جیهان
بە پێی دواین خشتەی وەزارەتی تەندروستی ئێران، لە ئێستادا ٣٣٧ شاری ئەو وڵاتە لە دۆخی سوری کۆرۆنادان و لەو ژمارەیەش ٣٤یان لە ناوچەکانی خۆرھەڵاتی کوردستانن، بە شێوەیەک کە لە پارێزگای کرماشان ١٣ شار، لە پارێزگای ورمێ ١٠ شار، لە ئیلام ٧ و لە پارێزگای سنەش چوار شار لە دۆخی سووری کۆرۆنادان.
بەھرۆز ئیخوان جێگری سەرۆکی زانکۆی زانستە پزیشکییەکانی سنە ڕایگەیاند، بە پەرەسەندی ئۆمیکرۆن لە سەرتاسەری ئێران و ڕەچاونەکردنی ڕێنماییە تەندروستییەکان، ژمارەی تووشبووانی ئۆمیکرۆن زیادیکردووە و ئەگەر ڕەوشەکە بەو شێوەیە بەردەوام بێت لە چەند ڕۆژی داھاتوودا سەرجەم شارەکانی پارێزگای سنە دەچنە دۆخی سوری کۆرۆناوە.
کارەکانی کۆنگۆەی ئاسایشی مونشن بەردەوامە و لە دووەم ڕۆژی کۆنفرانسەکەدا، ئۆلاڤ شۆڵتر وتەیەکی پێشکەشکرد و جەختیکردەوە لە پێویستی سەربەخۆیی دیپلۆماسییەتی ئەوروپا و ڕایگەیاند، پێشبینی ناکرێت بەرەو پێشچوونی خێرا ناکەن بەڵام دەتوانن قەیرانی ئۆکراین ڕابگرن. وتیشی، ھەر دوژمنکارییەکی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکراین ھەڵەیەکی گەورەیە.
ھەروەھا ئۆرسۆلا ڤۆندرێر لایەن سەرۆکی کۆمسیۆنی ئەوروپا ڕایگەیاند، پێشھاتەکانی قەیرانی ئۆکراین بووەتە مەترسی بۆ سەر تەواوی سیستمی جیھانی.
جەختیشیکردەوە، ئەگەر ڕووسیا ھێرش بکاتە سەر ئۆکراین کۆمەڵێک سزای توندی بەسەردا دەسەپێنن، ھۆشداریشدایە ڕووسیا ئەگەر ئۆکراین داگیر بکات داھاتوویەکی گەشاوەی نابێت.
ناوەندی ڕاگەیاندنی ھێزەکانی سوریای دیموکرات "ھەسەدە" ڕایگەیاند، ئۆپراسیۆنێکیان بۆ گەڕان بە دوای تیرۆریستانی داعش لە ناوچەی دیبانی سەر بە دێرەزوور ئەنجامداوە، توانراوە لەو ئۆپۆاسیۆنەدا دوو تیرۆریستی خۆکوژی داعش دەستگیر بکەن، کە ویستوویانە لە ڕۆژھەڵاتی دێرەزوور کردەوەی تیرۆریستی ئەنجامبدەن، کە یەکێکیان مێرد منداڵێکی تەمەن ١٤ ساڵە.
لە بەشێکی تری ڕاگەیەنراوەکەدا ھاتووە، تیرۆریستانی داعش لە ھەوڵی ئەوەدان جارێکی تر لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی "ھەسەدە" خۆیان ڕێکبخەنەوە و لە ڕێگەی ھێرشی خۆکوژی لە ناوچەکە مەترسی بڵاوبکەنەوە، بەڵام ڕێگەی جۆراوجۆر دەگرنەبەر بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆریستان.
لە ڕاپۆرتێکدا ڕێکخراوی مافی مرۆڤی سوریا بڵاویکردەوە، ئەو پێشنوێژ و وتاربێژە لە ساڵی ٢٠١٩ەوە لە لایەن ئەو گروپەوە دەستگیر کراوە و بە تۆمەتی پێدانی زانیاری بە ھێزەکانی حکومەتی سوریا ئەمڕۆ لە سێدارەیان داوە.
