ئابووری
عەلی عەلاق پارێزگاری بانکی ناوەندی لە میانەی بەشداریکردنی لە کۆبوونەوەی ساڵانەی بانکی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ئاماژەی بەوەکرد، داواکارییەکانی ئەمریکا بۆ راگرتنی بەقاچاغ بردنەدەرەوەی دۆلار لە عێراق پەیوەستبوو بە راگرتنی سپیکردنەوەی پارە و روبەڕوبوونەوەی تیرۆر، لەئێستاشدا حەواڵەکردنی دراو بۆ دەرەوە بەشێوەیەکی باش رێکخراوەتەوە.
ئاماژەی بەوەشکرد، بانکی ناوەندی ھەوڵەکانی چڕکردووەتەوە بۆ ئەوەی بەھای دۆلار بەرامبەر دینار جێگیربکرێت، جەختیشدەکاتەوە کە لەناوخۆی عێراقدا ھیچ قەیرانێکی دارایی بوونی نییە، بەڵکو بەرزبوونەوەی دۆلار پەیوەست بوووە بە گۆڕینی رێکارەکانی تایبەت بە حەواڵەکردنی دراو بۆ دەرەوە لە رێگەی پەنجەرەی ئەلیکترۆنییەوە.
پارێزگاری بانکی ناوەندی دەشڵێت، بەغداد و واشتنۆن رێککەوتوون کەناڵەکانی حەواڵەکردنی دراو بۆ دەرەوە فراوانتر بکرێن.
ئەنتۆنیۆ ڤیتورینۆ، بەڕێوەبەری گشتی کۆچبەران لە نەتەوە یەکگرتووەکان رایگەیاند، لە سێ مانگی سەرەتای ئەمساڵدا، زۆرترین ژمارەی گیانلەدەستدان لە دەریای ناوەڕاست تۆمارکراوە کە بەرزترینە لە ساڵی ٢٠١٧_ەوە، بەشێوەیەک لەو سێ مانگەدا ٤٤١ کۆچبەری نایاسایی لەرێگەدا بۆ گەیشتن بە ئەوروپا لە دەریای ناوەڕاست، گیانیان لەدەستداوە.
وتیشی، قەیرانی مرۆیی لە دەریای ناوەڕاست بەردەوامی ھەیە و ترسیان ھەیە لەوەی مردنی کۆچبەران لەو رێگەیە ببێتە بابەتێکی ئاسایی.
بەپێی ئامارەکان، لە ساڵی ٢٠١٤ەوە تائێستا، زیاتر لە ٢٠ ھەزار حاڵەتی گیانلەدەستدان لەو رێگەیە تۆمارکراوە.
بانکی نێودەوڵەتی لە راپۆرتێکدا پێشبینی خۆی بۆ گەشەی وڵاتانی عەرەبی بۆ ساڵی ٢٠٢٤ بڵاوکردەوە، بەگوێرەی راپۆرتەکەش وڵاتی جیپۆتی پێشبینیدەکرێت زۆرترین گەشەی ئابوری بەخۆیەوە ببینێت کە دەگاتە ٥.٤%ـی کۆی داھاتی ناوخۆیی ئەو وڵاتە.
عێراق پلەی دووەمی ریزبەندییەکەی بانکی نێودەوڵەتی وەرگرتووە و پێشبینیدەکرێت ساڵی ٢٠٢٤ ئابورییەکەی ٢.٨% گەشە بکات، بەوپێیەش پێش قەتەر و ئیمارات کەوتووە کە پێشبینییەکان بۆ گەشەی ئابوری ئەو دوو وڵاتە ٢.٩% و ٣.٤%ــن.
ھەرچەندە پێشبینی گەشەی ئابوری لە وڵاتاندا دەرفەتی ھەلی کار و سامانی گشتی زیاتر دەکات، بەڵام بەھۆی ئەوەی تێکڕای گەشەی نیشتمانی وڵاتان بە پێوەری ماددی ھەژمار دەکرێت، ناتوانرێت لەرێگەیەوە بزانرێت ژیان، ئاسودەیی، ئاسایش خەڵکی وڵاتەکەش باشتربووە یاخود گۆڕانکاری بەسەردا نەھاتووە.
