ڕاپۆرت
لە پەراوێزی سەردانەكەیدا بۆ كۆڕبەندی ئابووری داڤۆس، سەرۆك كۆماری عیراق دیدارێكی تەلەفزیۆنی لەگەڵ كەناڵی سكای نیوزی بەریتانی ئەنجامدا و باسی لە پشتیوانییەكان و هەوڵەكان كرد بۆ كوردانی رۆژئاوا و پاراستنی مافی پێكهاتەكان لە سوریای نوێدا.
د.لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق لە میانی چاوپێكەوتنەكەی ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، دەستێوەردانی هەندێك وڵاتی ناوچەكە لەسەر ناوچەكانی دیكە هەیە، بۆ نموونە لە عیراق دەستێوەردانی توركیا هەیە و پێویستە بە زوترین كات كۆتایی بێت.
سەرۆك كۆماری عیراق لە بارەی روداوەكانی ناوخۆی سوریا، هیوای خواست سەقامگیری لە سوریا بەدی بێت و پێكهاتەكانی ئەو وڵاتە مافەكانیان پارێزراو بێت.
وتیشی، هەموو كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەسەدە و دەسەڵاتدارانی نوێی سوریا شیاوی چارەسەرن.
د.لەتیف رەشید باسی لە هەوڵەكانی عیراق كرد و وتی، هەنگاوی جددییان سەبارەت بە ئاسایشی سنوورەكان لەگەڵ سوریا ناوە، هیواشی خواست ئەو هەنگاوانەی ئەحمەد شەرع گرتوویەتەبەر بۆ گەلی سوریا بە هەموو نەتەوە و مەزهەبەكانەوە ئەرێنی بن.
لەدوای روداوەكانی 8ـی مانگی 12ـی ساڵی رابردوو كە تیایدا كۆتایی بە حوكمی بەشار ئەسەد هات، بافڵ جەلال تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان رایگەیاند: "پشتیوانیی تەواو بۆ كوردەكان لە رۆژئاوای كوردستان دووپاتدەكەینەوە، هیوادارم هەموومان بە یەك دەنگ و بە گوتارێكی نیشتمانییەوە پشتیوانییان لێبكەین و رووبەڕووی ئەو مەترسییانە بوەستینەوە كە هەڕەشەن بۆسەر ژیان و سەقامگیرییان".
سەرۆكی یەكێتی جەختی لە پاراستنی مافی گەلی كورد كردەوە و هیوای خواست هەموولایەك بڕیاری دروست و ژیرانە بدەن و پارێزگاری لە ئاشتی و پێكەوەژیانی ناوچەكە بكەن، چونكە تاوەكو كێشەی كورد چارەسەر نەكرێت، هیچ ئاشتییەك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدینایەت.
بافڵ جەلال تاڵەبانی باسی لەوەكرد، بە تەواوی رێز لە ئیرادەی خەڵكی سوریا دەگرن و ئەو بڕیارانەش كە لەبارەی داهاتووی وڵاتەكەوە دەدرێت، بەڵام لە چوارچێوەی پاراستنی مافی هەموو نەتەوە و پێكهاتەكان و لەبەرچاوگرتنی ئەو واقیعە سیاسییەی لەو وڵاتەدا هەیە.
سەرۆكی یەكێتی ئەوەشی خستبوەڕوو، هیوادارن ئەم دەرفەتە نوێیەی سوریا بەهەند وەربگیرێت تاوەكو بە سیاسەتێكی نیشتمانیی هاوبەشەوە قۆناغێكی نوێی حوكمڕانی و دادپەروەر بێتەكایەوە و داهاتوویەكی سەقامگیر بۆ خەڵكەكەی مسۆگەر بكرێت.
لە چەند رۆژی رابردوش مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا كە بەزمانی عەرەبی ئەنجامدراوە رایگەیاند، هیواخوازە لە داهاتوودا لێدوانەكانی ئەحمەد شەرع سەرۆكی دەسەڵاتی نوێی سوریا بۆ كردار وەربگێڕدرێت.
سەرۆكی پارتی باسی لەوەشكردووە، پەكەكە بیانوو دەداتە توركیا دەستێوەردان لەنێوخۆی سوریادا بكات.
وتیشی، "لەدانیشتنم لەگەڵ مەزڵوم كۆبانێ هەستی بەوە نەكردووە مەیلی جوداخوازیی هەبێت، بەڵكو ویستی ئەوەی هەیە كورد بەشێك بێت لە سوریا و بە مافەكانی بگات".
لەبارەی رۆڵی هەرێمی كوردستان لە روداوەكانی ناوخۆی سوریا ئاماژەی بەوەشدا، هەرێم توانای هەیە رۆڵی گرنگ لە پرسی كورد لە سوریادا بگێڕێت.
لە ئێستادا رەوشی كوردانی رۆژئاوا لەبەردەم چارەنوسێكی نادیار ماوەتەوە و زیاتر لە هەركاتێك پێویستیان بە پاڵپشتی پارچەكانی دیكەی كوردستان هەیە تاوەكو بە یەكڕیزی بتوانن لە سوریای نوێدا مافەكانیان بەدەستبهێنن.
ئەجێندای سەردانی ئەمجارەی هاكان فیدان بۆ بەغداد چەند پرسێكی گرنگی لەخۆگرتووە، لەنێویاندا پێداچوونەوە بە پەیوەندییەكانی نێوان ئەنقەرە و بەغداد و پتەوكردنی سنووری نێوان هەردوو وڵات.
ئاژانسی ئەنادۆڵی توركی و رۆژنامەی دەیلی سەباحی توركیا رایانگەیاندووە، هاكان فیدان وەزیری توركیا لە سەردانەكەی بۆ بەغداد، بەجیا لەگەڵ هەریەك لە د.لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق و محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق و فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عیراق و هەروەها، مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران كۆببێتەوە.
بڕیارە لە پەراوێزی كۆبونەوەكانی لە بەغداد، هاكان فیدان لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای عیراق، میكانیزمی چۆنیەتی پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی عیراق و توركیا و رێككەوتنەكانی نێوان هەردوو وڵات و دوایین پێشهاتەكانی ناوچەكە تاوتوێ بكات.
هەر لە زنجیرە كۆبونەوەكانیدا، وەزیری دەرەوەی توركیا جەخت لەسەر پێداگری وڵاتەكەی دەكاتەوە، بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ عیراق لە سەرجەم بوارەكاندا و هاوكات، ستایشی حكومەتی عیراق دەكات لەسەر گرتنەبەری رێوشوێنی پێویست لەبارەی دەستدرێژییەكانی ئیسرائیل لە ناوچەكە و روداوەكانی سوریا، بەجۆرێك كە كاریگەری خراپی لەسەر عیراق نەبێت.
لە بەشێكیتری دیالۆگەكانی ناو كۆبونەوەكاندا، وەزیری دەرەوەی توركیا ئاماژە بە گرنگی بنیادنانی پەیوەندییەكی باشی نێوان حكومەتی عیراق و حكومەتی نوێی سوریا دەكات، بە جۆرێك كە سوودی بۆ هەردوو وڵات و ناوچەكە هەبێت.
خاڵێكی تری ئەجندای سەردانەكەی هاكان فیدان، تایبەتە بە هەرێمی كوردستان و بڕیارە ناوبراو لەوبارەیەوە، لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای عیراق، گفتوگۆ لەسەر دوو دۆسییەی گرنگ بكات، ئەوانیش دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان و ئەو رێوشوێنە ئەمنییانەی بەرامبەر پارتی كرێکارانی كوردستان گیراوەتەوە.
بڕیارە دوای تەواوبوونی كۆبونەوەكانی لە بەغداد، هاكان فیدان كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانی لەگەڵ هاوتا عیراقییەكی ئەنجامبدات و ناوەڕۆك و ئەنجامی كۆبونەوەكانی لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای عیراق ئاشكرابكات و دواتر، بگەڕێتەوە ئەنکەرە.
دوایین سەردانی وەزیری دەرەوەی توركیا بۆ عیراق، بە یاوەری رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا بوو، كە لە رۆژی 22ـی نیسانی 2024، سەردانی بەغدادیان كرد و تیایدا 27 یاداشتنامەی لێكتێگەیشتنیان لەنێوان عیراق و توركیا ئیمزاكرا، كە گرنگرتینیان رێككەوتنی ئاو بوو، دواتریش سەرۆك كۆمار و وەزیری دەرەوەی توركیا سەردانی هەولێریان كرد و لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای هەرێمی كوردستان
وەزارەتی بەرگری توركیا رایگەیاند، وەزیری بەرگری توركیا لە ئەنكەرە لەگەڵ مەنسور بارزانی فەرماندەی هێزی تایبەتی پێشمەرگەی كوردستان كۆبونەوە، ئەمەش لە كاتێكدایە بنكە سەربازیەكی توركیا لە هەرێمی كوردستان لە زیادبوندایە.
وەزارەتی بەرگری لە تۆڕی كۆمەڵایەتی ئێكس رایگەیاند، یاشار گولەر وەزیری بەرگری توركیا پێشوازی لە مەنسور بارزانی فەرماندەیی لەشكری تایبەت و گوڵانی پێشمەرگەی كوردستان كرد، بە بێ ئاشكراكردنی ناوەڕۆكی كۆبونەوەكەیان.
ئەم سەردانەی مەنسور بارزانی لە كاتێكدایە، چەندڕۆژێك بەر لە ئێستاش مەسرور بارزانی برای سەردانی توركیای كرد و لەگەڵ هەریەك لە ئەردۆغان سەرۆكی ئەو وڵاتە و هاكان فیدان وەزیری دەرەوە و ئیبراهیم كاڵن سەرۆكی دەزگای هەواڵگری میت كۆبونەوە، تێیدا ئەردۆغان دانی بەوەدانا كە كاری پێكەوەیی و هاوكاری ئەمنی بنەمای دانیشتنەكەیان بووە.
سەردانەكەی مەنسور بارزانی و مەسرور بارزانی لە كاتێكدایە كە زیاتر لە 400 گوندی بادینان بەهۆی لەشكركێشی و بۆردومانی بەردەوامی سوپای توركیاوە چۆڵكراون.
