گەشەسەندی بەردەوام لە پەروەردە و رۆشنبیری کۆمەڵگەدا.

یونسکۆ ساڵی 1999 رۆژی 21ی شوباتی بە رۆژی زمانی دایک دانا و ئەمساڵ 26 ساڵە ئەو یادە لە سەرانسەری جیهاندا بە چەندین چالاکی جۆراوجۆری کلتووری و رۆشنبیری و فەرهەنگی دەکرێتەوە و چەندین توێژینەوەی نوێ لەبارەی زمان لەو رۆژەدا بڵاودەکرێنەوە.

بەپێی ئاماری یونسکۆ هەشت هەزار و 324 زمان لە جیهاندا هەن و نزیکەی حەوت هەزاریان هێشتا بەکاردێن و قسەیان پێدەکرێت. زمانی کوردیش لە ریزبەندی 100 زمانی یەکەمدایە.

دیاریکردنی رۆژی 21ی شوبات بۆ رۆژی جیهانیی زمانی دایک دەگەڕێتەوە بۆ ئەو خۆپیشاندانەی کە لە ساڵی 1952 خوێندکارانی زانکۆی دەکای بەنگلادیش و چەند بزوتنەوەیەکی ئەو کاتە ئەنجامیاندا بۆ بەرگریکردن لە زمانی بەنگالی و بەکارهێنانی لە کاروباری حکومەتدا، کە بەهۆی خۆپیشاندانەکانەوە چوار خوێندکار لەلایەن پۆلیسی وڵاتەکەوە کوژران.

زمانی کوردی و گرنگییەکەی لەسەر ئاستی جیهان

زمانی کوردی هاوشێوەی زمانەکانی دیکەی جیهان گرنگی خۆی هەیە و لە ئێستادا زیاتر لە 40 ملیۆن کەس لە جیهاندا قسەی پێدەکەن. بەپێی توێژینەوەکان، سەر بە گەورەترین خێزانی زمانە کە هیندۆ ئەوروپییە. ئەگەر چی ئەوانە زانیاری رەسمی و دانپێدانراون، بەڵام رەنگە لەچاو ئەو توێژینەوانەی ئێستا لەسەر زمانەکە و خاکی کوردەکان ئەنجام دەدرێن، حەقی خۆی پێنەدابێت و دوور نییە لە داهاتوودا گۆڕانکارییان بەسەردا بێت.

زمانی کوردی گرنگییەکی زۆری هەیە، بەوپێیەی ئێستا چەندین سەرچاوەی مێژوویی باس لەوەدەکەن، کوردستان لانکەی مرۆڤایەتی و سەرهەڵدانی چەندین شارستانییەتی جیاوازە. بەوپێیەی لەم چەند ساڵەی دواییدا چەندین شوێنەواری مێژوویی گرنگ لە ناوچە جیاوازەکانی کوردستان دۆزراونەتەوە، کە مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ چەندین هەزار ساڵ بەر لە زایین، وەک شوێنەواری گرێ ناڤۆکێ- گۆبەکلیتەپە 'خەرابڕەشک' لە باکوور کە بە خاڵی سفری ژیان یان خاڵی دەستپێکی مێژوو ناودەبرێت و تەمەنی زیاتر لە 12 هەزار ساڵ بەر لە زایینە.

یانیش لە سەرەتای مانگی ئایاری ساڵی رابردوو، تیمێک لە زانایانی زانکۆکانی کامبریج و لیڤەرپوڵ وێنەی رووخساری ژنێکی ٤٠ ساڵەی نیاندەرتاڵیان دروستکردەوە، کە نزیکەی ٧٥ هەزار ساڵ پێش ئێستا لە ئەشکەوتی شانەدەر ژیاوە. کە ئێسکەکان لە ساڵی 2018ـەوە دۆزرابوونەوە و کاریان لەسەرکرابوو، تاوەکو دواجار ساڵی رابردوو توانیان شێوەکەی دروستبکنەوە.

ئەو زانایانە باسیان لەوەکرد، بەپێی لێکۆڵینەوەکان ئەو ژنە لە 40ـەکانی تەمەنیدا بووە و پێدەچێت بەهۆی تاشەبەردەوە ئێسکەکانی پارچە پارچە بووبن و گیانی لەدەستدابێت.

بەپێی لێکۆڵینەوەکانی لەسەر شانەدەر کراوە، مرۆڤی ئەو کاتە خێزانیان پێکهێناوە و مردوویان بە خاک سپاردووە و گوڵیان لەسەر گۆڕی مردووەکانیان داناوە.

لەلایەکی دیکەوە هەر لە مانگی ئایاردا، وێنەی هەڵکۆڵڕاوی جەنگاوەرێک لەسەر شاخی خۆشکی گەرمیان دۆزرایەوە، کە مێژووەکەی بۆ زیاتر لە چوار هەزار ساڵ بەر لە ئێستا دەگەڕێتەوە. کە وێنەی سەربازێک نیشاندەدات وەک ئاماژەیەک بۆ سەرکەوتن و قاچی لەسەر دیلێک داناوە، ئەوەش دووەم شوێنەواری هەڵکۆڵڕاوە لە کوردستاندا دۆزرابێتەوە.

ئەم دۆزینەوانە و چەندین دۆزینەوەی دیکەی مێژوویی ئەوە دەردەخەن کە خاکی کوردستان لە دەیان هەزار ساڵ بەر لە زایینەوە مرۆڤی تێدا ژیاوە و ئەو مرۆڤانە پەیوەندی کۆمەڵایەتییان دروستکردووە و خێزانیان پێکهێناوە، دواتریش لە ئەشکەوتەکان هاتوونەتە دەرەوە و بەرەو پێکهێنانی گوند و شارستانیەت هەنگاویان ناوە. کە ئەمەش گرنگی زمان روون دەکاتەوە لە کوردستاندا.

ئەگەرچی ئەو زمانە کوردییەی ئێستا قسەی پێدەکرێت لەگەڵ ئەو مێژووە دوور و درێژەدا گۆڕانی بەسەردا هاتووە، بەڵام دەرخەری ئەوەیە بنەچەی زمانی کوردی لەگەڵ ئەو مێژووەدا لەم ناوچەیەدا هەبووە و پەرەی سەندووە، لەگەڵ کۆچکردنی مرۆڤەکانی ئەو کاتەشدا بەشێکی کلتور و زمانی خۆیان گواستووەتەوە بۆ ناوچەکانی دیکەی چواردەور و جیهان.

زمانی کوردیش بە یەکێک لە زمانە "خواکردییەکان" دادەنرێت نەک "خودکردیی" چونکە بەتەواوی تەبایە لەگەڵ سروشت و لەکاتی ناوهێنانی هەر شتێکدا هاوتای وێناکردنەکەیەتی.

توێژەران بەشێکی هۆکاری ئەو یەکانگیرییەی زمانی کوردی لەگەڵ سروشت بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە، هەڵکەوتەی جوگرافی ناوچەکە و سروشتی خاکی کوردان پاڵنەر بووە بۆی، بۆیە سروشت رەنگی داوەتەوە هەم لەسەر زمان و شێوەی دەربڕین، هەم لەسەر دەروون و چۆنییەتی دروستبوونی کەسایەتی تاک لەم ناوچەیەدا.

ئەمڕۆ 26 ساڵ بەسەر دەستگیركردنی عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری زیندانیكراوی پارتی كرێكارانی كوردستان "پەكەكە" تێدەپەڕێت، كە لە 15ی شوباتی 1999 لە كینیا دەستگیركرا.

عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری زیندانیكراوی پارتی كرێكارانی كوردستان "پەكەكە" ناوی تەواوی عەبدوڵا عومەرە و ناسراوە بە ئاپۆ، لە 4ی نیسانی 1949 لە گوندی ئامەرا لە قەزای خەلفەت لە پارێزگای رەحا لە دایكبووە، لە پەیمانگایەك هونەری توركی خوێندووە، دواتریش بەشی یاسای لەزانكۆی ئیستەنبوڵ خوێندوە و زانستە سیاسییەكانیشی لە ئەنقەرە تەواوكردووە.

لە 27تشرینی دووەمی 1978 بە بەشداری 23 كەس، لەگوندی فیس لە پارێزگای ئامەد پارتی كرێكارانی كوردستان "پەكەكە"ی دامەزراندوە، دوای كودەتا سەربازییەكەی 12ی ئەیلولی 1980ی توركیا، پەكەكە كەوتە ژێر فشارەوە، دواتر هەر لە ساڵی 1980 ئۆجەلان لەگەڵ چەند كەسێكدا چوونەتە لوبنان و لەدۆڵی بیقاع هێزی چەكداری دامەزراندوە.

 لە 15 ئابی 1984 بەفەرماندەیی مەعسوم كۆركوماز یەكەم فیشەكی گەریلاكانی پەكەكە، بەڕووی سوپای توركیادا تەقێنرا، ئەوەش بووە دەسپێكی شەڕێكی درێژخایەن كە تائێستاش بەردەوامە.

