عێراق
رۆژنامەکە ئاماژەی بە دۆخی سیاسیی و بەبنبەستگەیشتنی پڕۆسەی سیاسیی و ئەو قەیرانانە کردووە کە بەھۆی ناکۆکیی نێوان لایەنەکان سەریانھەڵداوە و بەمەبەستی چارەسەریش باسی لە پێنج سیناریۆ کردوە.
رۆژنامەکە لە سیناریۆی یەکەمدا دەڵێت، حکومەتەکەی مستەفا کازمی کە ماوەکەی بەسەرچووە، بەردەوام دەبێت لە کارەکانی و تەنھا ئەو وەزیرانە دەگۆڕدرێن کە سەر بە چوارچێوەی ھەماھەنگین، ھەر بەپێی ئەم سیناریۆیە بەشێک لە پارێزگارەکانیش لادەبرێن و کەسی نوێ لە جێگەیان دادەنرێن.
سیناریۆی دووەمی رۆژنامەکە بریتییە لە بەردەوامیی رەوشی ئێستای عێراق وەک خۆی ھەرچەندە بەردەوامیی ئەم دۆخە سەردەکێشێت بۆ ناکۆکیی زیاتر و سوربوونی لایەنەکان لەسەر ھەڵوێستەکانیان کە رەنگە ئەم ناکۆکییانە بگوازرێنەوە بۆ شەقام.
بەپێی سیناریۆی سێیەمیش حکومەتی فریاکەوتن و بەپەلە دروست دەکرێت کە دەسەڵاتی رەھای پێدەدرێت و ئەنجومەنی نوینەرانیش ناتوانێت لێپرسینەوەی لەگەڵدا بکات.
رۆژنامەکەی حکومەتی عێراق سیناریۆی چوارەم بە نزیکترین و گونجاوترین ناو دەبات و دەڵێت، بەپێی ئەم سیناریۆیە سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی داھاتوو لەنێوان چوارچێوەی ھەماھەنگی و ھاوپەیمانی سێقۆڵی دابەش دەکرێت.
سیناریۆی پێنجەمیش کە رۆژنامەکە بە ئاسان ناوی بردووە، دابەشکردنی وەزارەتەکانی کابینەی داھاتووە لەنێوان چوارچێوەی ھەماھەنگی و ھاوپەیمانی سێقۆڵی، پێنج یان شەش وەزارەت بۆ چوارچێوە و حەوت وەزارەتیش بۆ رەوتی سەدر، بەڵام ئەم سیناریۆیەش کێشەی تێدایە بەتایبەتی کە ئێستا متمانەی نێوان ھەردوو لایەنە ناکۆکەکە زیاتر لاواز بووە.
سەرەڕای ھەوڵەکان بۆ لێکنزیککردنەوەی لایەنە ناکۆکەکانیش، ئیحسان شەمەری سەرۆکی دەزگای ھزری سیاسی بە رۆژنامەکەی راگەیاندووە، لەم کاتەدا چاوەڕوان ناکرێت ھیچ گۆڕانکارییەک روبدات، چونکە چوارچێوەی ھەماھەنگی و رەوتی سەدریش سورن لەسەر بۆچوونەکانیان و ئامادەی سازشکردن نین.
خەمیس خەنجەر لە لێدوانێکی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند، پێویستە دەستبەجێ ھێزەکانی حەشدی شەعبی و گروپە چەکدارەکانی دیکە لە ناوچە رزگارکراوەکان بچنە دەرەوە و، شوێنەکانیان بە ھێزەکانی سوپا و پۆلیسی فیدراڵی پڕ بکرێتەوە.
خەمیس خەنجەر ھۆشداریشدا لە بەریککەوتنی تایەفی لەو ناوچانەی کە ھێزەکانی حەشدی شەعبی و گروپە چەکدارەکانی دیکەی لێیە.