توركیا نزیكەی 100 بنكەی سەربازی لە هەرێمی كوردستاندا هەیە و تەنیا لە سێ ساڵی رابردوودا 58 بنكەی سەربازی لە هەرێم دامەزراندووە و بە نزیكەیی 40٪ی دەڤەری بادینان كەوتوەتە ژێر دەستی توركیا.
ناوچەكانی كانی ماسی، شیلادزێ، دێرەلوك، ئامێدی، هرور، گەلی شێروانە، مەتینا، هەفتانین هەروەها برادۆست و چەندین گوند و ناوچەیەكی تر سەربازگەی هەمیشەیی توركیان و توركیا بەشێوەیەك رێكی خستون كە دەیەوێت بۆ هەمیشە لەو ناوچانەدا بمێنێتەوە.
لەو ناوچانە بنكەی سەربازی توركیای لێیە بەروبومی كشتوكاڵی و سامانی ئاژەڵ فەتاون و جوتیاران ناتوانن لە كێڵگەكانیان كار بكەن.
گەورەترین لەشكركێشی توركیا لە دوای روداوەكانی 31 ئاب بوو لە ئۆپراسیۆنی چنگ یاخود چەكوشی دووەم لە 30ی كانوونی یەكەمی 1996.
توركیا بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ حكومەتی عیراقی لەشكركێشی بۆ هەرێمی كوردستان كردووە و حكومەتی عیراقی لە ساڵی 2022 سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركرد لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ دەركردنی هێزەكانی لە خاكی وڵاتەكەی.
لە پەراوێزی سێیەم رۆژی كۆڕبەندی ئابووری جیهانی داڤۆس د.لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق زنجیرەیەك كۆبونەوە و دیداری لەگەڵ سەرۆك و لێپرسراوانی باڵای وڵاتانی بەشداربوو لە كۆڕبەندەكە ئەنجامدا.
لەو چوارچێوەیەشدا سەرۆك كۆماری عیراق لەگەڵ ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراین كۆبووەوە جەختی لەسەر هەڵوێستی عیراق كردەوە، كە داوای رێزگرتن لە سەروەری وڵاتان و پێویستی چارەسەركردن و یەكلاییكردنەوەی ناكۆكییەكان بە رێگای ئاشتیانە كردەوە و ئاماژەی بە بڕیارەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان كرد و روونیكردەوە كە لە ململانێ چەكدارییەكاندا هیچ براوەیەك نییە.
سەرۆكی ئۆكراینیش جەختی لەسەر خواستی وڵاتەكەی كردەوە بۆ بەهێزكردنی هاوكارییە دووقۆڵییەكان بەتایبەتیش لە كەرتی كشتوكاڵ و هەناردەكردنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكانی ئۆكراین بۆ عیراق.
هەر لە درێژەی كۆبونەوەكانیدا لە كۆڕبەندی ئابوری جیهانی لە داڤۆس، سەرۆك كۆماری عیراق لەگەڵ سەرۆكی یەكێتی سویسرا كۆبووەوە گفتوگۆیانكرد لەسەر پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵات، لە بوارەكانی ئابووری و وەبەرهێنان و پەروەردەیی، سەرۆك كۆماری عیراق جەختی لە گرنگی كاركردن بۆ گەڕاندنەوەی پارەی بلۆككراوی عیراق كردەوە، ئاماژەشی بە پێویستی هاریكاریكردن لە بواری دەستپێشخەری ئاشتی شین كە لە مانگی شوباتی 2010 لەلایەن ئاژانسی هاوكاری و گەشەپێدانی سویسرا ئەنجامدراوە، بۆئەوەی ئاو بكرێت بە سەرچاوەیەك بۆ هاریكاری و ئاشتی لە نێوان وڵاتە هەرێمییەكاندا.
سەرۆكی یەكێتی سویسراش جەختیكردەوە لەسەر خواستی وڵاتەكەی بۆ پتەوكردنی پەیوەندییەكان لەگەڵ عیراق بەشێوەیەك كە خزمەت بە بەرژەوەندییە باڵاكانی هەردوو وڵات بكات.
كۆبونەوەیەكی د.لەتیف رەشید لەگەڵ ئەندرێ پلێنكۆڤیچ سەرۆك وەزیری كرواتیا بوو و تیایدا پەیوەندیی دووقۆڵیی نێوانیان تاوتوێكرا و جەختیشیكرایەوە لە گرنگیی بەهێزكردنی پەیوەندییەكان لە بوارە جیاوازەكاندا، سەرۆك كۆماری عیراق داواشیكرد دەرفەت بۆكۆمپانیاكانی كرواتیا بڕەخسێنرێت بۆئەوەی بەشداری لە پرۆژەی ژێرخانی عیراقدا بكەن.
هاوكات د.لەتیف رەشید چاوی كەوت بە دیك شۆف سەرۆك وەزیرانی هۆڵەندا و لە دیدارێكدا باس لە پەیوەندییەكان كرا و چۆنیەتی پەرەپێدانی هاوكارییەكان لە بوارەكانی ئابووری و وەبەرهێنان و كاركردن بۆ ئیمزاكردنی یاداشتنامەی لێكتێگەیشتن، بە مەبەستی دامەزراندنی ئەنجومەنی عیراقی-هۆڵەندی بۆ ئاو و كشتوكاڵ تاوتوێكران.
د.لەتیف رەشید لەگەڵ عەبدولحەمید دەبیبە سەرۆك وەزیرانی لیبیاش كۆبوەوە و لە دیدارێكدا جەختیكرایەوە لەسەر گرنگی پەرەپێدانی هەماهەنگی و هاریكاری هاوبەش، بە مەبەستی دروستكردنی دیدگایەكی یەكگرتوو كە چارەسەری ئاستەنگە سیاسی و ئابوورییەكانی ناوچەكە بكات.
سەرۆك كۆماری عیراق ئاماژەیكرد، بە پێویستی فراوانكردنی هاریكاری سیاسی و ئەمنی و فەرهەنگی و گەشتیاری و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و كاركردن لەسەر ئیمزاكردنی یاداشتنامەی لێكتێگەیشتن لە نێوان وەزارەتەكانی خوێندنی باڵای هەردوولا.
کۆماری کوردستان؛ ئەو کۆمارەی تەمەنی ساڵی پڕ نەکرد بەڵام مێژوویەکی تێری نووسیەوە
ئەمڕۆ 22ی 1ی 2025، کە بە مانگی کوردی هاوکاتە بە 2ی رێبەندان، 79 ساڵ بەسەر دامەزراندنی کۆماری کوردستان لە مهاباد تێدەپەڕێت، ئەو کۆمارەی تەمەنی ساڵی پڕ نەکرد، بەڵام دوای 79 ساڵ هێشتا شانازییەکی گەورەی کوردە و جێدەستی بە مێژووی ئەو دەیان ساڵەی رابردووەوە دیارە.
کۆماری کوردستان لە مهاباد لە دۆخێکی لەباردا دامەزرێنرا، دوای ئەوەی لە ساڵی دووەمی جەنگی دووەمی جیهانیدا 1941 هێزەكانی یەكێتی سۆڤێت، ناوچەكانی باكوری ئێران و باكوری رۆژهەڵاتی كوردستان و هێزەكانی بەریتانیا و ئەمریكا ناوچەكانی باشوری ئێرانیان داگیركرد، شای ئێرانیان ناچاركرد واز لە دەسەڵات بهێنێت.
هەر لەو ماوەیەدا وەفدێکی کورد بە سەرۆکایەتی قازی محەمەد چوون بۆ باکۆ و لەگەڵ یەکێتیی سۆڤیەت کۆبوونەوە. وەفدەکە لەگەڵ باقرۆف سەرۆک وەزیرانی ئازەربایجان کۆبووەوە و چەندین رێککەوتننامەیان لەگەڵ ئیدارەی سۆڤیەت ئیمزا کرد.
دوای ئەو هەماهەنگیەی کورد لەگەڵ یەکێتی سۆڤیەت هەیبوو، دوای لەسەرکارلادانی رەزا شا، دۆخی سیاسیی ئێران تاڕادەیەک گۆڕا و کرانەوەیەک دروست بوو، لە رابردوودا رەزا شا بە تەواوی هەوڵی سەرکوتکردنی سەرجەم دەنگەکانی دەدا و دەیویست نەتەوەکانی دیکە لەناو فارسا نقوم بکات، دوای رووخانیشی لە مەهاباد بۆشایی سیاسیی دروست بوو.
هەموو ئەو دۆخانە بوون بە زەمینەیەکی لەبار و لە ئابی ساڵی 1942دا 11 گەنجی کورد، کە سەرجەمیان خوێندەوار بوون و بیری کوردسایەتی و بەرەوپێشبردنی کورد لە سەریاندا بوو، کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد 'ژێکاف'یان دروست کرد. کە سەرەتا بە نهێنی کارەکانیان دەکرد، لە ساڵی ١٩٤٣دا کۆنگرەیەکیان بەست و لەوێشەوە 'گۆڤاری نیشمان'یان دەرکرد، کە زمانحاڵی کۆمەڵەکە بوو.
قازی محەمەدیش کە پەیوەندی بە کۆمەڵەکەوە کردبوو، بەهۆی ئەوەی کەسایەتییەکی دیاری هەبوو و لەهەمان کاتیشدا دادوەری شاری مهاباد بوو، وەک سەرۆکی ژێکاف دیاری کرا.
هەر لە ئەیلوولی 1942 و دوای دامەزراندنی ژێکاف دەوڵەتی تورک ترسی لێنیشتبوو و پەیامێکی بۆ لەندەن نارد و باسی لە رێکخستنە کوردییەکانی ناوچەکە کرد.
لە ساڵی 1944دا سێ رێکخستنی کوردی بە ناوەکانی کۆمەڵە (ژێکاف)، خۆییبوون و هیوا کۆبوونەوە و رێککەوتنێکیان بە ناوی 'سێ سنوور' ئیمزا کرد.
دوای چوار ساڵ لە کار و چالاکییەکانیان، ئیتر ئەو شێوەی کارە دەرەقەتی سیستمی سیاسیی و بەڕێوەبردنی ئەوکاتی ئێران و ناوچەکە نەدەهات و بڕیاریان دا حزبێک بەناوی 'حزبی دیموکراتی کوردستان' دابنێن، کە قازی محەمەد وەک سەرۆکی ژێکاف بڕیاری گۆڕینی کۆمەڵەکەی بۆ حزب دا.