ئۆجەلان لە ساڵی 1990 لە لوبنانەوە چووە سوریا، تا ساڵی 1998 لە سوریا نیشتەجێبوو، لە ژێر گوشاری توركیا لە 9ی تشرینی یەكەمی 1998 سوریای بەجێهێشتووە و روی كردوەتە روسیا و یۆنان و ئیتاڵیا، لەو وڵاتانەش مافی مانەوەی قبوڵنەكرا، دواتر لەسەر داوای یۆنان بەرەو كینیا بەرێكەوت.

لە 15 شوباتی 1999 لە كینیا دەستگیركرا، هەواڵی دەستگیركردنیشی لە كوردستان و ئەوروپا كاردانەوەی زۆری لێكەوتەوە و دەیان خۆپیشاندان ئەنجامدران، لە كاتی دەستگیركردنیەوە تائێستا خراوەتە زیندانی تاكەكەسی لە دوورگەی ئیمراڵی لە دەریای مەڕمەڕە.

لە رۆژی 29ی حوزەیرانی 1999، فەرمانی لەسێدارەدانی بۆ دەرچوو، بەڵام لە كانوونی دووەمی 2000، دادگا فەرمانی لەسێدارەدانی ئۆجەلانی دواخست، لە مانگی ئابی 2002ش سزاكەی لە لەسێدارەدانەوە گۆڕدرا بۆ زیندانیكردنی هەتا هەتایی.

لە ماوەی زیندانیكردنی ئۆجەلانیشدا، دوو قۆناغ بۆ چارەسەری كێشەی كورد دەستیپێكردووە، یەكەمیان لە ساڵی 2009 تا 2011 كە بە دانوستانەكانی ئۆسلۆ ناسراوە، دووەمیشیان لە بەهاری 2013، بەخوێندنەوەی پەیامی ئۆجەلان لە نەورۆزی ئامەد پرۆسەی ئاشتی دەستیپێكرد، لەو ساڵەدا بۆیەكەم جار دوای 14 ساڵ زیندانیكردن، چەند وێنەیەكی ئۆجەلان لە زیندانەوە بڵاوكرانەوە، لە تەمموزی 2015ش ئاگربەست شكستی هێنا.

لە 6ی ئەیلولی 2018 سەردانیكردنی پارێزەرەكان بۆ لای ئۆجەلان قەدەغەكرا، بەڵام لە نیسانی 2019 بڕیارەكە هەڵوەشێنرایەوە و جارێكی تر پارێزەرەكانی چاویان بە ئۆجەلان كەوت، دواتر لە ساڵی 2020 جارێكی تر چاوپێكەوتنی قەدەغەكرا، تا 28ی كانوونی یەکەمی 2024 كە وەفدێكی پارتی یەكسانی و دیموكراسی "دەم پارتی" لە زیندانی ئیمراڵی سەردانیان كرد و لە رێگەی وەفدەكەشەوە پەیامێكی بۆ رایگشتی و لایەنە سیاسییەكانی توركیا بڵاوكردەوە.

دوای 10 ساڵ پڕۆسەی ئاشتیی لە باكوری كوردستان دەستپێدەكاتەوە، دەنگی كورد دەتوانێت خەونی ئەردۆغان بۆ بوونەوە بە سەرۆك كۆمار بەدیبهێنێت.

دوای 10 ساڵ و نزیكەی دوو مانگ، جارێكی دیكە جموجۆڵە سیاسیەكان لە باكوری كوردستان زیاتر بون و كورد هیوایەكی بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی ئاشتی لە توركیا بۆ گەڕاوەتەوە.

توێژەرانی نێودەوڵەتی تێڕوانینیكی جیاوازیان بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی ئاشتیی لە باكوری كوردستان و توركیا هەیە و ئەوان پەنجەی گومانیان لەسەر رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك كۆماری توركیایە كە بۆ ئەوەی بۆ جارێكی دیكە دەست بە كورسیی دەسەڵاتەوە بگرێت، پێوستی بە دەنگ و پشتیوانیی كورد هەیە.

ئەردۆغان ساڵی 2023 لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی توركیا وتی تەنها دوو خولی پێنج ساڵە لە پۆستی سەرۆك كۆمار بەردەوام دەبێت، لە كاتتێكدا دەستوری ئێستای وڵاتەكەش تەنها رێگەی بەو دوو خولە دەدات.

ئێستا كە ئاماژەكانی هەنگاو و جوڵەكانی ئەردۆغان دەركەوتوە كە چاوی لە جاری چوارەمیشە لە لوتكەی دەسەڵاتی توركیادا بمێنێتەوە تاكە رێگە ریفراندۆمە بۆ گۆڕینی دەستور سەبارەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بۆیە كورد بەو كورسیانەی لە پەرلەمان هەیەتی دەتوانێت چارەنوسی كورسیی سەرۆك كۆماریی بگۆڕێت.

ئەردۆغان لە هەموكاتێكدا زیاتر پێوستی بە 57 دەنگە یەكلاكەرەوەكەی پارتی یەكسانی و دیموكراتی گەلان دەم پارتییە و هەر ئەوەش وای كردوە لە ئاست دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی چارەسەریی پرسی كورد بكەوێتە سوڕی متبونەوە، بەڵام رێگریشی لە هەنگاوەكانی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرستی هاوپەیمانی نەكردوە كە بۆ یەكەمجار بانگەشەی دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكەی كرد و داوای لە چاوپێكەوتنەكاندا لەگەڵ ئۆجەلان و دوای شەش ساڵ دەست پێبكاتەوە.

بڵاوكراوەی گڵوباڵ ڤۆیس نوسیویەتی: ئەگەر كورد لە باكوری كوردستان رازیبن لە بەرانبەر هەندێك دەستكەوتدا خەونەكەی ئەردۆغان بۆ سەرۆك كۆماریی بێننەدی ئەوا هاوشێوەی مامەڵەكردنە لەگەڵ شەیتان، چونكە ئەردۆغان لە ساڵی 2013 دا بە ناوی چارەسەریی پرسی كورد ئەو بانگەشەیەی كرد و دوای دوو ساڵ بە بیانوی جیاوازەوە دەستبەرداری پڕۆسەی ئاشتیی بو هێرشەكانی دژی كورد توند كردەوە.

د. سینان جددی، توێژەری بواری ئاسایشی نێودەوڵەتی پێی وایە كورد دەتوانێت بە هاوكاریی ئۆپۆزیسۆنی توركیا لە سەروی هەموشیانەوە پارتی گەلی كۆماری جەهەپە كۆتایی بە دەسەڵاتی 20 سالەی ئەردۆغان بهێنن و بە پێچەوانەشەوە دەتوانێت ئەردۆغان لە لێواری هەڵدێر رزگار بكات بە مەرجی مسۆگەركردنی پڕۆسەی ئاشتیانەی چارەسەریی پرسی كورد.

لە كۆتاییدا دەوترێت كورد لە باكور كەوتوەتە بەردەم بژاردەیەكی قورس، كە ئەویش بەردەوامبونی دەسەڵاتی ئەردۆغانە لە پێناو دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی ئاشتی...

دیپ سیک، ئەو بەرنامە زیرەكەی چین كە ئێستا هەندێك بە هاوڕێ و هەندێكیش بە بیرمەندی قوڵ وەسفی دەكەن، بەوپێیەی بەرنامەكە بەرەوپێشچوونی زۆری لە وەڵامدانەوەی پرسیارە تایبەتەكان بەدەستهێناوەو بەكارهێنەران تیایدا جگە لە وەرگرتنی زانیاری، تەنانەت سۆراغی خۆشەویستی و هەستەكانیشیان دەكەن.

هەندێک بە هاوڕێ و هەندێكیش بە بیرمەندی قوڵ لە وڵاتی چین وەسفی دەكەن، لەگەڵیدا دەگرین و پێدەكەنن، پرسیاری لێدەكەن لە بارەی داهاتوو، چاوەڕێی پاڵپشتی و هاوسۆزیشی لێدەكەن.

دیپ سیک، ئەو بەرنامە زیرەكە چینییەی كە لەم دواییانەدا پەرەی پێدراوە، لە سەرتاسەری جیهان مشتومڕی بەدوای خۆیدا هێناوە، بەوپێیەی بەرنامەكە توانای وەڵامدانەوەی خێرای هەیە بۆ پرسە هەنوكەیی و گریمانەییەكان.

هۆلی وانگ، كچێكی 28 ساڵی چینییە، شەوێك بەرێككەوت دەكەوێتە گفتۆگۆ لەگەڵ بەرنامە زیرەكەكەی ناو مۆبایلەكەی، كاتێك پرسیار لە مردنی داپیرەی دەكات كە بۆچی خەمێكی قوڵی لەلا بەجێهێشتووە، وەڵامی بەرنامەكە بۆ هۆڵی شۆكهێنەر دەبێت و وایلێدەكات شەوان بكەوێتە دەردە دڵ لەگەڵیدا.

لە سەرەتای ئەمساڵەوە بەرنامەكە لەلایەن تۆڕێك كارمەندی پسپۆڕ و شارەزای تەكنەلۆژییەوە پەرەی پێدراوەو بە چەندین زمان لەسەر مۆبایل و تابلێت و كۆمپیتەر بە پارەیەكی رەمزی بەردەستە، ئەوەی كە لە بەرنامەكانی پێش خۆی جیایدەكاتەوە، توانای لێكدانەوەی ئەو بابەتانەی هەیە كە پێیدەدرێت و ئەویش تەنها لە چەند چركەیەكدا لە نزیكترین گریمانەوە وەڵام دەداتەوە.

