جەمال کۆچەر، ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەران بە کوردسات نیوزی راگەیاند، رۆژی چوارشەممە لیژنەکەیان میوانداری تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق دەکات و لەبارەی مووچە و بودجەی ھەرێم داوای رونکردنەوەی لێدەکەن.

وتیشی، تەوەرێکی دیکەش تایبەت بە پرسی دەروازە سنورییەکان و باج و لەوبارەیەشەوە ئەندامانی لیژنەی دارایی داوای رونکردنەوە لە وەزیری دارایی دەکەن.

پێشتر وەزیری دارایی رایگەیاندبوو تا فەرمانبەرانی ھەرێم ھەژماری بانکیان بۆ نەکرێتەوە مووچە مانگی ئازار رەوانە ناکات، لەم بارەیەوەشەوە لیژنەی دارایی داوای رونکردنەوە لە ھەنگاوەکانی وەزارەتی دارایی دەکەن بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی.

ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق کۆبووەوە و رەزامەندی دەربڕی لەسەر بەردەوامی خەرجکردنی بودجەی ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لەلایەن کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکانەوە.

مانگی ١٢ی ساڵی رابردوو ئەنجوومەنی وەزیران بڕیاریدا، ٦٩ ملیار و ٢٣٠ ملیۆن دینار بۆ بەڕێوەچوونی پرۆسەی ھەڵبژاردنی پەرلەمانی ھەرێمی کوردستان خەرج بکرێت. 

ھاوکات ئەنجومەنی وەزیران رەشنوسی ھەمواری یەکەمی یاسای دادنووسی ژمارە ٣٣ی ساڵی ١٩٩٨ی پەسەندکرد و لە ماددەی ١٦ی رەشنوسەکەدا ئاماژە بەوەکراوە، ھەردوو زمانی عەرەبی و کوردی دوو زمانی رەسمین بۆ پێشکەشکردنی نوسراو و بەڵگەنامەکان لە فەرمانگەکاندا.

دادگای فیدراڵی عێراق لە روونکردنەوەیەکدا بڵاویکردەوە، بە ئەلیکترۆنیکردنی مووچەی فەرمانبەرانی ھەرێم پێویستی بە کاتە و ئەرکی حکومەتی ھەرێمە ھەماھەنگی لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێراق بکات لەو بارەیەوە.

دەشڵێت، ئامانج لە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەو باریەوە، گرنتیکردنی مافی موچەخۆرانی ھەرێم و بەدیھێنانی دادپەروەرییە.

دادگای فیدراڵی دەشڵێت، ئەو پڕۆسەیە پێویستی بە کاتە و پێویستە ھەردوو وەزارەتی دارایی عێراق و ھەرێم پەلە بکەن لە تەواوکردنی ئەو پڕۆسەیە، دەبێت مووچەی ئەو فەرمانبەرانەش بە کاش خەرج بکرێت کە بە ئەلیکترۆنیکردنی مووچەکانیان بۆ مانگی ئادار کۆتای نایەت بەھۆکاری تەکنیکی.

پێشتر دادگای فیدراڵی عێراق جەختیکردبووەوە، بۆ مانگی ئادار وەزارەتی دارایی بەبێ ھەژماری بانکی ھیچ بڕە پارەیەک بۆ مووچەی فەرمانبەرانی ھەرێمی کوردستان نانێرێت. 

پێگەی ئەلمۆنیتەری ئەمریکی بڵاویکردووەتەوە، بڕیارە مانگی نیسانی ئەمساڵ، محەمەد شیاع سودانی سەرۆکوەزیرانی عێراق سەردانی واشنتۆن بکات، لێپرسراوانی باڵای ئەمریکاش سەردانەکەیان پەیوەست کردووە بە ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان عێراق و ھەرێمی کوردستان.

ئەوەشی خستووەتەڕوو، جەیک سۆلیڤان، راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی ئەمریکا لە کۆڕبەندی داڤۆس، بە سودانی راگەیاندووە، دەبێت سەردانەکەی بۆ واشنتۆن رەنگدانەوەی ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەکانی نێوان عێراق و ھەرێم بن.

بەپێی ئەلمۆنیتەر، ئیدارەی سەرۆکی ئەمریکا، ناکۆکییەکانی نێوان عێراق و ھەرێم بە مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا ناودەبات و لەوچوارچێوەیەشدا، تادێت فشارەکانی ئەمریکا بۆ سەر سودانی زیاتر دەبێت بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی  نێوان عێراق و ھەرێم، لەنێویشیاندا ھەمواری یاسای بوودجە و مووچەی فەرمانبەران و ھەناردەی نەوت.