قازی محەمەد بەهۆی کەسایەتییە بەهێزەکەی پەیوەندی لەگەڵ سۆڤیەتدا باش بوو، ئەوەش رێگای خۆشکردبوو بۆ راگەیاندنی کۆماری کوردستان و دواجار لە 22ی 1ی 1946دا لە مەیدانی چوارچرا لە مهاباد کۆمارەکەیان راگەیاند.
لە رێورەسمی راگەیاندنی کۆمارەکەدا ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتووانی ناوچە جیاوازەکانی کوردستان و سەرۆکهۆزە کوردەکانی ناوچەی موکریان و نوێنەری پارچەکانی دیکەی کوردستان بەشدار بوون.
دواتر سنووری كۆماری كوردستان زۆرترین ناوچەی موكریانی لە رۆژهەڵاتی كوردستان گرتەوە، بەجۆرێك شارەكانی مهاباد، بۆكان، شنۆ، پیرانشار، سەردەشت و نەغەدە بەشێك بوون لە كۆمارەكە و لە باشووریشەوە، سنووری كۆمارەكە تاوەكو شارەكانی بانە و سەقز درێژ بووەوە.
یەکەم گۆڤاری منداڵان بە زمانی کوردی دەرکرا بەناوی 'گڕوگاڵی منداڵانی کورد'
کۆماری کوردستان توانی چەندین کاری گرنگ ئەنجام بدات، لەوانەش پەرەدان بە زمانی کوردی و دەرکردنی چەندین گۆڤار، بە جۆرێک گۆڤاری تایبەت بە منداڵانیشی دەرکرد بە ناوی "گڕوگاڵی منداڵانی کورد"، کە یەکەم گۆڤاری منداڵانە بە زمانی کوردی.
ئامانجەکانی کۆماری کوردستان
ئامانجەکانی کۆمارەکە لە خزمەت کورد و دامەزراندنی دەوڵەتی کورددا بوون، لە دیارترینیشیان ئەوە بوو، زمانی كوردیی بكرێتە زمانی راگەیاندن و خوێندن و بەڕێوەبردن.
هەروەها بەشێک لە ئامانە سەرەکییەکانی دیکەش بریتی بوون لە: ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا بۆ كوردستان بەمەبەستی چاودێری دەوڵەت و بابەتە كۆمەڵایەتییەكان، ھەموو لێپرسراوەكان لە خەڵكی ناوچەكە ھەڵبژێردرێن، یاسایەك ھەبێت كە بەیەك شێوە مامەڵە كرێكار و كەسایەتییە باڵاكاندا بكات.
کۆمارەکە بەهۆی ئەو پشتگیرییە زۆرەی بەدەستی هێنابوو زوو گەشەی کرد و دوای نزیكەی 20 رۆژ و لە 11ی مانگی 2ـی 1946دا، بە مەرسومێكی كۆماری، كە لە رۆژنامەی كوردستانی زمانحاڵی حزبی دیموكراتی كوردستان و كۆماری كوردستان بڵاوكرایەوە، حكومەتی كوردستان پێكهێنرا، كە پێكهاتبوو لە 13 وەزارەت و "حاجی بابەشێخ" سەرۆك وەزیران بوو.
ئەگەرچی تەمەنی کۆماری کوردستان ساڵی بەسەردا نەسوڕا، بەڵام چەندین کاری گرنگی ئەنجامدا کە تاوەکو ئێستاش کورد لە بەری ئەو رەنجە دەخوات، لە گرنگترینیان دانانی ئاڵای کوردستان و دانانی سرودی ئەی رەقیب و ناوی پێشمەرگە بوو.
کۆماری کوردستان لەو ماوەیەدا خوێندنی کردە زۆرەملێ و دەرفەتی دایە ژنان بەشداری لە کایەی سیاسیی و بەڕێوەبردندا بکەن. قازی محەمەد لەگەڵ دەسەڵاتی عەشیرەتدا نەبوو و دەیویست لەرێگای خوێندەوارییەوە ئەو بیرە لەناو ببات.
ئاڵای کۆماری کوردستان
ئاڵای کوردستان لە سەردەمی کۆماری کوردستاندا بە دوو شێوە دیزاینی بۆ دانرا، کە یەکەمیان لەلایەن فاتیمە ئەسەد شاھینەوە دیزاین کرا و بە تەواوی نزیک بوو لە ئاڵای ئێستای هەرێمی کوردستانەوە، تەنها شێوەی تیشکەکانی خۆرەکە جیاواز بوو.
دیزاینی دووەمیش لەلایەن فاتیمە سەید مەناف حوسێنی کرا و دواتریش ئەو ئاڵایە کرا بە ئاڵای رەسمیی، کە لە بری خۆری ناوەندی ئاڵاکە دوو چڵە گەنم و قەڵەمێک و خۆرێک لە پاڵ رەنگەکانی سوور و سپی و سەوزدا هەن. کە نیشانەی گرنگیدانی کورد بووە بە خوێندن و خوێندەواری و خاک و ئاشتی و بەرهەم و بەپیتی خاک، لە پاڵ ئەوانەشدا سروشتی کوردستان و ئومێد و هیوا بە داهاتوو.
ئەی رەقیب
دڵداری شاعیر، کە ناوی تەواوی یونس رەئوفە، لە ساڵی 1938 هۆنراوەی 'ئەی رەقیب'ی داناوە، کۆماری مهاباد لە ساڵی 1946دا ئەو هۆنراوەیەی بە سرودی رەسمی خۆی ناساند، کە ئێستا سرودی نیشتمانی هەرێمی کوردستانە.
ناوی پێشمەرگە
کەریم زەند گەڕیدە و مێژوونووسی کورد باس لەوەدەکات، لە سەردەمی کۆماری کوردستاندا لیژنەیەک دانراوە بۆ ئەوەی ناوێکی گونجاو بۆ سوپای کوردستان هەڵبژێردرێت.
وەک کەریم زەند کە خۆی لە لیژنەکەدا بووە دەیگێڕێتەوە، لیژنەکە هەژار موکریانی و هێمن موکریانی و محەمەد تۆفیق وەردی تێدا بووە.
بۆ ناوی سوپای کوردستان سەرەتا ناوەکانی کۆماندۆ، گەریلا، چریک، جەنگاوەر، سەرباز و فیدائی پێشکەشکراون، بەڵام کەسێک بەناوی میرزا رەشیدی لەوکاتەدا ناوی پێشمەرگەی وتووە، کە دواتریش ناوەکەیان پێشکەشی قازی محەمەد کردووە و ناوەکە پەسەند کراوە.
لاوازبوونی کۆمارەکە
هەر لە ئازاری 1946دا فشاری هێزەکانی رۆژئاوا لە ناوچەکە زیادبوو و روسیا لەگەڵ ئیراندا رێککەوت و لە ناوچەکە کشایەوە، لە ئایاری هەمان ساڵیشدا کە سوپای یەکێتی سۆڤیەت لە ناوچەکە نەما کۆمارەکە پشتیوانی نەما، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی کۆماری کوردستان لاواز ببێت و هیچ پاڵپشتییەکی دارایی نەمێنێت، سەرئەنجام لە 17ی کانونی یەکەمدا سوپای ئێران چووە ناو مهابادەوە و قازی محەمەدیان دەستگیر کرد.
لە 23ی کانوونی دووەمی 1947 و دادگای سەربازیی ئێران سزای لەسێدارەدانی بۆ قازی محەمەد دەر کرد و دواجار لە 31ی ئازاری ٤٧دا، هەر لە گۆڕەپانی چوارچرا قازی محەمەد و دوو هاوکاری بە ناوەکانی سەیفی قازی و سەدری قازی لەسێدارەدران.
لەبارەی لەسێدارەدانی قازی محەمەدەوە شاعیری کورد شەهید مەلا عەلی دەڵێت:
مەرگی ئاوا ناگۆڕمەوە بەسەد ژین
ژینێک سەرم بۆ دوژمنم بێ بە پەرژین
سەربەرزییە، کە پێڵاوم ئەبینن
بەسەر سـەری دوژمنەوە لە بەرزین
دۆناڵد ترەمپ، 47مین سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەو سەرۆكەی بە توند بەرانبەر بە نەیارەكانی ناسراوە، زۆرێك لە سەرۆكەكانی جیهان، پیرۆزباییان لێكرد و دەستی ئاشتی و پێكەوە كاركردنیان بۆ درێژ كرد.
ترەمپ پێش دەستەبەكاربوونی، بەڵێنی كۆتاییهێنان بە جەنگی ئۆكراینی دا، لە هەمانكاتیشدا هەڕەشەی لە چین و كەنەدا و مەكسیك و یەكێتی ئەروپا كرد، باجیان لەسەر زیاد بكات و هۆشداری ئەوەشیدابوو كە ئاگر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرپا دەكات.
روسیا كە وەك نەیارێك لە بازنەی ململانێكانی ئەمریكا وەستاوە، پێناچێت بكەوێتە بەر هەڕەشەكانی ئیدارەی نوێی ترەمپەوە، بەوپێیەی ترەمپ چەند جارێك ستایشی سەرۆكەكەی كردووە.
ڤلادیمێر پوتین سەرۆكی روسیا لە پەیامێكدا پیرۆزبایی لە هاوتا ئەمریكیەكەی كرد و ریگەیاند، كراوەیە بۆ گفتوگۆ سەبارەت بە ئۆكراینا بۆ گەیشتن بە ئاشتییەكی بەردەوام دوای سێ ساڵ لە جەنگ.
سەرچاوەیەكیش لە كۆشكی سپی ئاشكرایكردووە، ترەمپ بەنیازە لە داهاتوویەكی نزیكدا پەیوەندی بە پۆتینەوە بكات و لەبارەی جەنگی ئۆكراینەوە گفتوگۆ بكەن.
هاوكات ڤۆلۆدیمیر زێلێنسكی، سەرۆكی ئۆكراین لە راگەیەنراوێکدا رایگەیاند، ترەمپ هەمیشە یەكلاكەرەوە بووە، ئەو سیاسەتە ئاشتییە زۆرەملێیەی كە رایگەیاندووە دەرفەتێك دەڕەخسێنێت بۆ بەهێزكردنی سەركردایەتی ئەمریكا و گەیشتن بە ئاشتییەكی دادپەروەرانە و بەردەوام كە ئەولەویەتی رەهایە.