هۆلی دەڵێت: دیپ سیک راوێژكارێكی گەورە بوو، یارمەتی دام لە گۆشەنیگای جیاوازەوە سەیری شتەكان بكەم و كاری باشتری بۆ كردم لەو خزمەتگوزارییە راوێژكارییانەی كە پێشتر بە پارە وەرمگرتبوون.

لە نووسینی راپۆرتەوە تا پلاندانان بۆ گەشتەكان، وەرزشكردن و فێربوونی كارامەیی نوێ، بەرنامەكانی دیپ سیك رێگەی خۆیان بۆ ژیانی زۆر كەس لە سەرانسەری جیهان دۆزیوەتەوە، بەڵام زۆریش هەن وەك هۆلی كە چاویان لەوەیە بەرنامەكە پاڵپشتی سۆزدارییان بكات كە لە دەرەوە دەستیان ناكەوێت.

بی بی سی لە راپۆرتێكدا دەڵێت، بەرنامەكە بووەتە سەرچاوەی ئاسوودەیی بۆ زۆرێك لە گەنجانی چینی كە هەندێكیان تادێت بێهیوا دەبن لە داهاتوویان، ئەوەش بەهۆی ئابووری چەقبەستوو، بەرزی رێژەی بێكاری و لێكترازانە كۆمەڵایەتیەكان بەهۆی كۆڤید 19.

لێكۆڵینەوەكان ئەوە دەردەخەن كە نەخۆشی خەمۆكی و دڵەڕاوكێ لەنێو خەڵكی چینیدا لە هەڵكشاندایە، پرۆفیسۆر فانگ كیچینگ، مامۆستای پەیوەندییەكان لە زانكۆی هۆنگ كۆنگ دەڵێت، لە چین كەموكوڕی زۆر لە خزمەتگوزارییەكانی راوێژكاری دەروونی و پیشەیی هەیەو زۆرجار بە نرخێكی گونجاو بەردەست نین.

بەوتەی پرۆفیسۆر فانگ ، بەرنامە زیرەكەكان یارمەتیدەرن بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە، بەڵام پێیوایە ئەو كەسانەی كە حاڵەتی تەندروستی دەروونی جددییان هەیە نابێت پشت بەو بەرنامانە ببەستن.

22 ساڵ بەسەر شەهیدكردنی  شەوكەتی حاجی موشیر و هاوڕێكانیدا بەدەستی تیرۆریستانی ئەنسارولئیسلام تێدەپەڕێت.
ساڵی 2003 كاتێك یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان لە شەڕێكی چەند مانگیدابوو لەگەڵ تیرۆریستانی ئەنسارولئیسلام لە سنوری هەڵەبجە و هەورامان، شەوكەتی حاجی موشیر فەرماندە و تێكۆشەری یەكێتی، سەرۆكایەتی وەفدی دانوستانی حزبەكەی دەكرد بۆ كوژانەوەی ئەو ئاگرەی كە بەرۆكی ناوچەكەی گرتبوو.
سەرەڕای نەبونی دڵنیایی لایەنی بەرانبەر و مەترسی دۆخەكە، بەڵام شەوكەتی حاجی موشیر و هاوڕێكانی ویستیان چیتر ناوچەكە گیرۆدەی تیرۆر و تۆقاندن نەبێت ‌و ئاسایش بەرقەرار بێت، ئەگەرچی هەوڵ و خەباتی ئەوان‌ و هەڤاڵەكانیان توانی سەقامگیری بە ناوچەكە و كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان بدات، بەڵام خۆیان بوونە قوربانی ئەو رێگەیە ‌و لەكردەوەیەكی ترسنۆكانەدا ئێوارەی 8ی شوباتی 2003 لە گوندی گامیش تەپەی شارەزوور ناپاكییان بەرانبەر كرا و  لە كردەیەكی غافڵگیرانەدا تیرۆكران. 
ئەو رووداوەی گوندی گامێش تەپە كە تیایدا شەوكەتی حاجی موشیر و هەردوو فەرماندە سەردار غەفور سلێمان‌ و حیكمەت حاجی عوسمان ‌و چەند هاووڵاتییەكی گوند‌ و خانەخوێی كۆبوونەوەكە شەهیدكران، توڕەبوونی كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتی ئەمریكای لێكەوتەوە، بەجۆریچك كە هەوڵەكانی زیاتر چڕكرانەوە بۆ لەناوبردنی تیرۆریستانی ئەنسارولئیسلام و ئازادكردن و پاككردنەوەی ناوچەی هەورامان لە تیرۆرو تیرۆریستان.
قەدەری یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ئاوا بووە كە لە كاروانی تێكۆشاندا هەم بۆ رزگاریی و سەرفرازیی خاك و هەمیش بۆ ئاشتی و ئارامی خەڵك، دەبێت نرخێكی گرانی خوێن بدات و رۆڵە دەستەبژێرەكانی خۆی بكاتە قوربانی بۆ بەدیهاتنی ئەو ئامانجە.
شەوكەتی حاجی موشیر رۆڵەی یەكێك لە بنەماڵە ناودارەكانی عەشیرەتی جافە و ساڵی 1947 لە گوندی تەپی سەفای شارەزوور لەدایك بووە.
لەبەر ئاڵۆزیی دۆخی كوردستان كۆتایی ساڵی 1968 وازی لەخوێندن هێناوەو پەیوەندیكردووە بە ڕیزەكانی شۆڕشەوە، پاشان كراوەتە لێپرسراوی كارگێڕیی لە بەتالیۆنی هەڵەبجە.
ساڵی 1976 لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە دووجار دەستگیر كراوە و پاشان ئازاد كراوە، هەر هەمان ساڵ هاوسەر و منداڵەكانی لەگەڵ باوكیدا لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە دەسگیركراون و زیاتر لە دوو ساڵ لە زیندانەكانی خوارووی عیراقدا بەندكراون.
شەوكەتی حاجی موشیر لەكۆتایی مانگی حوزەیرانی 1976دا لەگەڵ شەش هاوڕێی تریدا بەبڕیاری سەركردایەتی كۆمەڵە، یەكەم دەستەی چەكداری شۆڕشی نوێیان دروستكرد.
لە ڕاپەڕینە گەورەكەی بەهاری ساڵی 1991دا شەوكەتی حاجی موشیر ڕۆڵی بەرچاوی هەبووەو ئەندامی لیژنەی سەركردایەتی بووە بۆ ئازادكردنی شاری كەركوك و لەو پێناوەشدا بەشداری چەندین شەڕی گەورەی كردووە.

31ی كانوونی دووەم ساڵیادی شەهیدكردنی شاسوار جەلال ناسراو بە كاك ئارامە، ئارامی سەركردە لەساڵی 1947 لە گەڕەكی حاجی حان لە سلێمانی لەدایكبووە، خوێندنی سەرەتایی لە شارۆچكەی ماوەت و چوارتا و قۆناغی ئامادەییشی لە سلێمانی تەواوكردووە، لەسەرەتای لاوێتییەوە تێكەڵ بە كاری سیاسی بووە و توانیویەتی لە ریزی پێشەوەی خەباتی لاوان و خوێندكاراندا بێت، كەسایەتییەكی سیاسیی دیاری كورد بوو لە ناو یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و ماوەیەكیش سكرتێری كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان بووە.

ساڵی 1964 لە كۆلیژی ئەندازیاریی زانكۆی بەغداد وەرگیراوە، بەڵام بەهۆی كێشەی نەخۆشی چاو،  رەتكراوەتەوە و دواتر لە ساڵی 1971 كۆلیژی بازرگانی تەواوكردووە.

كاك ئارام لە ساڵی 1969 لە كۆنگرەی سەرتاسەری قوتابیانی عیراقدا رۆڵی كاریگەری هەبووە و لەگەڵ هاوڕێكانیدا بە نوێنەرایەتی خوێندكارانی كوردستان كشانەوە و هۆڵی كۆنگرەیان بەجێهێشت.

لەساڵی 1970 چووەتە ریزی ئەڵقە رۆشنبیرییەكانی كۆمەڵەی ماركسی-لینینی كوردستانەوە، هەمان ساڵ یەكێك بووە لە ئەندامانی دەستەی دامەزرێنەری كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان، لەساڵی 1974 وەك نوێنەری سكرتاریەتی یەكێتی قوتابیانی كوردستان بەشداری كۆنگرەی لاوانی جیهانی لە مۆسكۆ كردووە.

شەهید ئارام، لەساڵانی حەفتاكانی سەدەی رابردوو چەندین بابەتی گرنگ و بەكەڵكی لە رۆژنامەی هاوكاری بڵاوكردوەتەوە، بەهۆی شارەزاییەكەیەوە خزمەتی زۆری بە بزاڤی وشە و ئەدەبیاتی كوردی كردووە.
لەكاتی هەرەسی شۆڕشی ئەیلول پێیوابووە دەبێت لەئاستی رووداوەكان پەلەپەل و هەڵەشەیی نەكرێت، سوریش بووە لەسەرئەوەی پەیوەندی نێوان خەڵك و خۆیان نەپسێت.