ئاژانسی رۆیتەرز، لە زاری چەند لێپرسراوێکی باڵای عێراقەوە بڵاویکردووەتەوە، گفتوگۆ و دانووستانەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵ و ئەمریکا بۆ کشانەوەی تەواوەتی ھێزەکانی ئەمریکا و ھاوپەیمانان لە عێراق بەردەوامە و پێدەچێت، گفتوگۆکان تا دوای ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمریکا بەردەوام بێت، کە بڕیارە مانگی تشرینی دووەمی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت.

ئیان مەکگۆری نێردەی ئەمریکا لە ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی رەتیکردووەتەوە و لەئێستادا پلانێک ھەبێت بۆ کشانەوەی ھێزەکانی ئەمریکا و ھاوپەیمانان لە عێراق و سەرۆکوەزیرانی عێراقیش بەردەوامە لە ھەوڵەکانی بۆ کشانەوەی ھێزە بیانیەکان.

ئەوەش لەکاتێکدایە، نزیکەی ٢٥٠٠ سەربازی ئەمریکا و وڵاتانی ھاوپەیمانان لە عێراقدا ھەن و بەسەر سێ بنکەی سەربازیدا دابەشبوون، یەکێکیش لەو بنکانە لە سنووری ھەرێمی کوردستانە.

وەزارەتەکە لە ڕاگەیاندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، ئەو ئۆپەراسیۆنانەی لە ھەرێمی کوردستان بەڕێوەچوون بە ھەماھەنگیی نزیک لەگەڵ یەکە ئەمنییەکانی عێراق ئەنجامدراون.

دەشڵێت، فەریق روکن مەتین تۆکەل فەرماندەی دووەمی سوپا و وەفدی یاوەری لەگەڵ لێپرسراوانی ناوخۆی عێراق کۆبوونەوەی ئاسایشی سنووریان ئەنجامداوە.

لەو کۆبوونەوەیەدا کە لەناو سنورەکانی ناوچەی ئۆپەراسیۆنی چنگ -قوفڵ لە ھەرێمی کوردستان بەڕێوەچوو، ئاسایشی ھێڵی سنووری عێراق - تورکیا تاوتوێکراو گفتوگۆکرا لەبارەی ڕێوشوێنەکانی زیادکردنی ئاسایشی ھاووڵاتیانی عێراق.

نوسینگەی راگەیاندنی قاسم ئەعرەجی راوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی عێراق لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردۆتەوە، ئەعرەجی لەگەڵ وەفدێکی ھاوپەیمانی باکوری ئەتڵەسی ناتۆ کۆبۆتەوە و لە کۆبونەوەکەدا پتەوکردنی پەیوەندییەکانی عێراق لەگەڵ ھاوپەیمانیەتیەکە بە تایبەت لە بواری مەشقپێکردن و پەرەپێدانی تواناکانی ھێزە ئەمنیەکان تاوتوێکراوە.

لای خۆیەوە ئەعرەجی دوپاتیکردۆتەوە کە پەیوەندی عێراق بە ناتۆوە پەیوەندیەکی گرنگ و بنەرەتی و ستراتیژیە و چاوەروانیشدەکەن لە داھاتوودا پەیوەندییەکانیان پتەوترببێت.

رونیشیکردۆتەوە کە کۆتاییھێنان بە ئەرکی ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە عێراق، کاریگەری لەسەر پەیوەندییەکانی عێراق و ناتۆ نابێت .

دادگای فیدراڵی عێراق لە روونکردنەوەیەکدا بڵاویکردەوە، لەسەر راسپاردەی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران و رەزامەندی وەزیری دارایی، مووچەی مانگی شوباتی فەرمانبەرانی ھەرێمی کوردستان رەوانەکراوە.  

جەختیشیکردووەتەوە لەوەی، وەزارەتی دارایی عێراق بڕیاریداوە ناردنی مووچەی مانگی ئاداری مووچەخۆرانی ھەرێمی کوردستان ببەستێتەوە بە پرسی بەئەلیکترۆنی کردنی مووچەی فەرمانبەران، چونکە بەبێ ھەژماری بانکی ھیچ بڕە پارەیەکی دیکە نانێرێت.

ئەوەش لە کاتێکدایە کە پێشتر رێباز حەملان یاریدەدەری سەرۆکی حکومەتی ھەرێم بۆ کاروباری دارایی بە کورسات نیوزی وتبوو، پرسی بەئەلیکترۆنیکردنی مووچەی فەرمانبەران کاتی زۆری پێویستە و لەگەڵ بەغداد لەسەر ھێڵن بۆ ئەو مەبەستە. ئاماژەی بەوەشدابوو، بۆ ئەوەی مووچەی فەرمانبەران دوانەکەوێت، پێویستە شێوازی دابەشکردنی مووچە بە ھەردوو شێوازەکە ئەنجامبدرێت تا ئەوکاتەی بە یەکجاری چارەسەر دەکرێت.