لە چەند رۆژی رابردوودا ترەمپ رایگەیاند، دوورگەی پەنەما دەخاتەوە سەر ئەمریكا و ناوی كەنداوی مەكسیكیش دەگۆڕێت بۆ كەنداوی ئەمریكا و كەنەداش دەكاتە ویلایەتێكی ئەمریكا، لەوچوارچێوەیەشدا ترەمپ دوای سوێندخواردنی نیازی خۆی بۆ سەپاندنی باج بەرێژەی لە 25% بەسەر كەنەدا و مەكسیك و چین نیشاندا.
لای خۆیەوە كلۆدیا شاینبام، سەرۆكی مەكسیك پیرۆزبایی لە ترەمپ كردووە و ئاماژەی بەوەدا، وەك دراوسێ و هاوبەشی بازرگانی، گفتوگۆ و رێزگرتن و هاوكاری وەك هێمای پەیوەندییەكەیان دەمێنێتەوە، هاوكات رەتیكردەوە ترەمپ بتوانێت دوورگەی مەكسیك بگۆڕێت بۆ دوورگەی ئەمریكا.
هاوكات جەستن ترودۆ، سەرۆك وەزیرانی كەنەداش، پیرۆزبایی لە ترەمپ كرد و رایگەیاند، كاتێك پێكەوە كاردەكەن، بەهێزتر دەبن و كەنەدا و ئەمریكا سەركەوتووترین هاوبەشی ئابوورییان هەیە لە جیهاندا.
لە بەرانبەریشدا خۆسێ راول مۆلینۆ، سەرۆكی پەنەما لێدوانەكانی ترەمپی رەتكردەوە كە تێیدا بەڵێنیدا كەناڵی پەنەما بگەڕێنێتەوە و رایگەیاند، وڵاتەكەی بە بێلایەنی هەمیشەیی بەردەوام دەبێت لە بەڕێوەبردنی كەناڵەكە.
سەبارەت بە ئەوروپا پێشتر ترەمپ بەڵێنی دابوو باجی گومرگی بخاتە سەر بەرهەمی وڵاتانی ناوچەی یۆرۆ، بەتایبەت ئەڵمانیا كە زۆرترین زیادەی بازرگانی لەگەڵ ئەمریكا هەیە، لەو چوارچێوەیەدا ئۆلاف شۆڵز، راوێژكاری ئەڵمانیا رایگەیاند، ئەمریكا نزیكترین هاوپەیمانیانەو بەردەوامیش دەبن، پێدرۆ سانچێز، سەرۆكوەزیرانی ئیسپانیاش دەڵێت، بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە چاوەڕێی كاركردن لەگەڵ ئیدارەی نوێی ئەمریكا دەكەن.
لای خۆیەوە مارك روتە سكرتێری گشتیی ناتۆ پیرۆزبایی لە ترەمپ كرد و وتی، بە گەڕانەوەی ترامپ لە پۆستەكەیدا، خەرجییەكانی بەرگری و بەرهەمهێنان خێراتر دەكەن و پێكەوە دەتوانن لەڕێگەی هێزی ناتۆوە ئاشتی بەدەستبهێنن.
هاوكات ئۆرسولا ڤۆن دێر لاین سەرۆكی كۆمیسیۆنی ئەوروپا رایگەیاند، یەكێتی ئەوروپا بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە چاوەڕێی كاركردنە لە نزیكەوە لەگەڵ ترەمپ بۆ چارەسەركردنی ئاستەنگە جیهانییەكان.
لەبارەی ململانێكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشەوە، ترەمپ پێشتر هۆشداری دابوو كە دەیكاتە دۆزەخ، هەربۆیە زۆربەی سەركردە عەرەبەكان لە پەیامی پیرۆزبایی خۆیاندا هیوای قۆناغێكی نوێیان نیشاندا بۆ وەستاندنی شەڕەكان و پێداچوونەوە بە كۆمەڵێك كاردانەوەی عەرەبی و نێودەوڵەتییان كرد.
مەحمود عەباس سەرۆكی دەسەڵاتی فەلەستینیش وتی، ئامادەن لەگەڵ ترەمپ كار بكەن بۆ بەدیهێنانی ئاشتی لە سەردەمی حوكمڕانیەكەیدا، لەسەر بنەمای چارەسەری دوو دەوڵەتی.
لای خۆیەوە بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیلیش دەڵێت، باشترین ڕۆژەكانی هاوپەیمانییەكەیان هێشتا لە پێشیانە، وتیشی باوەڕم وایە كە پێكەوە كاركردنمان هاوپەیمانی نێوان ئەمریكا و ئیسرائیل بەرز دەكاتەوە
هاوكات ئەحمەد شەرع، سەرۆكی ئیدارەی نوێی سوریا دوای پەیامی پیرۆزبایی، هیوای بۆ باشتركردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكا دەربڕیوە، دڵنیایشی نیشانداوە كە ترەمپ دەتوانێت ئاشتی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگەڕێنێتەوە.
جۆزێف عەون سەرۆكی لوبنانیش ئاماژەی بەوەکرد، ترەمپ لە كۆشكی سپی پاڵنەرێكی زیاتر بە پەیوەندییەكانی لوبنان و ئەمریكا دەبەخشێت.
رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا كە وەك كەسێكی نزیكی ترەمپ دەناسرێت رایگەیاند، ئامانجی وڵاتەكەی پاراستنی ئەو پەیوەندییە باشانەیە كە لە خولی یەكەمی ترەمپدا لەگەڵ ئەمریكادا هەیبوو.
هەرچی دەسەڵاتدارانی ئێرانیشە تا ئێستا هیچ پەیامێكی پیرۆزباییان ئاراستەی ترەمپ نەكردووە، وەك چۆن ئیدارەی ئەمریكا پیرۆزبایی لە دەستبەركاربوونی مەسعود پزیشكیان نەكرد لەكاتی هەڵبژاردنیدا، لەگەڵ ئەوەشدا ترەمپ هۆشداری بە ئێرانداوە كە گەمارۆ و فشارەكان بۆسەری زیاد دەكات.
یەكێتی ئەوروپا كە هاوپەیمانێكی نزیكی ئەمریكایە، خۆی بۆ ململانێیەكی سارد لەگەڵ ئیدارەی نوێی ترەمپ ئامادە دەكات، بەوپێیەی ترەمپ هەڕەشەی كشانەوەی بەشێك لە رێككەوتنەكان و سەپاندنی باجی لەگەڵ یەكێتییەكەدا كردووە.
لە عیراقیش د. لەتیف رەشید سەرۆك كۆمار، پشتیوانی خۆی بۆ بەرقەراركردنی ئاسایش و سەقامگیری لە ناوچەكە و جیهان و پتەوكردنی پەیوەندییە دوو قۆڵییەكانی نێوانیان دوپاتكردوەتەوە و هاوكات سەرۆك بافڵیش لە پەیامێكی پیرۆزباییدا بۆ دۆناڵد ترەمپ دەڵێت، بە پەرۆشەوە چاوەڕوانە بۆ كاركردن لەگەڵ ئیدارەی نوێی ئەمریكا بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییە مێژووییەكانی نێوان هەردوولا و بەرەوپێشبردنی ئاشتی و سەقامگیری لە ناوچەكەدا.
لەدوای 15 مانگ رێككەوتنی ئاگربەست لە غەززە راگەیەنرا، سەرەڕای ئەوەی تا ئێستا نەچووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەڵام پێشوازی لێدەكرێت.
لەدوای راگەیاندنی رێككەوتنی ئاگربەست لە غەززە، دەنگی ناڕەزایی لە ناوخۆی ئیسرائیل لەدژی رێكەوتنەكە بەرزبووەوە، ئیتمار بنگڤیر وەزیری ئاسایشی نیشتمانی ئیسرائیل رایگەیاند، بەهیچ شێوەیەك پاڵپشتی لە رێككەوتنی ئاگربەست لە غەززە ناكات و حزبەكەشی ئاگاداركردووەتەوە لەوەی كە دەست لە پۆستەكەی لە كابینەی حكومەت دەكێشێتەوە.
وتیشی، ئەو رێكەوتنەی كراوە مایەی شەرمەزارییە بۆ ئیسرائیل و ئامانجەكانی تەلئەبیبی لە جەنگی غەززەدا بەدەستنەهێناوە.
لە بەرانبەردا، جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا كە رۆژی دووشەممە دەسەڵات رادەستی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی هەڵبژێردراو دەكات، لە چاوپێكەوتنێكدا دوا پەیامی خۆی سەبارەت بە دامەزراندنی دەوڵەتی فەڵەستین ئاڕاستەی ناتانیاهۆ كرد و رایگەیاند، ئەگەر دەیەوێت ئیسرائیل بۆ ماوەیەكی درێژخایەن بمێنێتەوە ئەوا پێویستە بیر لە چارەنووسی فەڵەستینییەكان و نیگەرانییە رەواكانیان بكاتەوە و هەوڵی دامەزراندنی دەوڵەتی فەڵەستین بدات.
دەیان ساڵە ئەمریكا پشتیوانی لە چارەسەری دوو دەوڵەت لە نێوان ئیسرائیل و فەڵەستینییەكان دەكات، بەڵام ئیسرائیل ئەوە رەتدەكاتەوە و دەڵێت، دەبێت تەلئەبیب كۆنتڕۆڵی ئەمنی بەسەر كەناری رۆژئاوا هەبێت، ئەمەش رێگری دەكات لە دامەزراندنی دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری فەڵەستین.
بایدن لەدوای سەرهەڵدانی جەنگی نێوان حەماس و ئیسرائیل لە غەززە رووبەڕووی رەخنەی زۆر بووەتەوە بەهۆی پاڵپشتی بەردەوامی سەربازی بۆ ئیسرائیل لە هێرشەكانیدا بۆسەر غەززە، كە جگە لە كوژرانی دەیان هەزار كەس، بە ئەنجامدانی تاوانی جەنگیش تۆمەتبار دەكرێت.
لە یەكەم كاردانەوەشیدا لەدوای راگەیاندنی رێككەوتنی ئاگربەست، دۆناڵد ترەمپ رایگەیاند، ئەگەر لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا سەركەوتوو نەبووایە، رێككەوتنی ئاگربەست لە غەززە لە نێوان ئیسرائیل و حەماسدا نەدەكرا.