لە ساڵی 1975یش كە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان دامەزرا، شەهید ئارام توانی بیسەلمێنێت یەكێكە لەسەركردە دیار و كاریگەرەكانی ناو ئەو حزبە نوێیە، لەساڵی 1976 دوای دەستگیركردنی خاڵە شیهاب و هاوڕێكانی، كاك ئارام وەك سكرتێری كۆمەڵە ئەركی راپەڕاندنی كارەكانی كۆمەڵەی لە ئەستۆگرتووە.

لە مانگی 10ی ساڵی 1976 رویكردووەتە شاخ و یەكەم دەستەی پارتیزانە چەكدارەكانی شۆڕشی نوێی دروستكردووە، لەو قۆناغەشدا بەئارامی گەشەی بە شۆڕش داوە و لێزانانە توانی بەردی بناغەی كاروانی نوێ لەبەرەنگاربوونەوە دابنێت، لە ساڵی 1977 بووە ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان.

دواتر كاك ئارام لە رۆژی 31/1/1978 لە گوندی تەنگیسەر لە قەرەداغ شەهیدكرا.
 

مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی گشتیی هێزەكانی سوریای دیموكرات رایگەیاند، هەڵوێستی هەرێمی كوردستان سەبارەت بە رۆژئاوا ئەرێنییە و لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانیش لە پەیوەندیی بەردەوامدایە.

مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی گشتیی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ هاوار نیوز باسی لە رەوشی باكور و رۆژهەڵاتی سوریا و هێرشەكانی توركیا و پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیدارەی نوێی سوریا و هەرێمی كوردستان كردووە.

سەبارەت بە هەڵوێستی هەرێمی كوردستان بەرامبەر رۆژئاوا رایگەیاندووە، ئەو سەردانەی بۆ هەرێمی كوردستان ئەنجامیدا سەردانێكی تایبەت بووە و لە دەرەوەی چوارچێوەی ئەو سەردانەدا هیچ كۆبوونەوەیەكی تری ئەنجام نەداوە، تەنها پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەگەڵ سەرۆكی هەرێم کردووە، بەڵام وەك ئاشكرایە لەگەڵ بافڵ جەلال تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە پەیوەندیی بەردەوامدان.

فەرماندەی گشتی هەسەدە ئەوەشی خستووەتە روو، بەشێوەیەكی گشتی هەڵوێستی هەرێم بەرامبەر رۆژئاوا ئەرێنیە و دەیانەوێت هاوكار بن لە دانوستانەكانیان لەگەڵ دیمەشق، دەشڵێت، "گرنگە لە رۆژانی داهاتوودا حزبە سیاسیە كوردییەكان لە رۆژئاوا كۆببنەوە، لە سەردانەكەمدا بۆ هەولێر، ئەو بابەتەمان باس كردووە و لایەنەكانی هەرێمیش پشتگیری ئەو هەنگاوەیان كردووە".

سەبارەت بە هێرشەكانی توركیا مەزڵوم كۆبانێ ئەوەی خستووەتە روو، سوریا گۆڕانكارییەكی مێژویی بە خۆیەوە دەبینێت، بەڵام هێرشەكانی توركیا رێگری لەبەردەم هەوڵەكانی سەقامگیری و بنیادنانەوەی سوریا دروست دەکەن.

وتیشی، "داوام كردووە هێزە نێودەوڵەتییەكان فشار بخەنە سەر توركیا بۆ راگرتنی هێرشەكانی لە ناوچەكانی باكور و رۆژهەڵاتی سوریا".

ئەمڕۆ یادی 80 ساڵەی ئازادکردنی بە ناوبانگترین ئۆردوگای مەرگی نازییەکان، ئاوشڤیتزمە، ئەو کامپەی نازییەکان لەماوەی ساڵانی جەنگی جیهانی دووەمدا كردیانە گەورەترین زیندانی کوشتن و لەناوبردنی جولەکەکان.

رۆژی جیهانی هۆڵۆکۆست لە لایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دیاریکراوە بۆ بەرزڕاگرتنی قوربانیان و رزگاربووانی هۆڵۆکۆست و لە چەندین وڵاتانی جیهان یادی ئەو کارەساتە دەکرێتەوە. هۆڵۆکۆست جینۆسایدی جولەکەکان بوو لە سایەی رژێمی نازیدا بە سەرکردایەتی ئەدۆڵف هیتلەر لە ئەڵمانیا لە نێوان ساڵانی 1941 و 1945دا.

ئاوشڤیتز چیبوو؟ 
کامپەکانی ئاوشڤیتز هێمایەكی ترسناکی جینۆساید و قڕکردن بوون، کە لە ساڵی 1940دا لەلایەن ئەڵمانییەکانەوە دامەزراو دەکەوێتە شاری ئۆسڤیسیم، لە پۆڵەندا.
هۆکاری راستەوخۆی دامەزراندنی کامپەکە ئەو زیندانییە جووانەبوون کە هەتا دەهات زیاتر دەبوون و زیندانەکان نەیاندەگرتن، بۆیە بیر لەکامپێک کرایەوە کە تیایاندا کۆبکرێنەوە.

یەکەم کاروانی جووە پۆڵەندییەکان لە زیندانی تارنۆڤەوە لە 14ی حوزەیرانی 1940دا گەیشتە کەی ئێڵ ئاوشڤیتز.

ئاوشڤیتز لە چەند کامپێک پێکهاتبوو:

کامپی زیندان، کامپی قڕکردن و کامپی کاری زۆرەملێ و کۆیلایەتی. ئەو کامپانە بوون کە دواتر نزیکەی یەك ملیۆن و 500 هەزار کەسیان تیادا بە دڕندانەترین شێوە کوشت.

هەروەها لەنێو کوژراوەکاندا نزیکەی 19 هەزار رۆمانی و نزیکەی 83 هەزار پۆڵەندی هەبوون.

شێوازەکانی کوشتن لەناو کامپەکەدا

ئەو ملیۆن کەسەی لە چەند هەڵمەتێکی جیاوازدا لە ماوەی جەنگی جیهانیدا لەو کامپە بە چەندین شێواز کوژران لەلایەن نازییەکانەوە ، لەوانە خستنە ناو کوورەی ئاگر، یان دەرزی لێدان بۆ ئەوەی بە نەخۆشیەوە بمرن، یان لەبرسا کوشتن و چەند جۆری دیکەی کوشتن. ئەوانەشی کە رزگارکران، تەنها چەند هەزار کەسێک بوون کە زۆربەیان نەخۆش و پەککەوتە بوون.

لە ئێستادا لە تەواوی جیهان تەنها 220 هەزار ڕزگاربووی هۆڵۆکۆست لە ژیاندا ماون، ئەمەش بەپێی کۆنفرانسی جیویش ماتێریاڵ کلەیمس دژی ئەڵمانیا، زیاتر لە سەدا 20 ی ڕزگاربووەکانیش تەمەنییان لە سەروو 90 ساڵەوەیە.
 

پلانەكەی ترەمپ بۆ گواستنەوەی دانیشتووانی غەززە بۆ وڵاتانی دراوسێ كاردانەوەی لێكەوتەوە و فەلەستینییەکان و دەوڵەتانی عەرەبی بە جینۆساید و دەستدرێژی ناوی دەبەن.

 دۆناڵد ترەمپ لە یەكەم وتاری دوای دەستبەكاربوونیدا وەك سەرۆكی ئەمریكا، لە شاری لاس ڤێگاس رایگەیاند، لەبارەی گواستنەوەی دانیشتوانی غەززە بۆ ئوردن و میسر و وڵاتانی دیكەی عەرەبی دراوسێ، لەگەڵ پادشای ئوردن قسەی كردووە و بەمزووانە لەگەڵ سەرۆكی میسر و وڵاتانی دیكەش لە بارەی پلانەكەیەوە قسە دەكات.

ئەو قسانەی ترەمپ توڕەیی فەلەستینییەکانی لێکەوتەوە و لای خۆیەوە باسم نەعیم ئەندامی مەكتەبی سیاسی بزووتنەوەی حەماس رایگەیاند، هەموو هەوڵێكی خۆی دەدات پلانەكەی ترەمپ بۆ گواستنەوەی دانیشتوانی غەززە بۆ میسر و ئوردن پووچەڵ بكاتەوە.

وتیشی، وەك چۆن گەلەكەیان لە ماوەی دەیان ساڵدا هەموو پلانەكانی ئاوارەبوون و نیشتمانێكی بەدیلیان پوچەڵكردووەتەوە، ئەم پلانەش پووچەڵ دەكەنەوە.

بزوتنەوەی جیهادی ئیسلامیش لە راگەیەنراوێكدا، لە هەژماری تایبەتی خۆی لە تێلێگرام بڵاویكردەوە، پێشنیازەكەی ترەمپ رەتدەكەنەوە و بە هاندان بۆ ئەنجامدانی تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی لەقەڵەمی دەدەن، وایدەبینن بڕیارەکەی لە بەرژەوەندی ئیسرائیلە.

بیزالیل سمۆتریچ وەزیری دارایی ئیسرائیل كە بە توندی دژایەتی ئاگربەست لە كەرتی غەززە دەكات، پێشوازی لە پێشنیازەكەی سەرۆكی ئەمریكا كرد و رایگەیاند، پێشنیازەكەی ترەمپ بۆ گواستنەوەی دانیشتووانی غەززە بۆ ئوردن و میسر بیرۆكەیەكی ناوازەیە.