جەختیشیکردەوە، بوونی ھێزەکانی سوپا و پۆلیس و دژە تیرۆر، کارئاسانی زیاتر دەکەن بۆ گەڕاندنەوەی ئاوارەکان بۆ شوێنەکانیان.
"لیوا روکن جەبار تائی" فەرماندەی ئۆپراسیۆنە ھاوبەشەکانی خۆرئاوای نەینەوا رایگەیاند، دوای ئاڵۆزی و نائارامییەکانی شەنگال، رەوشی قەزاکە ئاسایی بووەتەوە، لە ئێستاشدا بەشێک لە خێزانە ئێزدییەکان گەڕاونەتەوە بۆ شوێنەکانی خۆیان، داواش لە ھەموو خێزانە ئاوارەکانی شەنگال دەکات بگەڕێنەوە بۆ شارەکەیان.
ئەو فەرماندەیە ئاماژەی بۆ ئەوەشکردوە، سوپای عێراق لە شەنگال ھاووڵاتیانی مەدەنی نەکردوەتە ئامانج، لە ماوەی چەند رۆژی رابردووشدا ھیچ ھاووڵاتییەک لەماوەی ھەڵمەتەکەدا نەبوەتە قوربانی، بەڵام سەربازێکی سوپای عێراق کوژراوە و حەوت سەربازی تریش برینداربون.
بە پێی ڕاگەیەندراوی وەزارەتی تەندروستی عێراق، تا ئێستا ٤١ حاڵەتی تووشبوون و ٨ حاڵەتی گیان لە دەستدان بە تای خوێنبەربوون لە عێراق تۆمارکراون، ٢٣ حاڵەتیان لە پارێزگای زیقار و حاڵەتەکانی تر لە پارێزگاکانی کەرکوک و بابل و موسەنا و بەسڕە و نەینەوا بووە.
فیدراسیۆنی سەراسەری پەنابەرانی عێراقی رایگەیاند، رۆژی پێنج شەممە ٣٤٠ کۆچبەر لە ئاوەکانی نێوان تورکیا و یۆنان رزگارکراون، ھەروەھا ١٠٤ کۆچبەری دیکە لە شارەکانی مۆغەڵا و ئەزمیر و ئایدن و بالاکسیر لە تورکیا دەستگیرکران.
فیدراسیۆنی سەراسەری پەنابەرانی عێراقی ئاشکراشیکرد، لە رۆژی ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ تا ٢٨ی نیسانی ٢٠٢٢ لە ماوەی ئەو پێنج مانگەدا ٦٥ ھەزار و ٥٦٩ کۆچبەری نەتەوە جیاواز لە تورکیا دەستگیر کراون، بەپێی ئامارەکان کۆچکردنی ھاووڵاتیانی ئەفغانستان لە پلەی یەکەمدایە، دیاردەی کۆچکردنیش زیاتر بەھۆی خراپی رەوشی ئابووری و ئەمنی روویانداوە.
فراکسیۆنی عێراقی سەربەخۆ، کە ژمارەیەک لە پەرلەمانتارە سەربەخۆکان لەخۆدەگرێت و لەلایەن پەرلەمانتاری سەربەخۆ شێخ عەبدولھادی حەسناوی سەرۆکایەتی دەکرێت، ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و تێیدا ڕەزامەندی دەربریوە لەسەر داواکارییەکەی موقتەدا سەدر بۆ پێکھێنانی حکومەتیکی نیشتمانی سەربەخۆ کە ئامانجی عێراقییەکان لە دابینکردنی خزمەتگوزاری و ئاوەدانکردنەوەی وڵات بەدیبھێنێت.
داواش لە پەرلەمانتارە سەربەخۆکانی تر کراوە ڕەزامەندی دەرببڕن تا بەو شێوەیە چارەسەرێک بۆ ئەو قەیرانە سیاسیە بدۆزرێتەوە کە عێراقی تێکەوتووە و داوا لە تەواوی ھێزە سیاسییەکانیش کراوە پشتگیری دەستپێشخەریەکەی سەدر بکەن.