لە وەڵامی ئەو لێدوانەشدا بایدن رایگەیاند، ئەو قسەیە جگە لە گاڵتەجاریی هیچی دیكە نیە.
لە بەرانبەریشدا ترەمپ رەخنەی توندی لە بایدن گرت و رایگەیاند، قسەكانی سەرۆكی ئەمریكا بێڕێزییە.
وتیشی، گرنگ نییە كێ بارمتەكان ئازاد دەكات، بەڵكو گرنگ ئەوەیە لەو دۆزەخە بێنە دەرەوە و بە زووترین كات و بەر لە وەرگرتنی پۆستی سەرۆكایەتی، ئازاد بكرێن.
لە لایەكی دیكەوە، سەركردەكانی گروپی حەوت رێككەوتنی ئاگربەستی غەززەیان بە پێشهاتێكی گرنگ وەسفكردووە بۆ راگرتنی جەنگ و داوایان لە حەماس و ئیسرائیل كردووە كار بكەن بۆ جێبەجێكردنی تەواوەتی بەندەكانی رێكەوتنەكە.
گروپی حەوت پشتیوانی خۆشی بۆ ئاسایشی دەوڵەتی ئیسرائیل دووپاتكردەوە و داوای لە ئێران و هاوپەیمانەكانیشی كرد، هیچ هێرشێكی نوێ بۆسەر ئیسرائیل ئەنجام نەدەن.
ماوەی نزیکە لە سێ لای کالیفۆڕنیاوە ئاگر ماڵ بە ماڵ و گەڕەک بە گەڕەک دەڕوات، ئەو دیمەنانەی لەدوای خۆی جێی دەهێڵێت لە فیلم دەچن، هیچ شتێک وەک خۆی نەماوە، ئەوەی نەیتواندووەتەوە تەنها ئاسنە.
سەرەتا گەرمی و تینی ئاگر، دواتر دوکەڵ و رەشی سەرتاپای شارەکەیان گرتووە، تەنانەت لە مانگە دەستکردەکانیشەوە تەنها دوکەڵ دەبینرێت. کالیفۆڕنیا لە دوکەڵدا دەخنکێت.
وەک چۆن دەڵێن ئاو و ئاگر ئامانیان نییە؛ ئاوا تەشەنە دەسەنێت
دوای شەش رۆژی بەردەوام، وەک چۆن دەڵێن ئاو و ئاگر ئامانیان نییە، هێشتا بڵێسەی ئاگرەکەی کالیفۆڕنیا وەک یەکەم سات تەشەنە دەسێنێت، دوایین ئامارەکان دەڵێن، ژمارەی گیانلەدەستدان گەیشتووەتە ٢٤ کەس و ئاگرەکە رووبەری ٤٠ هەزار و ٣٠٦ دۆنم زەوی گرتووەتەوە، ١٢ هەزار خانوو و باڵەخانە سوتاون. بە سەدان ڤێلای هونەرمەند و کەسایەتییە بەناوبانگ و بازرگانەکان لەناوچوون.
کەشناسیی کالیفۆڕنیا ئەوەی خستووەتە روو، پێشبینی دەکرێت لەم هەفتەیەدا جارێکی دیکە رەشەبایەکی بەهێز دەوروبەری لۆس ئەنجلوس بگرێتەوە و خێراییەکەی بگاتە ٨٠ کیلۆمەتر لە سەعاتێکدا، لەکاتێکدا لە سێ لای کالیفۆڕنیاوە ئاگر کەوتووەتەوە.
لەئێستادا تیمەکانی ئاگرکوژێنەوە لە هەشت ویلایەتی دیکەوە چوونەتە کالیفۆڕنیا بۆ هاوکاریکردنی تیمەکانی لۆس ئەنجلوس، کەنەدا و مەکسیکیش سەرقاڵی ئامادەکردن و ناردنی تیمی هاوکارین.
ئاگرەکە بە یەکێک لە زیانبارترین کارەساتە سروشتییەکانی مێژووی کالیفۆڕنیا دادەنرێت و تاوەکو ئەم ساتە زیانەکانی بە ١٥٠ ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت.
ئەوەی وایکردووە ئاگرەکە بەوجۆرە بەردەوام بێت بوونی رەشەبایەکی بەهێزە کە پریشکی ئاگر لەگەڵ خۆیدا دەگوازێتەوە و ئاگرەکەش بەهێزتر دەکات.
لە دوای هەشتی مانگی رابردوەوە و لەگەڵ كۆتایی "رژێمەكەی بەشار ئەسەد" لە دیمەشق توندوتیژییەكان لە سوریا زیادیكردووە و هاوكات هێرشەكانی توركیا و چەكدارانی سوری هاوپەیمانیشی دژی رۆژئاوای كوردستان زیادیكردوە.
روانگەی سوریی لە نوێترین راگەیەنراویدا ئامارەكانی توندوتیژیی دوای رووخانی رژێمی "بەعسی سوریا"ـی خستوەتەڕوو و ئاشكرایكردووە كە تەنها لە ساڵی نوێدا توركیا و گروپە چەكدارانی هاوپەیمانی 23 هێرشیان دژی ناوچەكانی بەڕێوبەرایەتی خۆسەر ئەنجامدا و بەهۆیەوە 11 كەس كوژراون.
توركیا هەر لەو ماوەیەشدا بە فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان هێرشیكردووەتەوە سەر وێستگەیەكی كارەبایی لە حەسەكە و زیانی زۆری بە بەرهەمهێنانی كارەبای رۆژئاوای كوردستان گەیاندووە.
ئەو رێكخراوە ئەوەشی خستوەتەڕوو كە لە ماوەی مانگێكدا 80 تاوان و توندوتیژیی لە شارەكانی تەرتوس، حومس، حەمما ئەنجامدراوە و 157 كەس بونەتە قوربانیی توندوتیژییەكان كە ژمارەیەكیان ژن و منداڵن.
بەڕێوبەرایەتی خۆسەر لە نامەیەكدا بۆ رێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكان هۆشدارییداوە لەوەی، توركیا لە دوای "رووخانی حکومەتی بەشار ئەسەد" هێرشەكانی بە هاوكاریی چەكدارانی هاوپەیمانی زیاد كردووە، هاوكات تۆپباران و بۆردومانەكانی ئەو وڵاتە دژی بەنداوی تشرین زیانی بەو بەنداوە گەیاندووە.
بەڕێوبەرایەتی خۆسەر داوای لە نەتەوەیەكگرتوەكان كردووە بۆ رێگریی لە كارەساتی مرۆیی هێرشەكانی توركیا دژی ئەو بەنداوە و ناوچەكانی باكووری سوریا راگرێت.
لە لایەكی دیكەوە مەزلۆم كۆبانی فەرماندەی گشتی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) دەڵێت، پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئەمریكا و هێزەكانی هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی دژی داعش لە جاران توندوتۆڵترە و هەماهەنگیی زیاتر لەنێوانیاندا هەیە.
مەزلوم كۆبانێ ئاماژەی بەوەشکردووە، لەگەڵ ئیدارەی نوێی دیمەشق كۆبونەتەوە و پرسە گرنگ و سەرەكییەكانیان تاوتوێكردوە و ئەنجامەكانیش ئەرێنیی بوون.
فەرماندەی گشتی هێزەكانی سوریای دیموكراتی ئەوەشی راگەیاندووە، ئەوان بەشێك دەبن لە سوپای داهاتووی سوریا و بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و جەنگ لە دژی داعش هەمانگی لە نێوان هەسەدە و دەسەڵاتی ئێستای دیمەشقدا هەیە.
لە لایەكی ترەوە، رۆژی شەممە دەزگای هەواڵگری سوریا بڵاویكردەوە كە هەوڵێكی رێكخراوی داعشی بۆ تەقاندنەوەی مەزاری سەیدە زەینەب لە دیمەشق پوچەڵكردوەتەوە و هاوكات لە شاری حەڵەب دەستبەسەرئۆتۆمبێلێكی بۆمبڕێژكراودا گیراوە كە لە باكووری و رۆژهەڵاتی سوریاوە هاتووەتەوە ئەو شارە.
لەگەڵ بڵاوبوونەوەی هەواڵەكە لە ئاژانسی هەواڵ سانای سوری، هەسەدە لە راگەیەنراوێكدا رەتیكردەوە ئەو ئۆتۆمبێلە بۆمبڕێژكراوە لە سنووری ناوچەكانی ئەوان چوبێتە حەلەب و جەختی لەوەشكردووەتەوە، چەكدارانی هاوپەیمانی توركیا ئۆتۆمبێلەكەیان رەوانەی ئەو شارە كردووە، بەڵام سەرەڕای ئەوە هەسەدە ئامادەیە هاوكایی دیمەشق بكات بۆ هەماهەنگیی و زیاتر ئاشكرابوونی راستییەكان.
هەسەدە جەتیشیكردوەتەوە، كە گروپە چەكدارەكانی هاوپەیمانی هەوڵی تێكدانی ئارامی سوریا دەدەن، هەر ئەوانیش ئۆتۆمبێلە بۆمبڕێژكراوەكەیان ناردووەتە حەڵەب.
بە گشتی لە دوای رووخانی رژێمەكەی دیمەشق ئاڵۆزییەكانی سوریا زیاتر دەركەوتوون و زۆربەی لایەنەكانی ئەو وڵاتەش جەخت لە هەماهەنگیی و رێككەوتن لەسەر دۆخی داهاتوی وڵاتەكە دەكەنەوە، لە بەرامبەریشدا توركیا و ئەو چەكدارانەی خۆیان ناوناوە سوپای نیشتیمانیی سوریا هێرشەكانیا دژی رۆژئاوای كوردستان توندتر كردووەتەوە، ئەوەش وایكردوە ئایندەی بەردەمی سوریا ناڕوونتر بێت.
لە دوای رووخانی رژێمەکەی بەشار ئەسەدەوە توركیا بە پشتیوانی گروپە چەكدارەكان هێرش و بۆردومانەكانی بۆ سەر ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان چڕكردووەتەوە، ئەمەش مەترسی ئاوارەبوونی خەڵكی ئەو ناوچانەی لێكەوتووەتەوە.
