ئابووری
بەڕێوەبەرایەتی ڕێکخستنەوەی بازاڕی وزەی تورکیا لە ڕاپۆرتێکدا بڵاویکردەوە، لە نۆ مانگی سەرەتای ئەمساڵدا ئێران زیاتر لە ٦.٦٧ ملیار مەتر سێجا غازی سروشتی ھەناردەی تورکیا کردووە کە ئەو ڕێژەیە لە نۆ مانگی یەکەمی ساڵی ڕابردوو ٢.٩ ملیار مەتر سێجا بووە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، لە مانگی سێپتەمبەری ئەمساڵ کە ئێران ڕووبەڕووی کەمی غازی سروشتی بووەتەوە، ڕۆژانەی نزیکەی ٣٠ ملیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی ھەناردەی تورکیا کردووە و پشکی ئێرانیش لە غازی ھاوردەی تورکیا زیاتر لە ٢٠٪ بووە.
ئەوەش لە کاتێکدایە، جەواد ئەوجی وەزیری نەوەتی ئێران ڕایگەیاندووە، لە زستانی ئەمساڵدا ئێران ڕۆژانە ڕووبەڕووی کەمی غازی سروشتی بە ڕێژەی ٢٠٠ ملیۆن مەتر سێجا دەبێتەوە.
نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیھان سێ دۆلاری دیکە دابەزی و یەک بەرمیل نەوتی برێنت بە ٦٨ دۆلار و ٧٠ سەنت ماماڵەی پێوەکرا، ئەمەش کەمترین نرخی نەوتە لە ٢٣ی ئابی ئەمساڵەوە تۆمار کرابێت.
ھۆکاری سەرەکی دابەزینی نرخی نەوت دەگەڕێتەوە بۆ بڵاوبوونەوەی جۆری نوێی کۆرۆنا بە ناوی ئۆمیکرۆن و دەنگۆکان لە بارەی بازاڕی نەوت و ناکۆکیی نێوان وڵاتانی ڕێکخراوی ئۆپیک پڵەس.
ھاوکات رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورکیا، رایگەیاند، تاکو پێش ھەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆکایەتیی تورکیا، کە بڕیارە ساڵی ٢٠٢٣ بەڕێوەبچێت، نرخی سوود دادەبەزێت، ئەوەش ھۆکار دەبێت بۆ چاکبوونی بەھای لیرە و ھەڵاوسانی ئابووری لە تورکیا.
بریارە ئەمرۆ وڵاتانی ئەندامی رێکخراوی ئۆپیک کۆببنەوە و تاوتوێی جێبەجێکردنی رێکاری پێویست بۆ رێگری لە دابەزینی نرخی نەوت و رێژەی نەوت لە بازاڕەکان بکەن.
وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی ھەرێم لە نوسراوێکدا بۆ پەرلەمانی کوردستان ڕایگەیاندووە، کۆی گشتی کێڵگە نەوتییەکان لە ھەرێمی کوردستان ١٠ کێڵگەیە، لە ئێستاشدا کۆی بەرھەمھێنانی نەوت ڕۆژانە ٤٢٠ ھەزار بەرمیل نەوتە، ئەوەش لە کاتێکدایە پێشتر وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ئاماژەی بۆ ئەوەکردبوو، بەرھەمھێنانی نەوت ٤٦٠ ھەزار بەرمیلە لە ڕۆژێکدا.
جەختیشیکردووەتەوە، ١٠ کۆمپانیای جیھانی لە کێڵگە نەوتییەکانی ھەرێمی کوردستان کار دەکەن و ھیچ کێڵگەیەکیش لە بەرھەمھێنانی نەوت نەوەستاوە.
نرخی یەک بەرمیل نەوتی خاوی برێنت دوو دۆلار بەرزبووەتەوە و گەیشتوەتە ٨٢ دۆلار، ھاوکات نرخی بەرمیلێک نەوتی خاوی تەکساس یەک دۆلار و ٨٠ سەنت بەرز بوەتەوە و گەیشتوەتە ٧٨ دۆلار و ٦٠ سەنت.