بە پێی ڕاگەیەندراوێکی نوسینگەی مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراق، کازمی و ڕەئیسی بە بۆنەی جەژنی ڕەمەزانەوە پەیوەندییەکی تەلەفۆنیان ئەنجامداوە و وێڕای پیرۆزبایی، ڕەئیسی پشتگیری وڵاتەکەی بۆ یەکریزی عێراق و پێکھێنانی حکومەتێکی بەھێز دووپاتکردووەتەوە و ڕۆڵی بەغدادی لە بەدیھێنانی سەقامگیری ناوچەکە بەرز نرخاندووە، کازمیش ھیوای خواستوە پەیوەندییەکانی نێوان عێراق و ئێران لە بەرژەوەندی گەلانی ھەردوو وڵات لە گەشەکردن و پێشکەوتنی بەردەوامدا بێت.
محەمەد ساحب دەڕاجی سەرۆکی دەستەی پیشەسازیی جەنگیی عێراق ڕایگەیاندووە، لەگەڵ تورکیا و پۆڵەندا یاداشتنامەی لێکتێگەیشتنیان ئیمزا کردووە بۆ پشتگیریکردنی پیشەسازیی سەربازیی ناوخۆ و لە ئێستاشدا گفتوگۆیان ھەیە بۆ ئەوەی یاداشتی لێکتێگەیشتن لەگەڵ بەریتانیا و پاکستانیش ئیمزا بکەن.
وتیشی، لە داھاتوویەکی نزیکدا دەست بە بەرھەمھێنانی چەک و کەرەستەی سەربازیی بکەن و لە داھاتووشدا ھەوڵی دروستکردنی فڕۆکەی جەنگی دەدەن لە ناوخۆی عێراقدا.
سەرۆکی دەستەی پیشەسازیی جەنگیی عێراق ڕاشیگەیاندووە، بەرھەمھێنانی چەک و کەرەستەی سەربازیی لە ناوخۆی عێراق گرنگییەکی زۆری دەبێت بۆ پتەوکردنی ئاسایشی عێراق و زیادکردنی داھات، چونکە لە دوای ئەو ھەنگاوە عێراق پارە لە ھاوردەکردنی چەک و کەرەستەی سەربازیی خەرج ناکات و بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی ناوخۆ سودی لێدەبینێت.
ماڵپەڕی عەرەبیە جدید، لە زاری بەرپرسێکی باڵای ئەمنیی عێراقەوە ئاشکرایکرد، لە ئێستادا پلانی گەڕاندنەوەی تیرۆریستانی داعش لە کەمپیەکانی رۆژئاڤای کوردستان و ھێزەکانی سوریای دیموکرات، بە فشاری ناوخۆیی و سیاسی راگیراوە و دوور نییە ئەو بابەتە رادەستی حکومەتی نوێی عێراق بکرێت.
وتیشی، لە ماوەی رابردوودا بە ھەماھەنگی و ھاوکاری ھاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعش و ھەسەدە، سەدان تیرۆریستی داعش، کە ھەندێکیان سەرکردەی دیاری ئەو گرووپە بوون، لە گرتووخانەکانی ژێر کۆنتڕۆڵی ھەسەدەوە گەڕێندراونەتەوە بۆ عێراق، بۆئەوەی بەپێی یاسای عێراقی دادگایی بکرێن و سزا بدرێن.
راگرتنی گەڕاندنەوەی ئەو تیرۆریستانە لە کاتێکدایە، مانگی کانوونی دووەمی ئەمساڵ، سەدان بەندکراوی داعش لە گرتووخانەی غوێران لە حەسەکە، ھەوڵی ھەڵاتنیاندا و بەشێکیان ھەڵاتن و دواتر دەستگیرکرانەوە.