لەسەرەتای دەستپێكی روداوەكانی سوریا لە ساڵی 2011، زۆربەی خاكی رۆژئاوای كوردستان لەلایەن هێزە كوردییەكانەوە كۆنترۆڵكرا، لە تشرینی دووەمی 2013شدا، نوێنەرانی كورد و عەرەب و ئاشورییەكان و كەمینەكانی تر حكومەتێكی خۆبەڕێوەبەریی نیمچە سەربەخۆیان راگەیاند، ئەو كات حكومەتەكەی هێزە كوردییەكان پێكهاتبوو لە سێ كانتۆن، ئەوانیش كانتۆنی جزیرە كە زۆربەی پارێزگای حەسەكە دەگرێتەوە لەگەڵ كانتۆنەكانی كۆبانێ و عەفرین.
رۆژئاوای كوردستان رووبەری خاكەكەی 31 هەزار كیلۆمەتر دووجایە، تایبەتمەندیی خاكی رۆژئاوا بەو جۆرەیە كە زۆرینەی رووبەرەكەی لە دەشتی بەرفراوان پێكدێت و خەڵكی ئەو ناوچانە بژێوی سەرەكییان لەسەر كشتوكاڵە.
توركیا لەدوای قۆناغی بۆردومانی ئاسمانیی، پلانی ئەوەی هەیە لەشكركێشی بۆسەر ئەو ناوچانە دەستپێبكات، لە ئەگەری رێگری نەكردنی ئەنقەرە لەلایەن ئەمریكا و وڵاتانی تری هاوپەیمانەوە، داگیركاری بەرفراوان روودەدات و بەمەش بەشێكی زۆر لە خەڵكی كوردی ئەو ناوچانە جارێكی تر ئاوارە دەبنەوە.
چاودێرانیش باس لەوە دەكەن، توركیا بە دوو رێگە دەتوانێت لەشكركێشی یاخود هەژموونی سیاسی و سەربازیی خۆی لە رۆژئاوای كوردستان بسەپێنێت، یەكەمیان لە رێگەی داگیركاریی سەربازیی و دووەمیان بەبیانوی ئاوەدانكردنەوەی سوریا لە دیمەشقەوە بەڕێوەبردنی كانتۆنەكان بگرێتە دەست.
لە كانتۆنەكانی رۆژئاوای كوردستان نزیكەی 5 ملیۆن هاووڵاتی كورد نیشتەجێن و بە جۆرێك تەنها كانتۆنی جزیرە نزیكەی 3 ملیۆن كوردی تێدایە، كە نیشتەجێی هەردوو شاری قامیشلۆ و حەسەكەن، خاكەكەشی دەوڵەمەندە بە نەوت و غازێكی زۆر.
دەوڵەمەندی خاكی رۆژئاوای كوردستان، هۆكارێكی تری هەوڵەكانی داگیركاریی توركیا و گروپە چەكدارەكانە و هێزە كوردییەكانیش لەژێر چاودێریی ئەمریكا لە مەنبج و دێرەزوور كشاونەتەوە كە خاوەنی بڕیكی زۆر لە نەوتن.
لە ئێستاشدا ئاوارەبوونی كوردانی رۆژئاوای كوردستان، بووەتە ئەگەرێكی كراوە بەو پێیەی تاڕادەیەك گڵۆپی سەوزی ئەمریكا لەبەردەم ئەنكەرە هەڵكراوە و پێدەچێت توركیا رۆڵی داگیركاریی لە ناوچەكەدا ببینێت.
چاوەڕوانیش دەكرێت گۆڕانكارییەكانی ئەمریكا لە چەند رۆژی داهاتوودا و هاتنەوە سەر دەسەڵاتی دۆناڵد ترەمپ، ئاڕاستەی روداوەكانی ناوچەكە گۆڕانكارییان بەسەردا بێت، بەو پێیەی سیاستەكانی ترەمپ لە ناوچەكەدا هەمیشە روونبوون و كۆتایی روداوەكان بە كراوەیی نامێننەوە، بەڵكو لە نێوان ئاشتی و وێرانكاریدا یەكێكیان رودەدەن و بڕیاری یەكلاكەرەوە دەدات، بەڵام لە ئێستادا كوردانی رۆژئاوای كوردستان لە بەردەم چارەنووسێكی نادیاری هاوكێشە هەرێمیی و نێودەوڵەتییەكاندا ماونەتەوە و روداوەكانی ناوخۆی سوریاش بەو ئاڕاستەیەن كە دەبێت هێزەكانیان لە چوارچێوەی وەزارەتی بەرگریدا یەكبخرێنەوە، لە ئەگەری بڕیاری لەم شێوەیەشدا، پاراستنی كوردانی رۆژئاوا و خاكەكەی دەكەوێتە دەستی خاوەنە نوێیەكانی دیمەشق.
توركیا بانگی مەسرور بارزانی و شاسوار عەبدولواحیدی بۆ ئەنقەرە كرد، لەكاتێكدایە گفتوگۆكانی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە هەرێم دەستیپێكردووە و هاوکات توركیا گەمارۆی بادینانی داوە و گەشتەكانی فڕۆكەخانەی سلێمانی راگرتووە.
سەردانێك لە یەك كاتدا و بۆ یەك شوێن، پرسیاری لای زۆرێك لە هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان دروستكردووە، دەپرسن بۆچی لەكاتێكدا توركیا گەمارۆی سەر فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی درێژ كردەوە و هەوڵی داگیركردنی كۆبانێ و رۆژئاوای كوردستان دەدات، رۆژانەش بۆردومانی هەرێمی كوردستان دەكات، كەچی مەسرور بارزانی و شاسوار عەبدولواحید سەردانەكەیان بۆ لای دەسەڵاتدارانی سیاسی و هەواڵگری توركیا لەم كاتەدا وەك دەستكەوت بۆ حزبەكانیان و حكومەت لێكدەدەنەوە، لەكاتێكدا كە هەڕەشەی توركیا بۆسەر كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستان تا دێت زیاتر دەبێت و بەرپرسانی ئەو وڵاتە بەردەوام جەخت لەسەر هەڕەشەكانیان دژ بە كورد دەكەنەوە.
بڵاوكردنەوەی وێنەی سەردانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم و سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ بۆ ئەنقەرە هاوكاتە لەگەڵ دەستپێكردنی دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە هەرێمی كوردستان، بۆیە شارەزایان ئەم سەردان و كۆبوونەوانە لەم كاتەدا بە سەپاندنی هەژموونی توركیا لەسەر هەرێم و كابینەی داهاتووی حكومەت لێكدەدەنەوە.
چاودێران پێیانوایە توركیا نایەوێت كابینەیەكی بەهێز و پەرلەمانێكی كارا لە كوردستان هەبێت، ئەمەش ئامانجی سەرۆكی حكومەتی ئێستایە بە تایبەت دوای ئەوەی كە حزبەكەی نەیتوانی زۆرینە كورسییەكانی پەرلەمان لە هەڵبژاردنی رابردوو بەدەستبهێنێتەوە.
ئەمە لەكاتێكدایە كە ناشەفافی لە داهات و دۆسیەی نەوت و ئابووری، لە دیارترین ئاڵنگارییەكان بۆ قۆناغی داهاتوو سەیردەكرێن، بەتایبەت كە ئێستا یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان پێیوایە ئەو بابەتانە پرسی نیشتمانین و دەبێت لە خزمەتی خەڵكدا بن.
سەردانەكەی مەسرور بارزانی وەك سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە تەنها بۆ ئەنقەرە لەكاتێكدایە، ئەم كابینەیە كە ئێستا كاربەڕێكەرە، كابینەیەكی نیشتمانی بنكە فراوانە و بەتەنها لە پارتی پێكنەهاتووە، بەڵكو زۆربەی حزبەكانی تێدایە لەنێویشیاندا یەكێتی كە پشكی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەیە، بەڵام لە سەردانەكە و ناوەڕۆكەكەی ئاگادار نییە.
شاسوار عەبدولواحید كە وەك ئۆپۆزسیۆن و نوێنەرایەتی بەشێك لە دەنگی ناڕازیی پێناسەی خۆی دەكات، لەكاتی گفتوگۆكانی پێكهێنانی حكومەتدا سەردانی ئەنقەرە دەكات، بەڵام لە ئاستی سەرۆكی نوسینگەی وەزیری دەرەوەدا پێشوازی لێكراوە.
سەردانی مەسرور بارزانی و شاسوار عەبدولواحید بۆ توركیا لە كاتێكدایە، دەسەڵاتدارانی توركیا لەماوەی چەند رۆژی رابردوودا لایەنە سوننەكانی عێراقیشی بە تاك و كۆ بانگهێشتی ئەنقەرە كردووە و لەبارەی رەوشی عیراق گفتوگۆیان كردووە.
توركیا لەم كاتەدا كە بانگهێشتی ئەو حزبانەی هەرێم دەكات بۆ پرسی پێكهێنانی كابینەی نوێ، بەردەوامە لە بۆردومانكردنی هەرێمی كوردستان و قەدەغەكردنی گەشتە ئاسمانییەكان بۆ سلێمانی، لەگەڵ گەمارۆدانی دەڤەری بادینان و هەوڵدان بۆ داگیركردنی كۆبانێ و مەنبج و ناوچەكانی دیكەی رۆژئاوای كوردستان.
ئەمڕۆ ١٠٤ ساڵ بەسەر دامەزراندنی سوپای عیراقدا تێدەپەڕێت و بەوهۆیەوە بڕیارە نمایشێکی سەربازی لە بەغداد بەرێوەبچێت.
سوپای عیراق کە ناوی دووەمی هێزە چەکدارەکانی کۆماری عیراقە، لە ساڵی ١٩٢١دا لەژێر دەسەڵاتی شا فەیسەڵی یەکەمدا دروستکرا، لەئێستادا بەسەر پێنج لقی سەرەکیدا دابەش دەبن کە پێکدێن لە، "هێزی زەمینی، دەریایی، ئاسمانی، فڕۆکەی سوپا و بەرگری ئاسمانی و چەند یەکەیەک.
سوپای عیراق بەشێوەیەکی گشتی سەر بە وەزارەتی بەرگرییە، جگە لە دەزگای دژەتیرۆر و حەشدی شەعبی کە لەلایەن سەرۆکوەزیرانی عێراق، کە فەرماندەی هێزە چەکدارەکانە رابەڕایەتییان دەکات. کە تاوەکو کودەتاکەیی ساڵی ١٩٦٣ی عیراق،. چوونە پاڵ سوپا خۆبەخشانە بوو، دوای کودەتاکە کرا بە ناچاری و دوای رووخانی رژێمەکەی سەدام حسێنیش لە ساڵی ٢٠٠٣دا، دووبارە سیستمی خۆویستانە گەڕایەوە.