لەگەڵ کردنەوەی بازاڕدا، نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت نزیکەی ٦.٨% بەرزبوونەوەی تۆمار کرد و بە ٨٥ دۆلار و ٤٠ سەنت مامەڵەی پێوەکرا، نرخی نەوتی تەکساسش بە ٨٠ دۆلار و ٦٧ سەنت مامەڵەی پێوەکرا و زیاتر لە پێنج دۆلار بەرزبووەوە.
بەرزبوونەوەی نرخی نەوت دوای ئەوەھات کە ھەریەک لە وڵاتانی عێراق و سعودیە و جەزائیر و کوەیت و ئیمارات و عومان بڕیاریاندا ئاستی بەرھەمھێنانی نەوت بە بڕی یەک ملیۆن و ١٦٠ ھەزار بەرمیل لە رۆژێکدا کەمبکەنەوە، ئەوەش وەک ھەوڵێک بۆ بوژانەوەی نرخی نەوت، ئەو کەمکردنەوەیەش لە مانگی ئایارەوە دەستپێدەکات تا کۆتایی ئەمساڵ.
ھاوکات بانکی گۆلدمان ساکس، پێشبینییەکانی سەبارەت بە نرخی نەوت بەرزکردووەتەوە و دەڵێت، رەنگە بگاتە ٩٥ دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.
وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، لە مانگی داھاتووەوە تاکو کۆتایی ساڵ بە شێوەیەکی ئارەزوومەندانە رۆژانە ٢١١ ھەزار بەرمیل ھەناردەی نەوت کەمدەکاتەوە بە ئامانجی گرتنەبەری رێوشوێنی خۆپارێزی بۆ رووبەرووبونەوەی ئاڵنگارییەکانی بازاڕی نەوت و بەدیھێنانی ھاوسەنگی لە نێوان خواست و خستنەڕوو.
ھاوکات سعودیە بڕیاریدا ٥٠٠ ھەزار بەرمیل و روسیا ٥٠٠ ھەزارو کوەیت ١٢٨ ھەزار و عومان ٤٠ ھەزارو جەزائیریش ٤٨ ھەزار بەرمیل تا کۆتایی ساڵ کەمبکەنەوە.
ئەمڕۆ نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیھان دابەزینێکی کەمی تۆمارکرد، بەشێوەیەک نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیھان ٣٧ سەنت دابەزی و بە ٧٧ دۆلار و ٩١ سەنت مامەڵەی پێوەکرا، نرخی نەوتی تەکساسیش ٢٨ سەنت دابەزینی تۆمارکرد و بە ٧٢ دۆلار و ٦٩ سەنت مامەڵەی پێوەکراوە.
ھۆکاری دابەزینی نرخی نەوت بۆ بەرزبوونەوەی بەھای دۆلار دەگەڕێتەوە، لەھەمانکاتدا وەبەرھێنەران چاویان لەسەر دوایین پێشھاتەکانە سەبارەت بە بەرھەمھێنان و ھەناردەکردنی نەوتی ھەرێمی کوردستان، کە بە بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس، لە رۆژی شەممەی رابردووەوە، راگیراوە.
ھاوکات شارەزایان لە سیتی بانک کە یەکێکە لە گەورەترین بانکەکانی ئەمریکا بڵاویانکردووەتەوە، کاریگەری راگرتنی نەوتی ھەرێمی کوردستان لەسەر بازاڕی نەوت زووتر نەما وەک لەوەی پێشبینی دەکرا، چاوەڕوانیش دەکرێت بەھۆی گۆڕانکارییە سیاسییەکان لەناوخۆی عێراق، رێککەوتنێکی سیاسی ھەمیشەیی بە زووترین کات لێبکەوێتەوە، کە ھاوکار دەبێت لەوەی قەبارەی ھەناردەی رۆژانەی نەوت لە بۆرییەکانەوە بە بڕی ٢٠٠ ھەزار بەرمیل بەرزببێتەوە.