بە گوێرەی ڕاپۆرتەکە دەستەی تەحریری شام کە یەکێکە لە گروپە توندڕەوەکانی ناوچەکە، لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی چەندین پێشێلکاری وەک لە سێدارەدان و دەستگیر کردن و بێسەروشوێنکردنی ئەنجامداوە.
ھەر لە ڕاپۆرتەکەدا ئاماژە بەوەشکراوە، دەستەی تەحریری شام چەندین پێشێکاری لە بەرامبەر ڕۆژنامەنووسان و چالاکانی مەدەنی لە پارێزگای ئیدلب ئەنجام داوە.
داواشی کردووە سنورێک بۆ ئەو پێشێلکاریانە دابنرێت کە سەرجەم ھێز و گروپە چەکداەکان لە ناو خاکی سوریادا، لەسەر بنەمای ئایدۆلۆژی و مەزھەبی و نەتەوەیی، ئەنجامی دەدەن.
گروپی تەحریری شام یەکێکە لە گروپە سەلەفیە جیھادییەکانی ناوخۆیی سوریا و بەشدارە لە جەنگی ناوخۆیی ئەو وڵاتەدا، گروپەکە لە ساڵی ٢٠١٧ لە یەکگرتنی ھەردووگروپی بەرەی فەتحی شام (بەرەی نوسڕەی پێشوو) و بەرەی ئەنساری دین و جەیشی سونە و لیوای حەق و بزوتنەوەی نورەدین زەنگی پێکھاتووە.
سوپای ئۆکراین لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، سەربازێکی دیکەیان لەلایەن سەربەخۆخوازەکانەوە کوژراوە، بەم جۆرەش ژمارەی کوژراوەکانی ئۆکراین لە رۆژی شەممە گەیشتە دوو سەرباز.
ئاژانسی ھەواڵیی "تاس"ی روسیش رایگەیاند، دوو موشەک ئاڕاستەی ناوچەیەکی روسیا کراوە کە تەنھا کیلۆمەترێک لە سنوری ئۆکراینەوە دوورە.
بەپێی راگەیەندراوی سوپای روسیاش، بەھۆی ھێرشی سوپای ئۆکراینەوە بۆ سەر ناوچەی رۆستۆڤ لە خۆرھەڵاتی ئۆکراین، چەند کەسێک بریندار بوون و سوپای ئۆکراینیش ھەواڵەکەی رەتکردەوە.
ڤلادیمێر زینیلنسکی سەرۆکی ئۆکراینیش رایگەیاند، دەیانەوێت ئێستا و بەر لەوەی روسیا بۆردومانیان بکات سزا بەسەر مۆسکۆدا بسەپێنرێت.
وتیشی، بە ھیچ جۆرێک خۆیان رادەستی روسیا ناکەن.
دوای زیادبوونی گرژییەکان کۆمپانیا فڕۆکەوانییەکانی ئەوروپا لەپێناو سەلامەتی کارمەند و گەشتیارەکانیان، گەشتەکانیان بۆ ئۆکراین راگرتووە.
گەیتس ڕایگەیاند، بەھۆی پێشکەوتنەکانی تەکنەلۆژیای پزیشکییەوە، جیھان دەتوانێت ڕووبەڕووی ئەو پەتا نوێییە ببێتەوە، ئەگەر بێتوو لە ئێستاوە ئامادەکاری بۆ بکرێت.
بەڕێوەبەری کۆمپانی مایکرۆسۆڤت جەختیکردەوە، پەتایەکی دیکە بەڕێوەیە، بەڵام ھۆکاری نەخۆشکەوتن بە پەتاکە جیاواز دەبێت.
ئاماژەی بەوەشکردووە، دوای تێپەڕبوونی دووساڵ بەسەر بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنادا، نەتوانرا ئامانجی ڕێکخراوی تەندروستی جیھان بەدی بھێنرێت، کە خواستی ھەبووە لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠٢٢دا لە ٧٠٪ی دانیشتوانی جیھان خۆیان کوتا بێت، لە کاتێکدا تا ئێستا تەنھا ٦١.٩٪ ی دانیشتوانی جیھان خۆیان کوتاوە بە ڤاکسینی دژە کۆرۆنا.