عەلی حەمود شمەری بەڕێوەبەری گشتی نوسینگەی کشتوکاڵ لە وەزارەتی کشتوکاڵ بە رۆژنامەی سەباحی راگەیاند، بەھۆی نەبوونی ئاو، نیوەی زەوییە کشتوکاڵییەکان لەناوچوون، وشکەساڵیش لە ماوەی چوار ساڵی رابردوودا، ٢٧ ملیۆن دۆنم زەوی کشتوکاڵی لەناوبردووە. 

وتیشی، لەئێستادا کۆی گشتی ئەو روبەرەی شیاوە بۆ کشتوکاڵکردن دەگاتە ٥١ ملیۆن دۆنم، بەڵام تەنھا ٢٤ ملیۆن دۆنم زەوی کشتوکاڵی تێدا دەکرێت. 

بەپێی ھەڵسەنگاندنێکیش کە لەلایەن ئەنجومەنی نەرویژی بۆ پەنابەران کراوە،  ٦٠%ی جووتیاران لە زۆرینەی پارێزگاکانی عێراق روبەڕوی کەمبوونەوەی روبەری چێندراو و بڕی ئاو بوونەتەوە.

فایەق زێدان، سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای دادوەری و ئەلین ئەندریزی پاشکۆی دادوەری لە باڵیۆزخانەی ئەمریکا کۆبوونەوە و بەردەوامیدان بۆ ھاوکاریکردنی عێراقیان لە سێ بواردا تاوتوێ کرد، لە نێویاندا روبەڕوبوونەوەی سپی کردنەوەی پارە.
 
راگەیاندنی ئەنجومەنی باڵای دادوەری لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، کۆبوونەوەکە لە شاری بەغداد بەڕێوەچووە و ھەردوولا باسیان لە ھەماھەنگی و ئاڵوگۆڕی زانیارییەکان لە بوارە یاساییەکان کردووە، ھەروەھا بەردەوامیدان بە پشتیوانی تیمە تایبەتمەندەکان لە روبەڕوبوونەوەی تیرۆر و تاوانە ئابورییەکان و سپی کردنەوەی پارە جەختی لەسەر کراوەتەوە. 

نازم شەبلی ئەندامی سەربەخۆ لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە رۆژنامەی "سەباح"ی راگەیاند، حکومەتی فیدراڵی مووچەی فەرمانبەرانی ھەرێمی کوردستانی بە شێوەی پێشینە دەدا و بەردەوامە لەسەر ئەو پرسە، چونکە کێشەکە تا ئێستا لە ریشەوە چارەسەر نەکراوە، بە تایبەت کە ھەرێمی کوردستان ھیچ بڕە پارەیەکی لە داھاتی نەوت و دەروازەکان رادەستی عێراق نەکردووە. 

وتیشی، بەپێی یاسای بودجەی ساڵی ٢٠٢٣، دەبێت ھەرێمی کوردستان داھاتی ھەناردەی ٤٠٠ ھەزار بەرمیل نەوت و داھاتەکانی دیکە رادەستی عێراق بکات، بەڵام ئەوە رووینەداوە، بۆیە حکومەتی عێراق بەشێوەی قەرز مووچەی ھەرێمی دەنارد. 

نازم شەبلی ئاماژەی بەوەشدا، دۆسیە گەورەکە و پرسیارەکە ئەوەیە کە ئایا فەرمانبەرانی ھەرێم کێن؟، ئایا ئەو بڕە پارەیە بۆ فەرمانبەرانە؟، چونکە ناڕوونی لە زانیارییەکان ھەیە و گومان دروست دەکات و مووچەی فەرمانبەران خەرجی بەکاربردن زیاد دەکات، بەڵام ئەگەر ژمارەکان راستەقینە بن ئەوا ئەرکی حکومەتە مووچە دابین بکات. 

ریاز موسەوی بەڕێوەبەری گشتی فەرمانگەی چاودێری بازرگانیی و دارایی لە وەزارەتی بازرگانی عێراق رایگەیاندووە، ئەو سەبەتەی خۆراكەی بڕیاری لەسەر دراوە و چوار ماددەشی بۆ زیادكراوە، لە وادەی دیاریكراودا و هەر لەم مانگەدا بەسەر هاووڵاتیاندا دابەش دەكرێت.

وتیشی، دەروازەكانی عێراق كراوەن بەرووی هاوردەكردنی گۆشتی سور كە لەسەر شێوازی ئیسلامی سەربڕوان كە بە گرتەی ڤیدیۆیی تۆماركراوە بۆئەوەی گومانی لەسەر نەمێنێت و نرخی یەك كیلۆ گۆشتی بەرخیش لەو گۆشتەی هاوردە دەكرێت 12 هەزار دینارە و یەك كیلۆ گۆشتی مانگاش 10 هەزار دینارە.