عاسم جیھاد بە دەنگی ئەمریکای راگەیاندووە، بڕیاری دادگای نێودەڵەتی ناوبژیوانی لە پاریس سەبارەت بە نەوتی ھەرێمی کورستان روونە و دەبێت ھەمووان پابەندی بن و دەبێت کۆمپانیای سۆمۆ نەوت ھەناردەی دەرەوە بکات و ئەمە ئەولەویەتی کارەکانە، بۆیە پێویستە تورکیا و ھەرێمیش پابەندی بن.
ئەوەشی خستووەتەڕوو، حکومەتی عێراق و وەزارەتی نەوت ئامادەکاریان کردووە بۆ ناردنە دەرەوەی نەوتی ھەرێم بەپێی ڕێوشوێنە تازەکان، ئێستا تۆپەکە لە گۆڕەپانی ھەرێمدایە، بۆ دەربڕینی ڕەزامەندی لەسەر ڕێوشوێنەکانی کۆمپانیای نەوتی عێراق، بۆ ناردنە دەرەوەی نەوتی ھەرێم تا پارەی نەوت بچێتە داھاتی نیشتیمانیەوە، دۆخەکەش لەسەر ڕەزامەندی ھەرێم وەستاوە تا وەزارەتی نەوتی عێراق، نەوتەکە ھەناردە بکات.
وتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق راشیگەیاند، سەبارەت بە کێشەی کۆمپانیا نەوتییەکان و ھەناردەکردنی نەوت لەگەڵ ھەرێم لە گفتوگۆدان، جەختیشدەکاتەوە لەسەر ئەوەی کە بەغداد دەیەوێت ئەو قەیرانە بە کەمترین زیان بۆ وڵات چارەسەربکات.
لە رۆژی ٢٥ی ئەم مانگەوە ھەناردەکردنی نەوتی ھەرێم لەرێگەی بەندەری جەیھانەوە راگیراوە، دوای ئەوەی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس تورکیای ئاگادارکردەوە کە بەبێ رەزامەندی بەغدا نابێت نەوتی کوردستان ھەناردە بکات، لەو کاتەشەوە دووجار شاندی ھەرێم چونەتە بەغدا و بەبێ لێکتێگەیشتن گەڕاونەتەوە.
ئەمڕۆ لە بازاڕەکانی جیھاندا، نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت زیاتر لە ١٦ سەنت بەرزبووەوە و گەیشتە ٧٩ دۆلار و ٧ سەنت، نرخی نەوتی تەکساسیش ٣٥ سەنت بەرزبووەوە بە ٧٣ دۆلار و ٧٤ سەنتەوە بۆ ھەر بەرمیلێک مامەڵەی پێوەکرا.
بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەم ھەفتەیەدا، بەھۆی راگرتنی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستانەوەیە دوای بڕیارێکی دادگای ناوبژیوانی پاریس لە بەرژەوەندی تورکیا و عێراق.
ھاوکات عەمبارەکانی ئەمریکا لە نەوت بە نزیکەی ٦.١ ملیۆن بەرمیل کەمبووەتەوە، ئەوەش ھۆکارە بۆ بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیھاندا.
ئەمڕۆ نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیھاندا ٣٨ سەنت دابەزینی تۆمارکرد و گەیشتە ٧٧ دۆلار و ٧٣ سەنت. نرخی نەوتی تەکساسیش ١٢ سەنت دابەزی و بە ٧٢ دۆلار و ٦٢ سەنت مامەڵەی پێوەکرا.
دابەزینی نرخی نەوت، لەکاتێکدایە کە لە ماوەی چوار رۆژی رابردوودا بەھۆی راگرتنی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستانەو، نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیھان زیاتر لە سێ دۆلار بەرزبووەوە، لە ئەگەری دەستپێنەکردنەوەی ھەناردەی نەوتی ھەرێمیش، پێشبینیدەکرێت نرخی نەوت جارێکی دیکە روو لە بەرزبوونەوە بکات.
ھەر بە پێی پێشبینییەکان، ناجێگیری نرخی نەوت بەردەوام دەبێت، چونکە چاوەڕواندەکرێت ھاوردەی چین لە نەوت بەڕێژەی ٦.٢% لەمساڵدا بەرزببێتەوە، چاودێرانیش پێیانوایە بوژانەوەی چین رۆڵی دەبێت لە گۆڕانی نرخی نەوت.