ئاژانسەکانی ھەواڵ بڵاویانکردەوە، بەھۆی لافاو و رۆچوونی زەوی لە شاری پێترۆپۆلیس لە ویلایەتی ریۆدۆجانیرۆ، لانیکەم ١٠٥ کەس گیانیان لەدەستداوە و زیاتر لە ٣٥ کەسی دیکەش بێسەروشوێن بوون.
ئاماژە بەوەشکراوە، ١٣ لەو کەسانەی گیانیان لەدەستداوە منداڵن.
رۆبێنز بۆمتێمپۆ سەرۆکی شارەوانی پێترۆپۆلیس رایگەیاندووە، تائێستا ژمارەی قوربانییەکان بەوردی نەزانراوە و پێدەچێت ژمارەیان بەرزبێتەوە.
ئەوەشی خستەڕوو، بەھۆی رۆچوونی زەوی لانیکەم ٨٠ خانوو رووخاون و نزیکەی ٣٨٠ کەسیش ناچاربوون شوێنەکانی خۆیان جێبھێڵن.
چەند رۆژ پێش ئێستا شەپۆلێکی باران بارین رووی لە ناوچەکانی باشوری خۆرھەڵاتی بەڕازیل کرد و جگە لە زیانە گیانییەکان، زیانی ماددی زۆری لێکەوتەوە.
نید پرایس وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە کۆبوونەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودوەڵەتی پێشنیازی کردووە، ھەفتەی داھاتوو لەگەڵ سێرگی لاڤرۆڤ ھاوتا روسییەکەی لە ژنێف کۆببێتەوە و روسیاش پێشنیازەکەی قبوڵ کردووە.
نید پرایس راشیگەیاند، ئەمریکا پێیوایە دیپلۆماسیەت و گفتوگۆ تەنھا رێگەچارەی قەیرانی ئۆکراینە و بۆ ئەو بەمەبەستەش ھاوکاری و ھەماھەنگی تەواویان لەگەڵ ھاوپەیمان و ھاوبەشەکانیان دەبێت.
ئەنجیل دزامبازکی پەرلەمانتاری بولگاری لە پارتی بزوتنەوەی ڕاستڕەوی توندڕەو، دوای کۆتایی ھاتنی بەشدارییەکی بە سڵاوێکی نازییانە بە ڕووی بەشداربواندا، ھۆڵی کۆبوونەوەی پەرلەمانی ئەوروپای بەجێھێشت.
سڵاوکردنی ئەو پەرلەمانتارە مایەی شۆکێکی گەورە بووە، بۆ سەرۆکی پەرلەمان و ئەندامەکانی و (ڕۆبەرتا میتسولا) سەرۆکی پەرلەمانی ئەوروپاش ڕایگەیاند، سڵاوی فاشییەت قبوڵکراو نییە و مایەی نیگەرانییە بۆ خۆی و سەرجەم ئەوروپا.
جەختیشیکردەوە، ئەوان ماڵی دیموکراسیەتن و دژی ھەڵسوکەوتی لەو شێوەیە دەوەستنەوە، داواشکراوە لەسەر ئەوە ھەڵسوکەوتە، سزای ئەو پەرلەمانتارەی بولگاریا بدرێت.
ھەڵوێستی ئەو پەرلەمانتارەی ئەوروپا لە کاتێکدایە، دەزگای دادی ئەوروپا بریاڕیدا بە ڕاگرتنی ھاوکاریی دارایی بۆ پۆڵەندا و ھەنگاریا، ئەگەر پابەند نەبن بە بەڵێنەکانیان سەبارەت بە سەروەریی یاسا لە وڵاتەکانیاندا.
ئاژانسەکانی ھەواڵ بڵاویانکردەوە، شەڕ و پێکدادانی نێوان ھێزە ئەمنییەکانی ئۆکراین و گروپە جوداخوازەکانی ئەو وڵاتە لە ناوچەی دونباس بەردەوامە و جاربەجار دەنگی تەقینەوە دەبیسرێت.