ئەوەش دوای ئەوە دێت کۆشکی سپی ئەمریکا رایگەیاندووە، جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا بریاریداوە نەوتی ئەمبارکراوی ستراتیژی ئەمریکا بە ھەماھەنگی لەگەڵ وڵاتانی تر کەم بکاتەوە ئەویش بە ئامانجی دابەزاندنی نرخەکەی لە بازارەکانی جیھاندا
ئێستا نرخی نەوتی خاوی برێنت لە بازاڕەکانی جیھان، بە سەروو ٨١ دۆلار مامەڵەی پێوەدەکرێت، ساڵی رابردوو بەھۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و داخرانی بازاڕەکانی جیھان نرخی نەوت بۆ خوار ٢٥ دۆلار دابەزی.
ئەمڕۆ لە بازاڕەکانی جیھاندا نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت ٥٨ سەنت دابەزینی تۆمارکردووە و بە ٨١ دۆلار و ٥٩ سەنت مامەڵەی پێوەکراوە، نرخی نەوتی تەکساسیش بۆ ٨٠ دۆلار و ٢١ سەنت دابەزی و ٠.٧٪ نرخەکەی کەمبوەتەوە.
شارەزایانی ئابوریش ھۆکاری کەمبوونەوەی نرخی نەوت دەگەڕێننەوە بۆ بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار و بڕیارێکی ئیدارەکەی جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا، کە دەیەوێت نەوتی یەدەگ بخاتە بازاڕەوە.
رێکخراوی وڵاتانی ھەناردەکاری نەوت ئۆپیکیش ھەفتەی رابردوو پێشبینییەکانیان بۆ داواکاری لەسەر نەوت بۆ چارەکی چوارەمی ئەمساڵ کەمکردوەتەوە.
مەھناز ھێمەتی بەڕێوەبەری گشتی ڕێکخراوی کوالیەتی کونتڕۆڵی پارێزگای ئیلام ڕایگەیاند، لە ئاداری ئەمساڵەوە تاوەکو ئەیلول، ٥٣ ھەزار و ٤٩٤ تۆن کاڵا لە سنورەکانی شاری مێھرانەوە ھەناردەی عێراق کراوە.
ئاماژەی بەوەشکرد، زۆربەی ئەو کاڵایانەی ھەناردەکراون، کاشی و ئاسن و کەلوپەلی بیناسازی و پێداویستی ئۆتۆمبێل و مەوادی پلاستیکی بوون.
مانگی رابردوو ئیبراھیم رەئیسی سەرۆک کۆماری ئێران دوای لە بانکی ناوەندی و وەزارەتی ئابوری وڵاتەکەی کرد، رێگە لە دابەزینی بەھای تمەن بگرن، بەڵام بەڕای شارەزایانی ئابوری جێبەجێکردنی ئەو بڕیارە ئەستەمە تا ئەو کاتەی ئەمریکا گەمارۆکانی لەسەر ئێران ھەڵنەگرێت.
ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە ، لە ڕیزبەندییەكەدا عێراق لە كۆی ١٠٠ وڵاتی خاوەن زۆرترین یەدەگی زێڕ، پلەی 39 یەمینی گرتووە و بۆ چوارەم مانگ لەسەریەك پارێزگاری لەو پلەیە كردووە، بەبوونی ٩٦.٤ تۆن زێڕ.
دوای مشتومڕێکی زۆر لە نێوان کۆمارییەکان و دیموکراتەکانی ناو ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریکا، بە کۆی دەنگ بودجەیەکی یەک تریلیۆن دۆلاری بۆ وەبەرھێنان لە ژێرخانی وڵات پەسەند کرا و لە ئێستاشدا تەنھا ئیمزای جۆو بایدن سەرۆکی ئەمریکای ماوە بۆ ئەوەی ببێت بە یاسا.