وەزارەتی نەوتی عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوە کردووە، لە مانگی شوباتی رابردوودا ٩٢ ملیۆن و ٢٥٥ ھەزار و ٦١٠ بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، کە تێکڕای رۆژانە لە مانگی رابردوودا دەکاتە سێ ملیۆن و ٢٩٥ ھەزار بەرمیل و ھەر بەرمیلێک نەوتیش بە ٧٦ دۆلار و ٥٥ سەنت فرۆشراوە و کۆی داھاتی نەوتیش لەمانگی شوباتی رابردوودا حەوت ملیار و ٦٢ ملیۆن ٧٠٤ ھەزار دۆلار بووە.
راشیگەیاندووە، مانگی رابردوو لە کێڵەگە نەوتییەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراقەوە ٨٩ ملیۆن و ١٤٠ ھەزار و ٤٤٨ بەرمیل نەوت ھەناردە کراوە و لە کێڵەگە نەوتییەکانی کەرکوکیشەوە لە رێگەی بەندەری جەیھانی تورکییەوە دوو ملیۆن و ٨٣٤ ھەزار و ٣٩٣ بەرمیل نەوت ھەناردەی دەرەوە کراوە.
بەپێی خشتەی پەنجەرەی فرۆشتنی دراو، ئەمڕۆ بانکی ناوەندیی لە کاتی زیادکردنی ئاشکرا، ٢٦١ ملیۆن و ٦٦٠ ھەزار دۆلاری فرۆشتووە، کە لەو بڕە ١٩٨ ملیۆن و ٨٦٠ ھەزاری بە حەواڵە بووە و ٦٢ ملیۆن و ٨٠٠ ھەزاریشی بە کاش بووە.
رۆژی چوارشەممەش عەلی عەلاق پارێزگاری بانکی ناوەندی بە میدیاکانی وتووە، ڕێکارەکانی بانکی ناوەندیی بۆ کۆنتڕۆڵکردنی بەھای دینار بەرامبەر دۆلار لەبازاڕەکانی عێراق بەردەوامە و لە ئایندەیەکی نزیکدا بەھای دینار دۆلار بەرزدەبێتەوە.
بەڵام سەرەڕای رێکارەکان، بەڵام ھێشتا لە بازاڕی ئاڵوگۆڕی دراو بەراورد بەو نرخەی بانکی ناوەندی دەیخاتە بازاڕەوە، نزیکەی ٢٥ ھەزار دینار جیاوازی ھەیە.
لە ماوەی حەوت رۆژی رابردوو، سێ گەورە بانکی ئەمریکی کە پێکھاتوون لە (سیلیکۆن ڤالی و سیلڤەرگەیت و سیگنەیچەر)، مایەپووچبوونی خۆیان راگەیاند، ئەوەش بووە ھۆی دروستبوونی شڵەژان لە بۆرسەی جیھانی و پشکەکانی وۆڵ ستریت و داو جۆنز و ناسداک و ستاندەر ئەند پوور دابەزینیان بەخۆوە بینی.
ئەوەش بووە ھۆی زیاتر راکێشانی سەرنجی وەبەرھێنان بۆ بازاڕی زێڕ، وەک پەناگەیەکی سەلامەت بۆ بەگەڕخستنی سەرماییەکانیان.
شەوی رابردووش بە کاتی ئەمریکا پێش داخستنی بۆرسەی جیھان، نرخی زێڕ لە مامەڵە خێراکاندا ١٩١٠ دۆلاری بۆ ھەر ئۆنسەیەک تێپەڕاند، ئەوەش بەرزترین نرخی ئەو کانزا زەردەیە لە ١٠ی شوباتی رابردووە.
رۆژنامەی زە ئیکۆنۆمیک تایمزی ھندی بڵاویکردوەتەوە، ھندستان کە لە دوای ئەمریکا و چین گەورەترین ھاوردەکاری نەوتە، بەرێژەیەکی بەرچاو کڕینی نەوتی لە روسیا زیادکردووە، کە بەھۆی سزاکانی ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپاوە نرخەکەی کەمبووەتەوە و لەئێستاشدا ھندستان ٣٥%ی پێداویستییەکانی لە نەوت تەنھا لە روسیاوە ھاوردە دەکات، بۆیە پێنج مانگە روسیا لە پلەی یەکەمی ئەو وڵاتانەدایە کە نەوت بۆ ھندستان ھەناردە دەکات.