میدیای روسیا بڵاویکردەوە، ھێزەکانی سەر بە حکومەتی ئۆکراین چەند گوللە ھاوەنێکیان ئاراستەی گوندەکانی ناوچەی دونباس کردووە، لەبەرامبەریشدا حکومەتی ئۆکراین لە راگەیەندراوێکدا دەڵێت، گوللە ھاوەنەکان لەلایەن گروپە جوداخوازەکانەوە تەقێنراون بۆئەوەی سوپای ئۆکراین لە شەڕێکی خوێناوەی تێوەبگلێنن.
چاوێرانی نێودەوڵەتی سەر بە رێکخراوی ئاسایش و ھاریکاری ئەوروپاش رایانگەیاندووە، لە ٢٤ سەعاتی رابردوودا دەنگی نزیکەی ٥٠٠ تەقینەوە لە ناوچە سنورییەکانی ئۆکراین بستراوە.
لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەنووسیدا ئوستن لەگەڵ ماریۆش بلاشاک وەزیری بەرگری پۆڵەندا ڕایگەیاند، سوپاسی پۆڵەندا دەکەن بۆ پێشوازیکردن لە ھێزی زیاتری سوپای ئەمریکا، کە ھەموو پێداویستییەکی لۆجستیان بۆ دابین دەکات.
وەزیری بەرگری ئەمریکا ئاماژەی بەوەشکرد، ئەگەر ڕوسیا ئۆکراین داگیر بکات، ئەوا ھەزاران ئاوارەی ئۆکراین ڕوو لە پۆڵەندا دەکەن.
ڕوونیشیکردەوە، ڕوسیا ھەڕەشە لە ھاوسێکانی دەکات و ئەوان ھەموو ھاوکارییەکی ئۆکراین دەکەن، بۆ ئەوەب بتوانێت بەرگری لە خۆی بکات.
لە کۆتایی وتەکانیدا وەزیری بەرگری ئەمریکا جەختیکردەوە، ڕەوشەکە پێویستی بە بەرپەرچدانەوەیەکی بە کۆمەڵ ھەیە لە دژی ڕوسیا و ھەموو ھۆکارێک بەکاردەھێنن بۆ پشتیوانی لە ھاوپەیمانەکانیان.
پەرلەمانی ئەوروپا لە بڕیارێکدا، ئیدانەی رەوشی مرۆیی لە ئێران دەکات دژ بە کەمینەکان و داواشی کردووە فشار بخرێتە سەر حکومەتی ئەو وڵاتە، بۆ سەرکوت نەکردنی داکۆکیکارانی مافی مرۆڤ و رۆژنامەنووسان و چالاکوانانی بواری ژینگە، داواشیکرد سزای زیندانیانی سیاسی و دەستگیرکراوان بەھۆی ئازادی رادەربڕین نەدرێت و ئازاد بکرێن.
پەرلەمانی ئەوروپا داواشی لە حکومەتی ئێران کرد سزای لەسێدارەدان ھەڵبوەشێنێتەوە، ئاماژەی بەوەشکردوە، لەو کاتەوەی "ئیبراھیم رەئیسی" بووەتە سەرۆکی ئێران، سزای لە سێدارەدان زیادیکردووە، کە ژنانیش دەگرێتەوە و زیاتریش بەسەر کەمە نەتەوەکان جێبەجێ دەکرێت.
لێپرسراوانی بزووتنەوەی تاڵیبان گیانلەدەستدانی ئەو منداڵەیان راگەیاند، کە لە رۆژی سێشەممەی رابردووەوە کەوتۆتە بیرێکی قوڵەوە لە گوندی "شوکاک" لە ویلایەتی "زابل" لە باشوری خۆرھەڵاتی ئەفغانستان، ئەو منداڵە ناوی "حەیدەر"ە و تەمەنی نۆ ساڵ بووە و دوای دەرھێنانی لە بیرەکە و لە رێگەدا بەرەو نەخۆشخانە، گیانی لەدەستداوە.