دامەزراندنی سوپا
لە ساڵی ١٩٢١ لە سەردەمی دەسەڵاتی شا فەیسەڵی دووەمدا سوپای عیراق دامەزرێنرا، کە لە سەردەمی داگیرکاریی بەریتانیا بۆسەر عیراق یەکەم یەکەیان بە سەرکردایەتی سەردار جەعفەری وەزیری ئەوکاتی بەرگری دروستکرد و لە سەرەتادا بەتالیۆنی ئیمام موسای کازمیان دروستکرد.
لە سەرەتادا سوپا بارەگای خۆی لە بەغداد جێگیر کرد، یەکەم یەکەی پیادەی لە دیوانیە و دووەمی لە کەرکوک دانا.
یەکەم جەنگی سوپا دژی داگیرکارییەکانی بەریتانیا لە ساڵی ١٩٤١ دەستیپێکرد، کە بەدوایدا چەندین کودەتا و شەڕ دروستبوون.
سوپای عیراق رۆژ بە رۆژ ژمارەی رووی لە زیادبوون کرد و لەکاتی جەنگی عیراق و ئێراندا گەیشتە یەک ملیۆن سەرباز، کە لە هێزی ئاسمانیش پێکدەهات، دواتر لە سای ١٩٩٠دا لە پلەی چوارەمی جیهاندا بوو بۆ زۆری ژمارەی سەربازەکانی. بۆ ساڵی ٢٠٢٤یش لە پلەی ٢٨ی جیهان و پێنجەمی وڵاتانی عەرەبیدا بووە.
دوای رووخانی رژێمەکەی سەدام حسێن بە هاوکاری ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣، پۆل بریمەر کە ئەوکاتە بڕیاردەری مەدەنی بوو، بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی سوپای عێراق و سەرلەنوێ دامەزراندنەوە و پڕچەککردنی.
سوپاقی عیراق رووبەڕووی چەندین شەڕ بووەتەوە، بەتایبەت لە دوای ٢٠٠٣وە شەڕی دژی تیرۆر و شەڕی دژ بە داعش یەکێکن لەو دوو پرسەی کە تاوەکو ئێستاش درێژەیان هەیە.
سوپای عیراق لەلایەن چەندین وڵاتانەوە هاوکاری دەکرێت و چەکی پێدەدرێت، کە ئەمریکا و چین و روسیا لە پێشەوەی ئەو ریزبەندییەدان.
پێکهاتەکانی سوپای عیراق
هێزی زەمینی
گرنگترین و گەورەترین پێکهاتەی سوپایە، کەلەدوای دامەزرندنی سوپاوە بەشداری جەنگەکانی ساڵی ١٩٤١ و جەنگی فەڵەستین '١٩٤٨' و جەنگی ساڵی ١٩٦٧یش بەشداری کردووە لە پاراستنی دیمەشقدا.
بەدەر لەوانەش جەنگی ١٠ ساڵەی نێوان عیراق و ئیرانی بەخۆوە دیوە و بەشدار بووە لە جەنگی کەنداو و داگیرکردنی کوەیتیشدا.
هێزی ئاسمانیی
لە ساڵی ١٩٨٨دا یەکێک لە گەورەترین هێزە ئاسمانییەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوو و هەزار و ٥٠ فڕۆکەی هەبوو.
بەڵام لە جەنگی کەنداودا ٥٠٠ فڕۆکەی لێتێکشکا و سوپا ١٠٦ فڕۆکەشی ناردە ئێران بۆئەوەی لە بۆردومانەکانی ئەمریکا بیانپارێزێت، کە دوای شەڕی کەنداو ئێران ١٠٦ فڕۆکەکانی نەناردەوە. بەشێکی فڕۆکەکانیش لە ساڵی ٢٠٠٣دا زیانی زۆریان بەرکەوت.
هێزی دەریایی
ئەم هێزە لە ١٩٣٧ دامەزراوە کە سەرەتا ناوی هێزی بەرگریی کەناراوی عیراق بوو و سەرەتا تەنها چوار بەلەم بوو، لە ساڵانی ٦٠کاندا بە گەیشتنی بەلەمی تۆرپێدۆ پەرەی سەندووە.
لە ١٢ی ٥ی ساڵی ٢٠٠٥دا هێزەکە ناوی گۆڕا بۆ هێزی دەریایی عێراق و بەرگری کەناراوەکان.
هێزی بەرگری ئاسمانی
یەکێک لە پێکهاتەکانی هێزە چەکدارەکانی عێراق لە ساڵی ١٩٩٣ دامەزراوە، لە ساڵی ٢٠٠٣ هەڵوەشاوەتەوە و دووبارە لە ساڵی ٢٠١١ دروست کراوەتەوە.
هێزی فڕۆکەی سوپا
یەکێکە لە پێکهاتەکانی هێزە چەکدارەکانی عێراق و لە ساڵی ١٩٨٠ دامەزراوە، ئەرکی بەڕێوەبردن و فەرماندەیی هەلیکۆپتەرەکانی عێراقە و بە تەواوی جیاوازە لە هێزی ئاسمانی عێراق.
ئۆپەراسیۆنە تایبەتەکان
هێزە تایبەتەکانی عێراق یان دژەتیرۆر، دوای رووخانی رژێمی سەدام لە ١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٣دا لەسەر داوای ئەنجوومەنی بڕیاردانی عیراق لە بنکەی (جرف الصخر) بە ناوی بەتالیۆنی بەغدا دامەزرا.
دواتر ناوەکەی گۆڕا بۆ کەرتی ٣٦ـی کۆماندۆ، لەکۆتاییدا لە ٢٢ی ١٢ی ٢٠٠٥دا ناوەکەی گۆڕا بۆ هێزی ئۆپەراسیۆنە تایبەتەکان. کە ئەم هێزە لەلایەن هەریەک لە ئوردن و ئەمریکا و ئوستوڕالیا و ئەڵمانیاوە راهێنانیان پێدەکرێت و لە ساڵی ٢٠٢١ پلەی ١٢یەمی جیهانی گرتووە.
لەشکری کاردانەوەی خێرا
لەشکری کاردانەوەی خێرا یەکێکە لە تیمە سەرەتاییەکان و لە ساڵی ١٩٤٢ دامەزراوە، لە چوار لیوا پێکهاتووە و هاوشانی بەشەکانی دیکەی سوپا بەشداری لە چەندین شەڕدا کردووە، کە چەند جارێک هەڵوەشاوەتەوە و دووبارە لە ٢٠٠٥ دروست کراوەتەوە.
سەرەڕای قورسكردنی یاساكانی كۆچ، رۆژانە ژمارەی كۆچبەران بۆ وڵاتانی ئەوروپا زیادیكردووە، بەپێی ئامارێكی نەتەوەیەكگرتووەكانیش ٢٠٢٤ كوشندەترین ساڵ بووە بۆ كۆچبەران.
كۆمسیۆنی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كاروباری پەنابەران لە راپۆرتێكیدا تایبەت بە كۆچبەران رایگەیاندووە، ساڵی ٢٠٢٤ لە دەریای ناوەڕاست دوو هەزار و ٢٠٠ كۆچبەر خنكاون، بەشێكی زۆریش بێسەروشوێن بوون و تەرمەكانیان نەدۆزراوەتەوە و زیاتر لە ٦٥ هەزار كۆچبەریش لە دەریای ناوەڕاستەوە گەیشتوونەتە ئیتاڵیا، ئەوەش بەراورد بە ساڵی ٢٠٢٣ رێژەی كۆچبەر كەمیكردووە، لە كاتێكدا ساڵی ٢٠٢٣ زیاتر لە ١٥٣ هەزار كۆچبەر گەیشتبوونە ئیتاڵیا.
ئاماژەی بەوەشكردووە، سەرەڕای توندكردنی رێگاكانی كۆچ بۆ بەریتانیا، لە ساڵی ٢٠٢٤-دا ٣٦ هەزار و ٨١٦ كۆچبەر گەیشتوونەتە ئەو وڵاتە كە ئەو رێژەیەش بەراورد بە ساڵی ٢٠٢٣ لە ٢٥٪ زیادیكردووە، ٥٣ كۆچبەریش لە هەوڵی گەیشتین بە بەریتانیا لە كەناڵی ئینگلیز خنكاون و بێسەروشوێن بوون.
بەپێی ئامارەكانی حكومەتی ئیسپانیاش، رێژەی چوونی كۆچبەر بۆ ئەو وڵاتە بە مەترسیدارترین ئاماری كۆچ دادەنرێت، كە لە ٢٠٢٤-دا لە رێگە ئاوییەكانی ئەو وڵاتە ١٠ هەزار و ٤٠٠ كۆچبەر خنكاون و بەشێكی زۆریش بێسەروشوێن بوون، ٦٣ هەزار و ٩٧٠ كۆچبەریش بە رێگاكانی وشكانی و ئاوی گەیشتوونەتە ئیسپانیا و كۆچبەرانی مالی و سەنیگال زۆرترینی ژمارەی ئەو كۆچبەرانە پێكدەهێنن كە دەگەنە دورگەكانی ئیسپانیا.
بەپێی ئامارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانیش، كۆچبەرانی ئەفریقی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆرترینی ژمارەی ئەو كۆچبەرانە پێكدەهێنن كە دەگەنە وڵاتانی ئەوروپا.
زۆبەی جەنگەكانی جیهان لەئێستادا پێویستی بە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و تاكتیكی نوێی سەربازیی هەیە.
ئەگەرچی بوێری و ئازایەتی كورد لە گۆڕەپانی جەنگدا حاشا هەڵنەگرە، بەڵام خاڵی بەهێزی دوژمنەكانی تەكنەلۆژیایە، كە كورد لێی بێبەشكراوە بە تایبەت لە روی جەنگی ئاسمانییەوە.
شەڕڤانانی هێزەكانی سوریای دیموكراتی هەسەدە چەند ساڵێكە سەرقاڵی دروستكردنی درۆنی سەربازی تایبەت بە خۆیانن، ئەگەرچی لە روی نێودەوڵەتیی و سەربازییشەوە دەستیان بە زۆر ئامیری تایبەت ناگات.