سەرچاوەیەک لە ھێزە ئەمنییەکانی پارێزگای کەربەلا راگەیاند، بە پشتبەستن بە زانیاری ھەواڵگری و کۆکردنەوەی زانیاری پێویست و دوای چەند رۆژێک چاودێریکردنی، لەیەکێک لە گەڕەکەکانی کەربەلا یەکێک لەو تۆمەتبارانەی بەشداربووە لە کوشتنی عەمید عەزیز شەلال بەڕێوەبەری ھەواڵگری دژە تیرۆری عێراق لە پارێزگای زیقار دەستگیرکراوە.

شەوی سێ لەسەر چواری ئەم مانگە بەھۆی دروستبوونی شەڕ لە نێوان ھەردوو ھۆزی ئال رومێز و ئال عومەر لە قەزای ئیسڵاح سەر بەپارێزگای زیقار کە چەکی قورسیشی تێدا بەکارھێنرا، عەمید عەزیز شەلال بەڕێوەبەری ھەواڵگری دژە تیرۆری عێراق لە پارێزگای زیقار کە بۆ ھێورکردنەوەی رەوشەکە گەیشتبووە ناوچەکە کوژرا و شەش ئەندامی ھێزە ئەمنییەکان و حەوت کەسی تریش لە ھەردوو ھۆزەکە برینداربوون و چەند ماڵێکیش سوتێنراون.

دەستەی دەستپاکی عێراق رایگەیاند، بەتۆمەتی پێشێلکاریکردن لەگرێبەستی نۆژەنکردنەوەی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی کەرکوک بە بڕیاری دادگای لێکۆڵینەوەی رەسافە و بەپشتبەستن بە ماددەی ٣٤٠ی یاسای سزادان، فەرمانی دەستگیرکردن بۆ وەزیری پێشووتری گواستنەوەی عێراق دەرچووە. 

دەشڵێت، وەزیری پێشوتروی گواستنەوە پێشێلکاری کردووە لە پێدانی مۆڵەتی وەبەرھێنان لە پڕۆژەی نۆژەنکردنەوەی فڕۆکەخانەی کەرکوک، لە رێگەی وەزارەتەکەوە کە گرێبەستێک ئیمزاکراوە کە بڕگەکانی یاسای وەبەرھێنان پێشێل دەکات لەبەرئەوە فەرمانیی دەستگیرکردنی بۆ دەرچووە.

ئاماژەی بەوەشکردووە، تۆمەتبارەکە پێشێلکاریکردووە لە پێدانی مۆڵەت بە کۆمپانیای کارگێڕی فڕۆکەخانەکە و کۆمپانیای بنیادنان و بازرگانی گشتی، لەکاتێکدا بەپێی یاسای وەبەرھێنان دەسەڵاتی گرێبەستکردن لە دەستی دەستەی فڕۆکەوانی شارستانییە.

عەون زیاب عەبدوڵا، وەزیری کشتوکاڵی عێراق ئاماژەی بۆ ئەوەکردووە، لەڕێی شەش بەنداوەوە یەدەگی ئاوی عێراق زیادیکردووە و تەنھا ئاوی بەنداوی موسڵ کە سەرچاوەی سەرەکی رووباری دیجلەیە، بە بڕی ٧ مەتر زیادیکردووە.

ھەروەھا لە بەنداوەکانی دوکان و دەربەندیخان و حەمرین و عوزێمیش ئاستی ئاو تێیاندا زیادیکردووە و بەراورد بە ساڵی رابردوو لە رەوشێکی باشتردان.

دامەزراوەی موستەقبەلی عێراق بۆ شیکاری ئابوری لە دوایین راپۆرتی خۆیدا دەڵێت، لەمکاتەدا عێراق نزیکەی ١١٠ ترلیۆن دینار قەرزدارە و لەو بڕەش ٧٠ ترلیۆن دیناری قەرزی ناوخۆییە، ساڵی ٢٠٠٣ قەرزە ناوخۆییەکان بەڕێژەی ١.٥%  زیادیکردووە.

ئەوەشی خستووەتەڕوو، زۆرینەی ئەو قەرزانەی وەرگیراون بۆ مەبەستی بەکارخستن خەرجکراون نەک وەبەرھێنان و ئەوەش مانای وایە لەرێگەی پڕۆژەی وەبەرھێنانەوە ناتواندرێت بگەڕێندرێنەوە، بەڵکو دەبێت دەوڵەت خۆی قەرزەکانی بداتەوە.

دامەرزاوەکە پێشنیازیش دەکات حکومەتی عێراق پلانێک دابڕێژێت و سەرنج بخاتەسەر قەرزی بەرھەمدار (قەرز بە مەبەستی بەرھەمھێنان) و قەرزەکانی پێشووش بداتەوە بەو مەرجەی بۆ پڕۆژەکانی وەبەرھێنان بەکاربھێندرێنەوە.