"مەلا محەمەد یەعقوب" وەزیری بەرگری تاڵیبانیش رایگەیاند، منداڵەکە بۆ ماوەیەکی زۆر لەبیرەکەدا ماوەتەوە و سەرباری ھەوڵەکان نەتوانراوە ژیانی رزگار بکرێت.
میدیاکانی تورکیا بڵاویانکردۆتەوە، پارتی داد و گەشەپێدان "ئاکەپە"و پارتی نەتەوەپەرستی تورکیا "مەھەپە" رێکەوتون یاسای ھەڵبژاردنی ئەو وڵاتە بگۆڕن و بەربەستی ھەڵبژاردن بکەن بە رێژەی ٧٪ کە لە ئێستادا بەربەستی ھەڵبژاردن ١٠٪یە.
بەپێی زانیارییەکان پڕۆژەی یاسای ھەڵبژاردن تەواوکراوە و بڕیارە لەسەرەتای مانگی ئاداری داھاتوو لە پەرلەمان دەنگ لەسەر پڕۆژەکە بدرێت، ھاوکات بەشێک لە پارتەکانی ئۆپۆزسیۆنیش ئەو ھەوڵانە رەتدەکەنەوە و ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن ئەو گۆڕانکارییە سودی بۆ پڕۆسەی دیموکراسی نییە.
نید پرایس وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند، ھیچ کات وادەیەکی دیاریکراویان سەبارەت بە ئەگەری ھێرشی روسیا بۆ سەر ئۆکراین دیاری نەکردووە، تەنھا ئاماژە بەوە دراوە کە روسیا ئامادەکاری بۆ ئەنجامدانی ئەو ھێرشە دەکات.
وتیشی، مەترسییەکانی ئەمریکا سەبارەت بەو ھێرشە ھیچ نەگۆڕاوە، ئەگەرچی روسیا باس لە کشانەوەی ھێزەکانی دەکات لەسەر سنور.
ھاوکات مارگریتا روبیلس وەزیری بەرگری ئیسپانیا رایگەیاند، ناتۆ ھیچ وادەیەکی دیاری کراوی بۆ ئەنجامدانی ھێرشی روسیا دەستنیشان نەکردووە.
لەلایەکی ترەوە، وەزارەتی بەرگری روسیا بڵاویکردەوە، ١٠ کاروانی سەربازی دوای کۆتاییھاتنی مانۆڕەکانیان، نیمچە دوورگەی "کریما"یان بەجێھێشتووە.
میدیاکانی روسیاش بڵاویانکردوەتەوە، ھێزی حکومی سەر بە کییڤ تۆپھاوێژیان ئاڕاستەی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی جودایخوازییەکان لە خۆرھەڵاتی ئۆکراین کردووە، کە لەلایەن روسیاوە پشتیوانی دەکرێن، ئەوەش پێچەوانەی رێککەوتنەکانە بۆ کۆتاییھێنان بە شەڕ.
لیژنەی یاسایی پارتی دیموکراتی گەلان"ھەدەپە" بەمەبەستی بەرگریکردن لە خۆی داوایەکی پێشکەش بە دادگای دەستوری ھەمیشەیی تورکیا کردبوو بۆ ئەوەی ماوەی بەرگریکردنەکەی درێژبکرێتەوە، کە ماوەی بەرگریکردنەکەی لە ٢١ی شوباتی ٢٠٢٢ کۆتایی دێت.
لیژنەی یاسایی ھەدەپە راشیگەیاندوە، دادگای دەستوری ھەمیشەیی وەڵامی داواکاریەکەی ھەدەپەی داوەتەوە، ماوەی ٦٠ رۆژی بۆ بەرگری لە خۆکردن درێژکردوەتەوە.
بەپێی ئەو بڕیارەی دادگا پێویستە لیژنەی یاسایی ھەدەپە لە ٢١ ی نیسانی ٢٠٢٢ بەرگریی سەرەکی خۆی پێشکەش بکات، ھەروەھا لە بڕیاری دادگای دەستوریدا راگەیەنراوە، پارێزەران دەتوانن ھەموو پەڕاوەکانی دۆسیەکە ببینن.