ئێستا شەڕڤانان بە كەمترین پێدواویستی توانیوایانە بە دروستكردنی دوو جۆری درۆن گۆڕەپانی جەنگ لە بەرژەوەندیی خۆیان بقۆزنەوە.
باز و بروسك ئەو دوو درۆنەی دروستكراوی دەستی شەرڤانانن كە بونەتە مۆتەكەی نەیارانی و دوژمنانی هێزەكانیان لە رۆژئاوای كوردستان و باكور و رۆژهەڵاتی سوریا.
ئەو دوو دورۆنە كە پێشتر ئەركیان چاودێریی بوە ئێستا ئەركیان بۆ هێرشكردنە سەر پێگەكانی دوژمن گۆڕاوە و بە هەڵدانی بۆمب و هەندێك جاریش بە خۆتەقاندنەوە گورزی گەورە لە دوژمنان دەوەشێنن.
فەرماندەكانی هەسەدە جەختیان لەوە كردوەتەوە كە فڕۆكە بێ فرۆكەوانەكانیان تا ئێستا بە هەڵە خەڵكی مەدەنیان نەكردوەتە ئامانج و تەنها چەكدارانی سوری هاوپەیمانی توركیایان كردوەتە ئامانج.
فەرماندەیەكی هەسەدە دەڵیت پێشتر بەهۆی درۆنەكانی توركیاوە روبەڕوی كێشە بونەتەوە، بەڵام شەڕڤانان توانیویانە لە ماوەیەكی زۆر كەمدا سێ درۆنی بەیرەقدار بخەنە خوارەوە و تۆمارە ڤیدیۆییەكانیشی بڵاو كراونەتەوە.
خستنە خوارەوەی بەیرەقدا وەك شكاندنی شكۆی توانای سەربازی ئاسمانیی توركیا لێك دەدرێتەوە.
هەسەدە بە كارهێنانی باز و بروسك توانیوانی دەیان ئۆتۆمبێل و زرێپۆشی چەكدارانی سوریی تێكشكێنێت و رێگەی نەدا ئەو چەكدارانەی هاپەیمانی توركیا لە هەوڵەكانیان بۆ داگیركرندی ناوچەكانی رۆژئاوا سەركەوتو بن.
ئەمە لەكاتێكدایە كە درۆنەكانی توركیا توانایەكی سەربازی باشیان هەیە و لە دووری سەدان كیلۆمەترەوە دەتوانن ئامانج بپێكن، بەجۆرێك كە لە 18ی مانگی ئەیلولی ساڵی 2023 بۆردومانی فڕۆكەخانەی كشتوكاڵیی عەربەتی كرد لە سنوری پارێزگای سلێمانی.
بیانوی توركیا بۆ بۆردومانكە ئەوە بوو كە ئەندامانی هەسەدە لەو فڕۆكەخانەیە سەرقاڵی مەشق و راهێنان بون بۆ دروستكردن و بەكارهێنانی درۆنی سەربازیی.
دەزگای هەواڵگریی توركیاش كە بە میت ناسراوە بڵاویكردەوە كە گومانیان هەبوە لەوەی كە شەڕڤانان لە فڕۆكەخانەكەی عەربەت سەرقاسڵی دروستكردنی درۆن بووبن.
سەرەڕای ئەو بۆردومانە و زیانە گیانی و مادییەكانی ، بەڵام شەڕڤانان لە خاكی رۆژئاوا و بە دروستكردنی درۆنی باز و بروسك توانیویانە سوپای توركیا و چەكدارانی سوپای نیشتیمانی سوریا روبەڕوی ئاستەنگی گەورە بكەنەوە، تەكنەلۆژیا خۆماڵییەكەی شەڕڤانان بووەتە مۆتەكە لە بەردەم پێشڕەویی هەر دوژمنێك كە بیەوێت بەرەو خاكی رۆژئاوا پێشڕەویی بكات.
لێدان بە پاپوچ مێژوویەکی کۆنی هەیە، ئەگەرچی پاپوچ یەکێکە لەو کەرستانەی بەکارهێنانێکی رۆژانەی ئەرێنی هەیە، بەڵام بەشێوەیەکی جیاواز لە کلتورە جیاوازەکاندا بۆ سەرزەنشتکردن بەکارهێنراوە.
گۆزەیەک وەک پارچەیەکی هونەریی لە مۆزەخانەی نیشتیمانیی شوێنەواریی تارانتۆی ئیتاڵیادا پارێزراوە، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ٣٦٠ ساڵ بەر لە زایین، ئەو چیرۆکە روون دەکاتەوە.
وێنەی سەر ئەو پارچە هونەرییە ئەفسانەیەکی یۆنانی دەگێڕێتەوە، کە تیایدا ئەفرۆدیتی خواوەندی جوانی ئەفسانەی یۆنانییەکان، پاپووچێکی بەدەستەوەیە و سەرزەنشتی ئیرۆسی کوڕی دەکات.
ئیرۆس لە ئەفسانەی یۆنانییەکاندا بە خواوەندی خۆشەویستی ناوی دەبرێت و لەبەشێکی زۆری ئەفسانەکانیشدا بە خراپرەفتار وێنا کراوە.
ئەو گۆزەیە تاکە پارچەی هونەریی ناو مۆزەخانەکە نییە کە ئەو چیرۆکە دەگێڕێتەوە، بەڵکو پارچەی دیکەش هەن کە لەناویاندا پەیکەرێک هەیە.
ئەو وێنەیەی کە تیایدا ئەفرۆدیت لەرێگای پاپوچێکەوە سەرزەنشتی ئیرۆس دەکات، لە بەشێکی زۆری پارچە هونەرییەکانی دیکەی یۆنانیشدا دەبینرێت و بەوە لێکدەدرێتەوە، کە وەک بەشێکی پەروەردەی منداڵيکانیان لەو سەردەمەدا سزا بەکارهێنراوە. کە ئەوەش رەوایەتی نادات بەوەی سزادانی منداڵان لەرێگای لێدان و ئەشکەنجەوە جێبەجێبکرێت، بەڵکو تەنها مێژووی ئەو سەردەمە دەگێڕێتەوە.
بەکارهێنانی پاپوچ و پێڵاو بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی
بەدەر لە بەکارهێنانی پاپوچ بۆ سەرزەنشتکردنی منداڵان لەلایەن دایکیانەوە کە ئێستا بەشێوەیەکی بەرچاو کەمبووەتەوە، ئەو کلتورە درێژەی کێشاوە و لە زۆرکاتدا وەک دەربڕینی ناڕەزایەتیش بەکارهاتووە.
هەر بۆ نموونە لە بەشێکی پەرلەمانەکانی جیهاندا زۆرجار رووداوی لەو جۆرە روویانداوە کە پێڵاوەکانیان هەڵداوە، یان لە خۆپیشاندانەکاندا لەکاتی دروستبوونی گرژیدا پێڵاو بەکارهاتووە.
یانیش بەکارهێنانی پێڵاو لە هەڵمەت و رۆژە جیهانییەکاندا بەپێی دۆخە جیاوازەکان مانای جیاوازی بەخشیوە، هەروەک ئەوەی ماوەی چەند ساڵێکە لە هەڵمەتەکانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژناندا دانانی سەدان پێڵاوی سوور بووەتە بەشێک لە چالاکییەکانی ئەو رۆژە.
ئەمڕۆ ٢٨ ساڵ تێدەپەڕێت بەسەر گەورەترین لەشكركێشی سوپای توركیا بۆسەر هەرێمی كوردستان و بە ئۆپراسیۆنی "چنگ" یاخود "چەكوشی دووەم" ناسراوە.
لەو كاتەدا هەرێمی كوردستان بە رەوشێكی هەستیاردا تێدەپەڕی بەو پێیەی تەنها چەند مانگێك بەسەر روداوەكانی ٣١ـی ئابدا تێپەڕیبوو، ئامانجی ئۆپەراسیۆنەكەش وەك ئەوەی لە راگەیاندراوەكانی ئەوكاتی سوپای توركیادا هاتووە، هەڵوەشاندنەوەی ژێرخانی پەكەكە و نەهێشتنی توانای چالاكییان بووە لە ناوچەكەدا.
ئۆپراسیۆنی "چەكوشی دووەم" كە هەندێك جار بە ئۆپەراسیۆنی "چنگ" ناودەبرێت، لە ٣٠ـی كانوونی یەکەمی ١٩٩٦ دەستیپێكرد، كاتێك هێزە سەربازییەكانی توركیا كە هێزە تایبەتەكان و سەربازی زەمینی و پشتیوانی ئاسمانییان تێدابوو، سنوورەكانی نێوان توركیا و عێراقیان بەزاند و هاتنە ناو خاكی هەرێمی كوردستان.
ئامانجی ئۆپراسیۆنەكە بە پلەی یەكەم كەمپ و بارەگاكانی پەكەكە بووە لە ناوچەكانی خواكورك و چیای قەندیل و گارە لە نزیك سنووری توركیا، بەڵام ئەو هێرشانە و رەوشی دوای روداوەكانی ٣١ـی ئاب، بوونە سەرەتای جێگیربوونی سوپای توركیا لە هەرێمی كوردستان بەشێوەیەك كە لە ئێستادا زیاتر لە ٣٠ سەربازگە و خاڵی سەربازییان لە هەرێمی كوردستاندا هەیە.
ئۆپراسیۆنە سەربازییەكەی توركیا لە ساڵی ١٩٩٦ بە سەركردایەتی تانسۆ چیلەر سەرۆك وەزیران ئەوكات و حكومەتە هاوپەیمانەكەی ئەنجامدرا.
لەو كاتەدا توركیا تا رادەیەك هەماهەنگی لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان هەبوو، بەوپێیەی سنوورەكانی هاوسنووری ئەو ناوچانە بوون كە دوای ٣١ـی ئاب لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە بەڕێوەدەبران.
لەو كاتەدا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەوانە وڵاتانی وەك ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا نیگەرانی خۆیان لەبارەی سەروەری عیراق و ئەنجامە مرۆییەكانی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی توركیا دەربڕی، بەڵام تاڕادەیەكی زۆر خۆیان لە گرتنەبەری هەنگاوی راستەوخۆ بۆ رێگریكردن لە دەستدرێژییەكانی توركیا بۆسەر هەرێمی كوردستان بەدوور گرت.