ئاماژەی بەوەشکردووە، لە مانگی رابردوودا روسیا، رۆژانە زیاتر لە یەک ملیۆن و ٦٢ ھەزار بەرمیل نەوتی بۆھندستان ھەناردە کردووە و لە دوای ئەویش عێراق لە پلەی دووەمدایە کە رۆژانە ٩٢١ ھەزار و ٣٩ بەرمیل نەوتی بۆ ھندستان ھەناردەکردووە.
بەنگین رێکانی وەزیری ئاوەدانکردنەوەی عێراق رایگەیاند، ھەفتەی داھاتوو لە ئەنجومەنی وەزیران پرۆژە یاسای بودجە پەسەند دەکرێت و رەوانەی ئەنجومەنی نوێنەران دەکرێت.
قەبارەی پرۆژە یاسای بودجەی عێراق نزیکەی ٢٠٠ ترلیۆن دینارە و ٦٠ ترلیۆن دینار کورتھێنانی ھەیە، سەبارەت بە پشکی ھەرێم لە پرۆژەکەدا، موعین کازمی ئەندامی لیژنەی لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەران رایگەیاند، بە پێی رێککەوتنی سەرەتایی نێوان ھەرێم و بەغداد پشکی ھەرێم بە ١٢.٦٧ % دیاریکراوەو لە دوو رۆژی داھاتووشدا رێککەوتنی کۆتایی لەسەر دەکرێت.
بانکی ناوەندی عێراق لەبارەی زیادکردنی بڕی خستنەڕووی نەختینەی دۆلار نوسراوێک ئاراستەی کۆمپانیاکانی ئاڵوگۆڕی دراو گروپی ( ئەی) کردووەو رایگەیاندوە، لە روانگەی ئامانجەکانی بۆ سەقامگیری لە بەھای فرۆش و جێبەجێکردنی داواکارییەکان لەسەر دراوی بیانی لە بازاڕی ناوخۆدا ، بڕیاریداوە بڕی ھەفتانەی نەختینەی دۆلاری تەرخانکراو کۆمپانیاکانیان زیاد بکات بۆ ٢ ملیۆن دۆلار.
بانکی ناوەندی داواشیان لێدەکات لە رۆژی یەکشەممەوە داواکارییەکانیان پێشکەش بکەن.
بانکی ناوەندی راشیگەیاندوە، بۆ تۆمارکردنی زانیارییەکانیان لەبارەی فرۆشی رۆژانەی نەختینە پشت بە سەکۆی ئەلکترۆنی ببەستن و ھەر کۆمپانیایەک پشت بە سەکۆی ئەلکترۆنی نەبەستێت بۆ تۆمارکردنی زانیارییەکانی بێبەش دەبێت لە پشکی ھەفتانەی لە دۆلار.
عەلا یاسری، بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیاکە بڵاویکردەوە، بەھۆی بومەلەرزەکەی شەشی ئەم مانگەی تورکیاوە، بڕێک نەوت لە عەمبارەکانی کۆمپانیای نەوتی باکور لە بەندەری جەیھان رژاوە، کە بە چوار ھەزار و ٨٢٣ بەرمیل نەوت دەخەمڵێندرێت و بەفیڕۆچووە.
وتیشی، بڕی ھەناردەکراوی نەوت لە مانگی شوباتدا کاریگەری لەسەر دروستنەبووە، چونکە نەوتی عەمبارکراوی کەرکوک لە عەمبارەکانی کۆمپانیای نەوتی باکور ھەبووە و لە ١٠ی شوباتیشەوە ھەناردەکردنی نەوت لە وێستگەی "سارالو" بە ئاڕاستەی بەندەری جەیھانی تورکی دەستیپێکردووەتەوە، واتە چوار رۆژ دوای بومەلەرزەکە.
بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیای سۆمۆ ئاماژەی بەوەشدا، وەزارەتی نەوت کاردەکات لەسەر دۆزینەوەی دەروازی نوێ بۆ گواستنەوە و فرۆشتنی نەوتی عێراق.