وتیشی، دوای چەندین ساڵ لە نەهامەتی دانیشتووانی غەززە، دەتوانن ژیانێكی نوێ و باش بنیات بنێن بەڵام لە شوێنێكی دیكە، جەختیشی كردەوە، لەگەڵ سەرۆكی حكومەت و ئەنجومەنی ئاسایشی وڵاتەكەی كاردەكات بۆ ئەوەی پلانێكی كرداری هەبێت بۆ جێبەجێكردنی ئەو پلانە بە زووترین كات. 

ئەمە لەكاتێكدایە كە هەر لە سەرەتای سەرهەڵدانی جەنگ لە غەززە، میسر بۆچوونی لە بارەی ئەو بیرۆكەیە روون بووە و پێشتر هۆشداری دابوو لە هەرجۆرە ئاوارەكردنێكی زۆرەملێی فەلەستینییەكان لە غەززەوە بەرەو بیابانی سینا.

سەبارەت بە ئوردنیش، بە پێی ئاماری نەتەوە یەكگرتووەكان، لە ئێستادا دوو ملیۆن و 300 هەزار پەنابەری فەلەستینی تێدایە كە ئەوەش وادەكات توانای وەرگرتنی پەنابەری دیكەی نەبێت.

جەنگی 15 مانگەی غەززە چیرۆكی دڵتەزینی بەدوای خۆیداهێنا، بە تایبەت بۆ منداڵان كە بەهۆیەوە  زیاتر لە 13 هەزار منداڵ كوژراون.

رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان رایگەیاند، شەڕی غەززە بۆ منداڵان كارەساتبار بووە و 13 هەزار و 319 منداڵی فەلەستینی كوژراون.

جەیمس كاریكی جێگری باڵیۆزی بەریتانیا لە نەتەوە یەكگرتووەكان لەم دواییانەدا بە ئەنجومەنی ئاسایشی راگەیاندووە، غەززە بۆ منداڵ مەترسیدارترین شوێنە لە جیهاندا و منداڵانی غەززە ئەم شەڕەیان هەڵنەبژاردووە، لەگەڵ ئەوەشدا زۆرترین باجیان داوە.

نوسینگەی هەماهەنگی كاروباری مرۆیی نەتەوە یەكگرتووەكان لە راپۆرتێكدا رایگەیاند، لە كۆی 42 هەزار و 717 تەرمی فەلەستینی كە تا ئێستا لە غەززە دەستنیشان كراون، 13 هەزار و 319 یان منداڵ بوون.

هاوكات سندوقی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ منداڵان، یونیسێف بە پشتبەستن بە زانیاریەكانی وەزارەتی تەندروستی لە غەززە ئاشكرایكردووە ، 25 هەزار منداڵیش برینداربوون.

هاوکات ئامینە محەمەد، جێگری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان رایگەیاندووە، لە چوار مانگی كۆتایی 2024 دا نزیكەی 19 هەزار منداڵ بەهۆی بەدخۆراكی توندەوە لە نەخۆشخانەكان ماونەتەوە.

هەروەها راشیگەیاندووە، بە پشتبەستن بەو زانیاریانەی كە لەلایەن كارمەندانی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە لە غەززە، بە هەماهەنگی لەگەڵ هەموو دەزگا پەیوەندیدارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان كۆكراوەتەوە 25 هەزار منداڵی غەززە تووشی بەدخۆراكی بوون.

نەتەوە یەكگرتووەكان دەڵێت، لە ماوەی شەڕی 15 مانگەدا هەزاران منداڵیش دایك و باوكیان لەدەستداوە.

یاسەمین شێریف، بەڕێوەبەری جێبەجێكاری سندوقی جیهانیی نەتەوە یەكگرتووەكان، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەنوسیدا رایگەیاند، 650 هەزار منداڵیش لە غەززە بەهۆی جەنگەوە بێبەشبوون لە خوێندن.

وتیشی، تەواوی سیستەمی پەروەردە پێویستی بە ئاوەدانكردنەوە هەیە بەهۆی ئەو وێرانكارییە زۆرەی لە غەززە روویداوە.

ئەمە لە كاتێكدایە بەپێی خەمڵاندنی نەتەوە یەكگرتووەكان، ئاوەدانكردنەوەی غەززە پێویستی بە 15 ساڵ كاركردنی بەردەوام و بڕی زیاتر لە  50 ملیار دۆلار دەبێت.

د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق لە میانی بەشداریکردنی لە کۆربەندی ئابوری جیهانی 2025ـی داڤۆس کۆمەڵێک دیدار و چاوپێکەوتنی گرنگی لەگە لەگەڵ ژمارەیەک لە سەرکردەکانی جیهان و سەرۆکی دامەزراوە ئابوورییە جیهانییەکان ئەنجامدا.

ماڵی کوردستان

رۆژی 20ـی 1ـی 2024 سەرۆک کۆمار گەیشتە داڤۆس و لە هەمان رۆژدا سەردانی ماڵی کوردستانی کرد لە وتەیەکیدا سەرۆک کۆمار خۆشحاڵی خۆی بەدامەزراندنی ماڵی کوردستان دەربڕی وپیرۆزبایی خۆی بەم بۆنەیەوە پێشکەش بەرپرسانی ئەم ماڵە کرد و هیوای سەرکەوتنی بۆ خواستن لەکارەکانیان بۆ سەرنج ڕاکێشانی وەبەرهێنەران بۆ هەرێمی کوردستان، ئاماژەی بەوەشدا کەلە عێراق بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی، پێشکەوتنی گەشەپێدانی ئابووری بەخۆوە دەبینن، ئامادەیی خۆیشی بۆ پێشکەشکردنی هەموو جۆرە پاڵپشتی و هاوکارییەک بەمەبەستی جێبەجێکردنی پڕۆژە خزمەتگوزارییەکان کە خزمەت بە هاووڵاتیان بکات نیشاندا.

سەرۆک کۆمار و بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای هانیویل

د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق رۆژی سێشەممە 21-1-2025 لە شوێنی حەوانەوەی خۆی لە داڤۆس پێشوازیکرد لە کێن وێست بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای هانیویل بۆ چارەسەری وزە و بەردەوامیدانی.

سەرۆک کۆمار ئامادەیی عیراقی نیشاندا بۆ کاراکردنی میکانیزمی پەیوەندی لەگەڵ هانیویل و ئاڵوگۆڕی ئەزموونەکانی لەگەڵیدا و پەسەندکردنی بەرنامە و ڕاهێنانەکانی لە زۆرێک لە دامەزراوە حکومییەکانی وڵاتدا.

سەرۆک کۆماری عیراق و یاریدەدەری سەرۆک کۆماری ئێران 

لە هەمان رۆژدا د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق، رۆژی سێشەمە 21-1-2025، لەشوێنی حەوانەوەی خۆی لەداڤۆس پێشوازیکرد لەمحەمەد جەواد زەریف، یاریدەدەری سەرۆک کۆماری ئێران.

لە میانی دیدارەکەدا تاوتوێی چوارچێوە گشتییەکانی پەیوەندییەکانی نێوان عێراق و کۆماری ئیسلامی ئێران و چۆنیەتی بەهێزکردنیان کرا، بۆ خزمەتکردن بە بەرژەوەندییەکانی هەردوو وڵاتی دراوسێ و تێیدا سەرۆک کۆمار جەختی لەسەر قووڵایی پەیوەندییە دۆستانەکانی نێوان هەردوو وڵات و پێویستی پەرەپێدانیان لەهەموو بوارەکانی ئەمنی و ئابووری و ژینگەیی و ووزەدا کردەوە.

هەر لەدیدارەکەدا دوایین پێشهاتەکانی سیاسی و ئەمنی و ئابووری لە ناوچەکە و جیهان و چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵیاندا تاوتوێکرا و بەڕێزیان ئاماژەی بەگرنگی هەوڵدان و یەکخستنی دیدگاکان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی کرد بەشێوەیەک کە سەقامگیری پتەوتر بکات و ئایندەی گەلانی ناوچەکە بپارێزێت.

‎سەرۆک کۆمار و هاوتا ئازەربایجانییەکە

لە پەراوێزی کۆڕبەندی ئابووری داڤۆس، د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆمار کۆماری عیراقرۆژی سێشەممە 21-1-2025 لە داڤۆس، لەگەڵ ئیلهام عەلیێڤ سەرۆکی ئازەربایجان کۆبووەوە.