چوارچێوەی ھەماھەنگی لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردۆتەوە، بۆ دەرچوون لەو قەیرانە سیاسییەی لە عێراقدا دروستبووە، دەستپێشخەرییەکی نوێ رادەگەیەنن و داوا دەکەن کاتە دەستورییەکان لە بەرچاو بگیرێت بۆ لانەدان لە پرۆسەی دیموکراسی و داواش لە ھەموو لایەنەکان کراوە لەسەر مێزی گفتوگۆ دابنیشن و بە بێ مەرج چارەسەر بۆ قەیرانەکە بدۆزنەوە و بەرژوەندی وڵات و ھاوڵاتیان بخەنە پێش ھەموو بەرژوەندییەک.
داواش لەلایەنە کوردستانییەکان کراوە ھەوڵی زیاتر بدەن بۆ لێکتێگەیشتن و دیاریکردنی کاندیدی سەرۆک کۆمار بەو مەرجەی تایبەتمەندی پێویستی بۆ بون بە سەرۆک کۆمار تێدا بێت.
داواشکراوە مافی گەورەترین پێکھاتە بپارێزرێت بۆ دروستکردنی گەورەترین کوتلەی پەرلەمانیی و پێکھێنانی حکومەتی نوێ و رێککەوتن لەسەر دیاریکردنی سەرۆک وەزیرانی داھاتوو، پێشنیازیش کراوە، پەرلەمانتارە سەربەخۆکان کاندیدیان ھەبێت بۆ پۆستی سەرۆک وەزیران بەو مەرجەی تایبەتمەندییە پێویستەکانی تێدا بێت بۆ بەڕێوەبردنی وڵات.
عەبدولئەمیر شەمەری لە سەردانێکدا بۆ بنکەیەکی سەربازیی لە قەزای شەنگال، رایگەیاند، ئاسایش و یاسایان سەپاند و ھەموو رێگەکانیان کردوەتەوە و ھیچ زیانێکیش بە دەزگا مەدەنییەکان و بە ھاووڵاتیان نەگەیشتووە، وتیشی، ئامانجی ئۆپەراسیۆنەکانیان دروستکردنی ژینگەیەکی ئارامە بۆ ئاوەدانکردنەوەی شەنگال و گەڕاندنەوەی ئاوارەکان.
سەرەتای ئەم ھەفتەیە پێکدادان لە نێوان سوپای عێراق و یەکینەکانی بەرخودانی شەنگال "یەبەشە" لە شەنگال روویدا و بەھۆیەوە نزیکەی ٣ ھەزار ھاووڵاتی شەنگال، ناوچەکانیان بەجێھێشت.
باسم خەشان پەرلەمانتاری سەربەخۆ رایگەیاند، دەستپێشخەرییەکەی چوارچێوەی ھەماھەنگیی شیعە، بەپێی پێشنیازەکانی ئەوانە، کە سەربەخۆکان مافی بەڕێوەبردنی ئەم قۆناغەیان ھەیە، وتیشی، ئەو و ژمارەیەک لە پەرلەمانتارە سەربەخۆکان ھەوڵێکی زۆریاندا بۆئەوەی سەربەخۆکان ئەو مافە وەربگرن، بەبێ ئەوەی سازش لە بیروباوەڕەکانیان بکەن.
راشیگەیاند، کەمتر لە یەک لەسەر چواری پەرلەمانتارانی سەربەخۆ توانییان لایەنە سیاسییەکان رازی بکەن، کە ئەوان تاکە چارەسەرن بۆ ئەو چەقبەستووە سیاسییەی لە عێراق ھەیە، بۆیە دەبێت پەرلەمانتارە سەربەخۆکان تیمێک پێکبھێنن، کە دەست بە گفتوگۆ بکات لەبارەی وردەکارییەکانی پێکھێنانی حکومەت.
موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر، مۆڵەتی ١٥ رۆژ دەدات بە پەرلەمانتارە سەربەخۆکان بۆ پێکھێنانی حکومەتی نوێ. دەشڵێت، ھەماھەنگی شکستیھینا لە پێکھێنانی حکومەتی تەوافوقی.