ئەوەش دوای ئەوە دێت کە جۆو بایدن سەرۆکی ئەمریکا چەند پڕۆژەیەکی تایبەت بە بنیاتنانەوەی شێوازەکانی گەیاندن و ڕێگەوبان و بوارەکانی کۆمەڵایەتی و کەشوھەوا و کەمکردنەوەی تێچووی بەرنامەکانی تایبەت بە سەرپەرشیتیکردنی منداڵانی پێشکەش بە ئەنجومەنی نوێنەران کرد کە بە جێبەجێکردنییان یەک ملیۆن و ٥٠٠ ھەزار ھەلی کار بۆ ھاوڵاتیانی ئەمریکا دەڕەخسێت.
ئازاد حەمەئەمین، سەرۆکی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی تایبەت بە کوردسات نیوزی ڕایگەیاند: کەمبوونەوەی باج بەھۆی کەمی جووڵەی بازاڕەوەیە، خەڵکیش کە داھاتی نەبێت، کەمتر خۆی لە باج دەدات.
(ئازاد حەمەئەمین)، ڕەتیشیکردەوە دەستێک لە پشت کەمبوونەوەی داھاتی باج لە سنووری سلێمانی و ئیدارەکانی ناوچەکەدا ھەبێت.
بە پێی ھەواڵێکی ئاژانسی بلومبێرگ، ئەمریکا و ژاپۆن و ھندستان ماوەی سێ ھەفتەیە سەرگەرمی وتووێژن و لەگەڵ گەیشتنی نەرخی بەرمیلێک نەوت بە ٨٥ دۆلار ھەوڵەکانیان چڕکردووەتەوە و بۆ ھاندانی ئۆپیک بە زیادکردنی ئاستی بەرھەمھێنان.
ئاژانسەکە ئاشکرایکردووە، ئیدارەکەی جۆو بایدن سەرۆکی ئەمریکا نیگەرانە بەرامبەر بە ھەڵکشانی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیھاندا.
شەوی ڕابردووش نووسینگەی پارێزگاری ھەولێر بڵاویکردەوە، بەھۆی ئەو شەپۆلە بەخوڕەی باران و تەرزەی سنووری پارێزگای ھەولێری گرتەوە و لە چەند شوێنێک لافاو ھەستا و ھاتووچۆی ھاوڵاتییان پەکیکەوت، ڕۆژی یەکشەممە بە مەبەستی پاککردنەوەی ئەم ڕێگایانە و ئاساییکردنەوەی ھاتووچۆی ھاوڵاتییان، لە سەرجەم دام و دەزگاکان پشووی ڕەسمی دەبێت.
"عومەر وائیلی" سەرۆکی دەستەی دەروازە سنورییەکانی عێراق ڕایگەیاند، داھاتی ئەمساڵ لە مانگی یەک تا مانگی ١٠ی ٢٠٢١ گەیشتووەتە ٩٤٧ ملیار دینار، ئەوەش لە کاتێکدایە لە ١٠ مانگە یەکەمی ساڵی ڕابردوودا داھاتی دەروازە سنورییەکان ٨٨٥ ملیار دینار بووە، بەو شێوەیەش لەمساڵدا ٦٢ ملیار دینار داھات زیاتر بووە.
وتیشی، لە ساڵی ٢٠١٩ کۆی گشتی داھاتی دەوازە سنورییەکان تریلیۆنێک و ١٢٢ ملیار دینار بووە، داھاتی ساڵی ٢٠٢٠یش تریلیۆنێک و ١٩٤ ملیار دینار بووە.
سەرۆکی دەستەی دەروازە سنورییەکانی عێراق ڕاشیگەیاندووە، سەرەڕایی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و کەمبوونەوەی جموجۆڵەکان، داھاتی دەروازەکان زیاتر بووە، سیستمی ئەلیکترۆنیش لە ھەموو دەروازە سنوری و فیدڕاڵییەکان کارا کراوە، کە تایبەتە بە وردبینی ئەلیکترۆنی بۆ مامەڵەی گومرگ.