لەو دیدارەدا پەیوەندیی دووقۆڵی و چۆنیەتی پەرەپێدانیان لە بوارەکانی بازرگانی و وەبەرهێناندا تاوتوێ کران، هەروەک سەرۆک کۆمار ئاماژەیکرد بە گرنگی پەیوەندیی نێوان عیراق و ئازەربییجان و پێویستی پاراستنی هەماهەنگی و راوێژکاری نێوان هەردوو وڵات لەسەر مەسەلە جیاوازەکان، هاوکات فراوانکردنی ئاسۆی هاریکاری لە بواری خزمەتگوزاری، ژێرخانی ئابوری و وەبەرهێنان و گەشتیاری بە شێوەیەک کە خزمەت بە بەرژەوەندیی هاوبەش بکات، سەرۆک کۆمار گرنگی ئەو ڕێککەوتنانەی لە نێوان هەردوو وڵات واژۆ کراون رونکردەوە کە کاریگەری ئەرێنی هەیە لەسەر کەرتی ئابووری و وەبەرهێنان و پیشەسازی و گەشتیاری و ژینگەیی و وزە و ئاماژەیکرد بە گرنگی دەستپێکردنەوەی کارکردن لەسەر کردنەوەی ڕێگەی ئاسمانی نێوان بەغدا- باکو، هەولێر-باکو و نەجەف-باکو

سەرۆک کۆماری عیراق و پادشای بەلجیکا 

د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق رۆژی سێشەمە 21-1-2025 لەسەنتەری کۆنفراسەکانی داڤۆس، لەگەڵ خاوەن شکۆ، لویس فیلیپ لیۆپۆڵد ماری پادشای بەلجیکا کۆبووەوە و لەدیدارەکەدا بوارەکانی هاوکاری ئابووری و بازرگانی نێوان هەردوو وڵات و میکانیزمەکانی پاڵپشتیکردنیان تاوتوێکران و سەرۆک کۆمار بەرەسمی بانگێشتی خاوەن شکۆ، لویس فیلیپی کرد، بۆ سەردانی عیراق و دووپاتی خواستی عیراقی کردەوە بۆ بەهێزکردنی هاوکاری دووقۆڵیی لەگەڵ بەلجیکا لەبوارە سەرەکییەکانی ئابووری و ووزە و سوودوەرگرتن لەدەرفەتی وەبەرهێنان لەعێراق لەپێناو بەدیهێنانی گەشەپێدانی بەردەوام.

سەرۆک کۆمار و سەرۆکی یەکێتی سویسرا 

د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق رۆژی چوارشەممە 22ـی 1ـی 2025 سەردانی کۆشکی سویسرای لە کۆڕبەندەکە کرد و لەگەڵ کارین کیلەر سۆلەر سەرۆکی یەکێتی سویسرا کۆبووەوە.

لەمیانەی کۆبوونەوەیەکدا گفتوگۆیان لەسەرپەیوەندییه دۆستانەکانی نێوان عیراق و سویسرا و چۆنیەتی قوڵکردنەوەیان بۆ ئەوەی بوارەکانی ئابووری و وەبەرهێنان و پەروەردەیی بگرێتەوه و تیایدا سەرۆک کۆمار جەختی لەسەر گرنگی کاراکردنەوەی کارەکانی کۆمیتەی عیراقی سویسرا و پێویستی به واژۆکردنی یاداشتنامەی لێکتێگەیشتن له نێوان هەردوو وڵات لەبارەی زانیارییەکانی پەیوەندیدار به سپیکردنەوەی پارە و هاوکاری تیرۆر.

هەروەها سەرۆک کۆمار ستایشی هەوڵەکانی سویسرای کرد بۆ گەڕاندنەوەی ژمارەیەک کەلوپەل کردو تەئکیدی لەسەر گرنگی کارکردن بۆ گەڕاندنەوەی پارەی بلۆککراوی عیراق کردەو و ئاماژەی بە پێویستی هاریکاری کرد لە بواری دەستپێشخەری ئاشتی شین کە لە ساڵی 2010 لەلایەن ئاژانسی هاوکاری و گەشەپێدانی سویسرا دەستیپێکرد.

سەرۆک کۆمار و سەرۆک وەزیری کرواتیا 

د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق رۆژی چوارشەممە 22-1-2025 لە داڤۆس، لەگەڵ ئەندرێ پلێنکۆڤیچ سەرۆک وەزیری کرواتیا کۆبووەوە، لە سەرەتای دیدارەکەدا سەرۆک کۆمار پیرۆزبایی لە پلێنکۆڤیچ کرد بە بۆنەی بەئەندامبونی کرواتیا لە ناوچەی شنگن، هاوکات پەیوەندیی دووقۆڵیی نێوان هەردوو وڵات تاوتوێ کرا و سەرۆک کۆماریش جەختیکردەوە لە گرنگیی بەهێزکردنی ئەو پەیوەندییانە لە بوارە جیاوازەکاندا، هاوکات ڕۆڵی کرواتیای لە پاڵپشتی عێراق لە شەڕی دژی تیرۆردا بەرز نرخاند.

سەرۆک کۆمار ئاماژەی بەوەدا، کە عیراق سەقامگیری ئەمنیی دوای چەندین ساڵ لە ئاستەنگ و سەختیەکان بەخۆوە دەبینێ، ئاماژەیکرد بە هەوڵەکانی حکومەت بۆ چەسپاندنی ئەو سەقامگیرییە و پەرەپێدانی بارودۆخی ئابووری و کردنەوەی دەرگای وەبەرهێنان لە بوارە جیاجیاکاندا، کە ئەمەش وایکردوە کە ببێتە ژینگەیەکی ئومێدبەخشی وەبەرهێنان، ئاماژەیکرد بە دەرفەت بۆ کۆمپانیاکانی کرواتیا تا بەشداری لە پرۆژەی ژێرخانی عیراقدا بکەن.

سەرۆک کۆمار و سەرۆک وەزیرانی هۆڵەندا 

لەپەراوێزی بەشداریکردنیدا لەکۆڕبەندی ئابووری جیهانی، د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق رۆژی چوارشەممە 22-1-2025 لە سەنتەری کۆنفرانسەکانی ئێڤرێست لە داڤۆس، چاوی بە دیک شۆف سەرۆک وەزیرانی هۆڵەندا کەوت.

لەمیانی دیدارەکەدا باس لە پەیوهندییه دووقۆڵییەکان و میکانیزمەکانی پەرەپێدانیان تاوتوێکران بۆ ئەوەی چه ند بواری جۆراوجۆر بگرێتەوه و تێیدا سەرۆک کۆمار باسی لەگرنگی به رزکردنەوەی ئاستی هەماهەنگی نێوان هەردوو وڵات و زیادکردنی هاوکارییه کان لەبواری ئابووری و وەبەرهێنان و کارکردن بۆ ئیمزاکردنی یاداشتنامەی لێکتێگەیشتن بۆ دامەزراندنی ئەنجومەنی عیراقی هۆڵەندی بۆ ئاو و کشتوکاڵ.

هەروەها سەرۆک کۆمار خواستی عیراقی بۆ هاوکاری لەگەڵ کۆمپانیا هۆڵەندییەکان لە بواری گەشەپێدان و ئاوەدانکردنەوەی کەرتەکانی نەوت و گاز و ووزەی نوێبووەوە و هاوکاری لەبواری ژینگە و گۆڕانی کەشوهەوا نیشاندا.

سەرۆک کۆمار و سەرۆکی ئۆکرانیا 

لە چوارچێوەی بەشداریکردنی لە کارەکانی کۆڕبەندی ئابووری جیهانی د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق رۆژی چوارشەممە 22ـی 1ـی 2025 لە کۆنگرەی داڤۆس لەگەڵ ڤلادیمیر زیلینسکی سەرۆکی ئۆکرانیا کۆبووەوە.

لە کۆبوونەوەکەدا ژمارەیەک پرسی گرنگ لەسەر گۆڕەپانی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی تاوتوێکران و تێیدا سەرۆک کۆمار تەئکیدی لەسەر هەڵوێستی عیراق کردەوە کە داوای رێزگرتن لە سەروەری دەوڵەتان و پێویستی چارەسەرکردن و یەکلاییکردنەوەی ناکۆکییەکان بە ڕێگای ئاشتیانە دەکات و ئاماژەی بە بڕیارەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان کرد و ڕوونیکردەوە کە لە ململانێ چەکدارییەکاندا هیچ براوەیەک نیە .

سەرۆک کۆمار ئاماژەی بەوەشدا کە عیراق لەلایەنەکانی ململانێکە وەک یەک دوورە و جەختی له ئامادەیی عیراق کردەوه بۆ کارکردن بۆ نزیککردنەوەی بیروبۆچوونەکانی هەردوولا.

سەرۆک کۆمار و سەرۆک وەزیری لیبیا 

د. لەتیف رەشید، سەرۆک کۆماری عیراق رۆژی چوارشەممە 22ـی 1ـی 2025 لە شوێنی حەوانەوەی خۆی لە داڤۆس پێشوازیکرد لە عەبدولحەمید دەبەیبە سەرۆک وەزیری لیبیا.

لە دیدارەکەدا باس لە چۆنیەتی پەرەپێدانی هاریکاری لەو بوارانە کرا کە خزمەت بە بەرژەوەندیی هەردوو وڵاتی برا دەکات و پاڵپشتی لە چۆنیەتی گەشەپێدانیان دەکەن، تاوتوێکردنی پێشهاتەکانی بارودۆخی ناوچەیی و نێودەوڵەتی تەوەرێکی تری دیدارەکە بوو، هەروەها سەرۆک کۆمار هەڵوێستی عیراقی دووپات کردەوە بۆ پشتیوانی لە یەکڕیزی لیبیا و سەروەری و یەکپارچەیی خاکەکەی.