دوای ٣٥ رۆژ لە بێدەنگیی سیاسی، موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر، تویتێکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند، ھاوپەیمانیی رزگارکردنی نیشتمان خاوەنی زۆرینەی نیشتمانییە، بەڵام بەھۆی بڕیاری دادگا بۆ چالاککردنی سێیەکی پەکخەر پێکھێنانی حکومەت دواکەوت.
سەدر راشیگەیاند، چوارچێوەی ھەماھەنگی، سەرەڕای ئەوەی ٤٠ رۆژ دەرفەتی پێدان، بەڵام شکستیانھێنا لە پێکھێنانی حکومەتی تەوافوقی، بۆیە سەدر داوای لە پەرلەمانتارە سەربەخۆکان کردوە، لە ماوەی ١٥ رۆژدا "فراکسیۆنی سەربەخۆکان" پێکبھێنن، بەڵام بەو مەرجەی لە ٤٠ ئەندام کەمتر نەبێت و بە دووربن لە چوارچێوەی ھەماھەنگی کە مۆڵەتی خۆیان وەرگرت، پێویستە سەربەخۆکان پەیوەندی بکەن بە گەورەترین ھاوپەیمانی تا حکومەتێکی سەربەخۆ پێکبھێنن و رەوتی سەدر بە رێککەوتن لەگەڵ سوننە و کورد دەنگ لەسەر حکومەتی گەورەترین ھاوپەیمانی بدەن، بەڵام رەوتی سەدر بەشداری تێدا ناکات.
سەدر لە کۆتایی پەیامەکەیدا، جەختی لە پێکھێنانی حکومەتی زۆرینەی نیشتمانی کردەوە و داوایکرد ھەندێک لە لایەنەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگی، لەگەڵ رەوتی سەدر ھاوپەیمانی پێکبھێنن، بۆ ئەوەی لە چەقبەستوویی سیاسی دەربچن.
"مەروان شەھاب" بەڕێوەبەری دابەشکردنی کارەبای سەڵاحەدین ڕایگەیاند، ئەو قەزا و ناحییانەی لە پارێزگای سەڵاحەدین کارەبایان نییە، لە ئەنجامی بای بەھێز و خۆڵبارین کارەباکەیان پچڕاوە.
وتیشی، لە کاتەکانی بەیانی ئەمڕۆوە کارمەندانی بەڕێوبەرایەتییەکە دەستیانکردووە بە چاککردنەوەی ئەو وێستگانە و لە داھاتوویەکی نزیکدا کارەبا دەگەڕێتەوە بۆ قەزا و ناحیە و گوندەکانی سەڵاحەدین.
"خەزعەلی" لە دوای نوێژی جەژن ڕایگەیاند، بەھۆی ڕەوشی سیاسییەوە، فشارێکی گەورەی ئابوری لەسەر ھاووڵاتیان دروست بووە، ئەگەر لایەنە سیاسییەکانیش لەسەر ڕای خۆیان سوور بن ئەوا ھیچ چارەسەرێک بۆ کێشەکان نایەتە ئاراوە، وتیشی لە ئێستادا دەستوریش ناتوانێت کێشەکانی عێراق چارەسەر بکات.
بە وتەی "خەزعەلی"، چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان لە ڕۆژانی جەژندا دەستپێشخەرییەک پێشکەشی ھەموو لایەنە سیاسییەکان دەکەن، ئەگەر لایەنی بەرامبەریش ھەر دەستپێشخەرییەکی ھەبێت کە گرەنتی مافی زۆرینە بکات، با پێشکەشی بکات و بە ڕێزەوە مامەڵەی لەگەڵ دەکەن.
وتیشی زۆرینەی لایەنە سەرکەوتووەکانی ھەڵبژاردن متمانەیان نییە و ئەگەر ھەڵبژاردن دووبارە بکرێتەوە زۆرینەیان شۆک دەبن.