لە میانەی دیدارەکەدا، سەرۆک کۆمار جەختیکردەوە لە گرنگی پەرەپێدانی هەماهەنگی و هاریکاری هاوبەش، بە مەبەستی دروستکردنی دیدگایەکی یەکگرتوو کەچارەسەری ئاستەنگی سیاسی و ئابووریی ناوچەکە بکات و گرنگیی بەردەوامی هەوڵەکانی دوپاتکردەوە بۆ دوورکەوتنەوە لە توندوتیژی و چارەسەری ئاشتیانە بۆ ناکۆکییەکانی ئێستا و خۆ بەدوورگرتن لە هەمو پەرەسەندنێک.

سەرۆک کۆمار و سەرۆکی کۆڕبەندی ئابووری جیهانی 

د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق، رۆژی پێنجشەممە 23ـی 1ـی 2025 لەگەڵ کلاوس شواب سەرۆکی کۆڕبەندی ئابوری جیهانی لە کاتی بەشداریکردنی لە کارەکانی کۆڕبەندی داڤۆس کۆبووەوە.

لە کۆبوونەوەکەدا پرسە ئابوورییەکان لەسەر گۆڕەپانی نێودەوڵەتی و چۆنیەتی هاندانی جوڵەی بازاڕی جیهانی و باشترکردنی بارودۆخی ئابووری زۆربەی وڵاتان تاوتوێکران و سەرۆک کۆمار جەختی لەسەر گرنگی کۆڕبەندی ئابووری جیهانی و رۆڵەکەی کرد لە کۆکردنەوەی سەرکردەکانی جیهان و سەرۆکی رێکخراوە گەورەکانی ئابووری و کۆمپانیاکان بۆ بەدیهێنانی یەکخستنی ئابووری و گەیشتن بە رێککەوتنەکان کە یارمەتیدەر بێت بۆ بەهێزکردنی ئابووری خەڵک.

سەرۆک کۆمار ئاماژەی بەوەدا کە عیراق ئارام و سەقامگیری بەخۆوە دەبینێت و بەرەو بەهێزکردنی هەلومەرجی ئابووری لەبوارە جیاجیاکاندا بەتایبەت ژێرخانی ئابووری و کەرتی وزە و ژینگە و خزمەتگوزاری و باشترکردنی بارودۆخی ژیانی هاووڵاتیان هەنگاو دەنێت و ئاماژەی بەوەدا کە دەوڵەتی عێراق لەڕێگەی ئاسانکارییەکانی یاسادانان و جێبەجێکارییەوە کار بۆ بەهێزکردنی ڕۆڵی وەبەرهێنان و کەرتی تایبەت دەکات و تەئکیدی لەوە کردەوە کە عێراق ژینگەیەکی بەپیتە بۆ وەبەرهێنان و هاوکاری ئابووری و بازرگانی.

سەرۆک کۆمار و سکرتێری گشتی رێکخراوی نێودەوڵەتی هاریکاری دیجیتاڵی 

د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق رۆژی پێنجشەممە 23ـی 1ـی 2025، لە شوێنی حەوانەوەی خۆی لە داڤۆس، پێشوازیکرد لە دیما یەحیا سکرتێری گشتی رێکخراوی هاریکاریی دیجیتاڵی نێودەوڵەتی لە پەراوێزی کۆڕبەندی ئابووری جیهانی.

لە میانی دیدارەکەدا، پەیوەندیی هاریکاریی ئێستای نێوان عیراق و رێکخراوی هاریکاریی دیجیتاڵی نێودەوڵەتی تاوتوێ کرا، لەوبارەیەوە سەرۆک کۆمار جەختیکردەوە لە گرنگی بەهێزکردنی پەیوەندیی نێوان وەزارەت و دامەزراوە پەیوەندیدارەکانی عیراق و ڕێکخراوەکە لە بواری دیجیتاڵی و زیرەکی دەستکرد.

پانێڵی رێگاکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست

لەچوارچێوەی بەشداریکردنی لەکارەکانی کۆڕبەندی ئابووری جیهانی، د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق، رۆژی پێنجشەممە 23ـی 1ـی 2025، لەهۆڵی کۆنگرە لەداڤۆس بەشداری لە دانیشتنێکی دیالۆگ کرد بە ناونیشانی (رێگاکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست).

سەرۆک کۆمار ئاماژەی بەوەدا کە عیراق توانیویەتی بەرەنگاری تیرۆر ببێتەوە و لەناوی ببات و هەمووان دەزانن کەئێمە بەدەست تیرۆری رێکخراوەکانی داعش و گروپەکانی ترەوە دەمانناڵاند و ئێستا عیراق لە تیرۆر پارێزراوە، بەڵام دەبینین چەند ناوچەیەک لەدەرەوەی عیراق لەژێر کۆنترۆڵی تیرۆریستانە لەسەر سنووری عیراق و سوریا و نابێت رێگە بدەین ئەو گروپانە کۆنتڕۆڵی ئەو ناوچانەبکەن و هێرش بۆسەر عیراق و سوریا بکەن، بەڵام نامانەوێت دەست لەبڕیاری سوریا و کاروباری هیچ وڵاتێکی ناوچەکە وەربدەین و دەبێت گەلی سوریا بڕیار بدات لەداهاتووی خۆی.

سەرۆک کۆمار و وەزیری پلاندانان و گەشەپێدانی ئابووری و هاریکاری نێودەوڵەتی میسر 

لە پەراوێزی بەشداریکردنی لە کۆڕبەندی ئابووری جیهانی کە لە داڤۆس بەڕێوەچوو، د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق لەگەڵ وەزیری پلاندانان و گەشەپێدانی ئابووری و هاریکاری نێودەوڵەتی میسر کۆبووەوە.

لەو دیدارەدا پەیوەندیی دووقۆڵی نێوان عیراق و میسری برا لەسەر ئاستی ئابووری و بازرگانی تاوتوێ کرا، لەوبارەیەوە سەرۆک کۆمار جەختیکردەوە لە قووڵی ئەو پەیوەندییە مێژووییانە کە هەردوو وڵاتی برا پێکەوە گرێ دەدات و گرنگی پەرەپێدانی ئەو پەیوەندیانە لە هەموو بوارەکان دوپاتکردەوە، ئاماژەیکرد بە گرنگیی سوودمەندبوون لەو دەرفەتە جۆراوجۆرانەی کە هاتونەتەپێش بۆ هاریکاری نێوان هەردوو وڵاتی برا.

بەرەو زەوییەکی سەقامگیرتر لە رێگەی نۆژەنکردنەوەی زەوی

لە چوارچێوەی بەشداریکردنی د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق لە کارەکانی کۆڕبەندی ئابووری جیهانی کە لە داڤۆس بەڕێوەچوو لە رۆژی هەینی 24ـی 1ـی 2025 لە سەنتەری کۆڕبەندی داڤۆس بەشداری لە دانیشتنێکی دیالۆگی کرد بە ناونیشانی "بەرەو زەوییەکی سەقامگیرتر لە رێگەی نۆژەنکردنەوەی زەوی".

سەرۆک کۆمار لە وتارەکەیدا گوشارەکانی سەر عیراقی بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا و کەمی ئاو و بەبیابانبوون روونکردەوە و تەئکیدی لەوە کردەوە کە عیراق دەستەوەستان نیە لەبەرامبەر ئەم تەحەدایانەدا، بەڵکو هەنگاوی یەکلاکەرەوە و کۆنکرێتی ناوە بۆ رووبەڕووبونەوەیان لەڕێگەی سیاسەتی کاریگەرەوە بەمەبەستی بەدیهێنانی گەشەپێدانی بەردەوام.

هەروەها خاڵە سەرەکییەکانی پلانی عیراقی سەبارەت بە ستراتیژی درێژخایەنی گەشەپێدانی ئابووری بەتایبەتی لەبوارەکانی کشتوکاڵ و وزە و ئاسایشی ئاو باسکرد و ئاماژەی بەوەشکرد کە لەئێستادا عیراق بەشداری دانوستاندنەکانی بەردەوامی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی وەک تورکیا و ئێران دەکات بەمەبەستی گەیشتن بە رێککەوتنێکی دادپەروەرانە بۆ دابەشکردنی ئاوی ڕووبارەکانی دیجلە و فورات.

لە رۆژی 25ـی 1ـی 2024 د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق دوای بەشداریکردن لە کۆبوونەوەکانی کۆڕبەندی ئابووری جیهانی لە داڤۆسی سویسرا گەیشتەوە بەغدادی پایتەخت.

ئەمڕۆ 26ی 1ی 2025، 10 ساڵ بەسەر ئازادکردنی کۆبانێ لە دەستی چەکدارای داعشدا تێدەپەڕێت. دوای 10 ساڵ لە رزگاربوون لەو گروپە تیرۆرستییە هێشتا شەڕ یەخەی شارەکە بەرنادات و تورکیا چاوی تەماحیان لەسەر هەڵناگرێت.

دوای ئەوەی لە ساڵی 2014دا چەکدارانی داعش سەریان هەڵدا و موسڵیان داگیرکرد، بە ماوەیەکی کەم بەرەو کۆبانێ هەنگاویان نا، کە لەسەرەتادا هەوڵی داگیرکردنی 'گردی مشتەنور، ناوەندی چاند و هونەر، چوارگۆشەی ئەمنی و رێڕەوی مورشید پنار'یان دا، جگە لە رێڕەوی مورشید پنار، داعش دەستی بەسەر سێ شوێنەکەی دیکەدا گرت.

دواتر لە 15ی 9ی هەمان ساڵدا، بە ژمارەیەکی کەم لە شەڕڤانانەوە بەماوەی 20 رۆژ توانرا رێگا لە چەکدارانی داعش بگیرێت پێشڕەویی ئەنجام بدەن. 

لە شەڕەکەدا شەڕڤانانی یەکینەکانی پاراستنی گەل 'یەپەگە' و یەکینەکانی پاراستنی ژن 'یەپەژە' بەرپەرچی هێرشەکانی چەکدارانی داعشیان دایەوە و هەنگاو بە هەنگاو بەرەوپێش چوون و شەڕی کۆڵان بە کۆڵانیان کرد، کە دواتر لە 18ی 12ی هەمان ساڵدا، رایانگەیاند، دەچنە قۆناغی سێ شەڕ لەگەڵ داعش و کۆبانێ رزگار دەکەن.

شەڕڤانان قۆناغی سێیەمیان لەژێر دروشمی "لە کەسایەتی جودی، ساریا، زنار و هەڤاڵانیان" دەست پێ کرد.

دواتریش بە بڕیاری پەرلەمانی كوردستان، هێزێكی پێشمەرگەی كوردستان بۆ هاوكاری شەڕڤانان‌ و گەلی كورد لە رۆژئاوا، چوونە كۆبانی. وڵاتانی دەرەوەش دەستیان کرد بە هاوکاریکردنی شەڕڤانان و ناردنی پشتیوانی بۆیان.

لە ئازادکردنی کۆبانێدا ئارین میرکان بووە هێمای شەڕەکە

ئارین میرکان فەرماندەیەکی یەپەژە بوو، کە ناوی خۆی دیلار بوو، ئارین لە 5ی 10ی 2014دا لەپێاو رزگارکردنی هاوڕێکانی خۆی بە ژمارەیەک چەکداری داعشدا تەقاندەوە، کە یەکەم چالاکی لەو جۆرە بوو شەڕڤانان ئەنجامی بدەن.

ئارین لە گردی مشتەنوردا دژی داعش شەڕی دەکرد و دواتر بووە فەرماندەی گشتیی یەپەژە. وەک حاجی مەنسووری فەرماندەی ئەمنیی کۆبانێ باسی دەکات، شەڕڤانان ناچاربوون لە گردەکە بکشێنەوە، بەڵام ئارین لە پشتییانەوە مابووەوە و لەلایەن داعشەوە گەمارۆ درابوو، ئەویش بۆ رزگارکردنی هاوڕێکانی، ئەو گەمارۆیەی قۆستەوە و ئەو تەقەمەنیانەی تەقاندەوە کە بە جەستەیەوە بوون.

ئارین سەرەڕای ئەوەی دایک بوو و خاوەنی دوو منداڵ بوو، بەڵام لەپێناو رزگارکردنی هاوڕێکانیدا کە پێکەوە بۆ پاراستنی خاکەکەیان شەڕیان دەکرد، خۆی کردە قوربانی و دواتریش بووە هێمای ئازادکردنی کۆبانێ.

ئێستا پەیکەری ئارین لە ناوەندی کۆبانێدا دروستکراوە و وەک هێمایەکی بەرزی شارەکە و بەرخۆدان لێی دەڕوانرێت.

دواجار لە 26ی 1ی 2015 و دوای 39 رۆژ لە دەستپێکی قۆناغی سێیەم، زەنگی سەرکەوتن لێدرا و کۆبانێ لەژێر دەستی چەکدارانی گروپێکی تیرۆرستی گەورە ئازاد کران.

کۆبانێ سەربەرزە

لەو رۆژەدا شەڕڤانان دروشمی سەرکەوتنیان دەوتەوە و یەکدەنگ دەیانوت، "کۆبانێ غەمگین نییە، کۆبانێ سەربەرزە، کۆبانێمان ئازاد کرد".

زیانەکانی شەڕی داعش

لە شەڕی داعشدا کۆبانێ زیانی زۆری بەرکەوت، جگە لە ئاوارەبوونی سەدان هەزار کەس، بەپێی دوایین راپۆرتەکان، نزیکەی 80٪ی شارەکە وێران بوو، هێڵی ئاو و کارەبا بە تەواوی پەکی کەوت و نزیکەی نیوەی شەقام و رێگاوبانەکانی تێکچوون، هەروەها زیاتر لە 500 گوند وێران بوون و بە سەدان هەزار ئاژەڵ دزران و مرداربوونەوە.

ئەوە جگە لەوەی چيکدارانی داعش گوندەکانیان تاڵان کرد و بە سەدان ئامێر و ئۆتۆمبێلی جوتیارانیان لەگەڵ خۆیاندا برد.

دواتر لە 2018 و چوار ساڵ دوای ئازادکردنی کۆبانێ، لە ساڵیادی ئازادکردنیدا پاککردنەوەی تەواوی گوند و ناوچەکانی دەوروبەری کۆبانێ راگەیەنرا و کۆڵان بە کۆڵان و ماڵ بە ماڵی دەوروبەری کۆبانێش لە داعش پاک کرانەوە.

ئازادکردنی کۆبانێ لە دەستی داعش و بوێری شەڕڤانان بە جۆرێک بوو، دەنگدانەوەیەکی گەورەی هەبوو و دوابەدوای ئەو رووداوانە 1ی 11ی هەموو ساڵێک بە رۆژی جیهانیی کۆبانێ ناسێنراوە.

دوای 10 ساڵ رۆژئاوا و کۆبانێ ئارام نین و تورکیا چاوی تێی بڕیوە

کۆبانێ لە داعش پاککرایەوە، بەڵام هەر لەدوای داعش و تاوەکو ئەم ساتەش 10 ساڵ دوای ئەو روداوە؛ هێشتا کۆبانێ خاکەکەی ئارامی بەخۆوە نەدیوە و تورکیا چاوی تێی بڕێوە.

نەک تەنها کۆبانێ، خاکی رۆژئاوای کوردستان ئەو جێگەیەیە تورکیا ساڵ بە ساڵ هەرجارە و بە بیانوویەک هێرش دەکاتە سەری، هێشتا برینی کۆبانێ ساڕێژ نەببوو، لە ساڵی 2019دا تورکیا دەستی کرد بە هێرشکردنە سەر سەرێ کانی و گرێ سپی و چەند شارێکی دیکە، کە لە هێرشەکانیدا چەکی قەدەغەکراویشی بەکارهێنا.

تورکیا چەکی فۆسفۆڕی دژ بە کورد بەکارهێنا

لەدوای هێرشەکانی تورکیا چەندین رێکخراوی نێودەوڵەتی بە بەڵگەوە سەلماندیان کە تورکیا چەکی فۆسفۆڕی سپی لە هێرشەکانیدا بەکارهێناوە و بە سەدان کەس بەهۆی ئەو چەکە کیماییە قەدەغەکراوانەوە بە سەختی برینداربوون و گیانیان لەدەستدا.

ئەمساڵیش لە ساڵیادی رزگارکردنی کۆبانێدا کۆنسەی بەڕێوەبەریی کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان 'کەنەکە' رایگەیاندووە، "دەوڵەتی تورکیا تۆڵەی داعش لە خەڵکی رۆژئاوا دەکاتەوە و ئەو کارەی لە رێگەی داعشەوە نەیتوانی بیکات، دەیەوێت خۆی ئەنجامی بدات، ئامانجی سەرەتا کۆبانێ و پاشان هەموو دەستکەوتەکانی شۆڕشی ڕۆژئاوایە".

ئاماژەی بەوەشکردووە، "ئەمڕۆ پرۆسەیەکی هاوشێوەی کۆبانێ لەبەردەمماندایە، پێویستە وەک 10 ساڵ لەمەوبەر کۆبانێ و شۆڕشی رۆژئاوا بپارێزین. بەرگریکردن لە رۆژئاوا بەرگریکردنە لە کوردستان".

هێشتا رۆژانە تورکیا لە هێرشکردنە سەر هاوڵاتیانی مەدەنی لە رۆژئاوا بەردەوامە و بەهۆی هێرشەکانی تورکیاوە رۆژانە دەیان بریندار و گیانلەدەستدان دەکەونەوە، یەکێک لەو هێرشانەش کە هەفتەی رابردوو لەکاتی هەڵپەڕکێ و خۆشی دەربڕینی کورداندا هێرشی راستەوخۆی کردە سەر بەنداوەکە.

لە 19ی ئەم مانگەشدا، ساڵح موسلیم ئەندامی دەستەی سەرۆكایەتیی پارتی یەكێتی دیموكرات "پەیەدە" رایگەیاند، توركیا و چەكدارانی هاوپەیمانیی هەوڵدەدەن بەنداوی تشرین و شاری مەنبج داگیر بكەن، ئامانجی سەرەكیی توركیا لە پشتیوانیی سەربازیی و ئاسمانیی بۆ چەكدارانی سوری بە ئامانجی داگیركردنی كۆبانێیە.