ئابووری
لەوبارەیەوە پسپۆڕێکی نەوت بە ناوی بەھجەت ئەحمەد بە بەغداد الیومی راگەیاندووە، کۆمپانیای بوتاشی تورکی داواکاری کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراقی "سۆمۆ" بۆ دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان رەتدەکاتەوە، ئەوەش بە پاساوی بوونی کێشەی تەکنیکی لە بۆرییەکانی گواستنەوەی نەوتدا.
ئاماژەی بەوەشکرد، پێویستە لەسەر وەزارەتی نەوتی عێراق جێگرەوە بدۆزێتەوە بۆ سودوەرگرتن لە نەوتی ھەرێم، چونکە راگرتنی ھەناردەکە زیانی ٤٠ ملیۆن دۆلاری رۆژانەی لێکەوتووەتەوە.
رۆژی ١٢ی ئەم مانگە وەزارەتی نەوتی عێراق، لایەنی تورکیا ئاگادارکردەوە بۆ ئەوەی رۆژی ١٣ی مانگ ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان بۆ بەندەری جەیھان دەستپێدەکاتەوە، بەڵام تائێستا تورکیا وەڵامی ئەو داوایەی عێراقی بۆ دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوت نەداوەتەوە.
رۆژی ٢٥ی مانگی ئاداری ئەمساڵ، دادگای ناوبژیوانیی نێودەوڵەتی لە پاریس، سکاڵایەکی لە بەرژەوەندی حکومەتی عێراق یەکلاییکردەوە و بەبڕیاری وەزارەتی نەوتی عێراق ھەناردەی نەوتی ھەرێم لە رێگەی بەندەری جەیھانی تورکیاوە راگیرا، دواتریش لە ٤ی ٤ حکومەتی ھەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق، رێککەوتن ھەناردەکردنەوەی نەوتی ھەرێم لەژێر سەرپەرشتی کۆمپانیای سۆمۆ دەستپێبکاتەوە.
رۆیتەرز لە زاری چەند سەرچاوەیەکی عێراقییەوە بڵاویکردەوە، تائێستا کۆمپانیای بۆتاشی تورکی بەھۆی ھەڵبژاردنەکانەوە ھیچ رێنماییەکی وەرنەگرتووە تا ئامادەکاریی بکات بۆ دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوتی ھەرێم.
ئەوەشی خستووەتەڕوو، ھەناردەی نەوتی ھەرێم لەرێگەی بەندەری جەیھانەوە دەستیپێنەکردووەتەوە کە داواکاریی رەسمی حکومەتی عێراقە و لە ھەفتەی رابردوەوە پێشکەشیی تورکیایی کردووە.
لە رۆژی ١١ی ئەم مانگەوە وەزارەتی نەوتی عێراق، لایەنی تورکیای ئاگادارکردەوە بۆ ئەوەی کە لە رۆژی ١٣ی ئەم مانگەوە ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان بۆ بەندەری جەیھان دەستپێدەکاتەوە، بەڵام تائێستا تورکیا وەڵامی ئەو داوایەی عێراقی بۆ دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوت نەداوەتەوە.
رۆژی ٢٥ی مانگی ئاداری ئەمساڵ، دادگای ناوبژیوانیی نێودەوڵەتی لە پاریس، سکاڵایەکی لە بەرژەوەندی حکومەتی عێراق یەکلاییکردەوە و بە بڕیاری وەزارەتی نەوتی عێراق ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان لە رێگەی بەندەری جەیھانی تورکیاوە راگیرا، دواتریش لە ٤ی ٤ حکومەتی ھەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق، رێککەوتن ھەناردەکردنەوەی نەوتی ھەرێم لەژێر سەرپەرشتی کۆمپانیای سۆمۆ دەستپێبکاتەوە.
میدیاکانی تورکیا ئاماژەیان بەوە کردووە، بەھای لیرەی تورکی لە بەرامبەر دۆلار رۆژ لە دوای رۆژ زیاتر دادەبەزێت و بەھاکەی لەدەستدەدات، بەھای یەک دۆلار گەیشتە ١٩.٧ لیرەی تورکی، ئەوە نزمترین ئاستی بەھای لیرەیە بەرامبەر دۆلار لە ماوەی دوو مانگدا.
راشیانگەیاندووە، لە ئێستادا لە بازاڕە جیھانییەکاندا یەک دۆلار بە ١٩.٦ لیرە مامەڵەی پێوەدەکرێت.
بەیانی ئەمڕۆ لەکاتی کردنەوەی بۆرسەی سەرەکی بەغداد و بازاڕی دراو لە ھەرێمی کوردستان، بەھای دینار بەرامبەر دۆلار زیاتر دابەزی و ١٠٠ دۆلار بە ١٤٨ ھەزار دینار مامەڵەی پێوەکرا.
ھاوکات بەشێک لە مامەڵەکارانی دراو دەڵێن، ناجێگری بەھای دینار بەرامبەر دۆلار بەم شێوەیەی ئێستا دەمێنێتەوە، ئەگەر بانکی ناوەندی رۆژانە زیاتر لە ٢٥٠ ملیۆن دۆلار نەخاتە بازاڕەوە.
باسم عەبادی بریکاری وەزیری نەوتی عێراق بۆ کاروباری بەرھەمھێنان بە رۆژنامەی سەباحی راگەیاندووە، وەزارەتی نەوت رەشنووسی چوار رێککەوتننامەی ئامادەکردووە کە لەگەڵ کۆمپانیاکانی فرۆشتنی نەوت ئیمزای بکات، لەئێستاشدا کۆمپانیای سۆمۆ گرێبەستێکی بۆ فرۆشتنی نەوتی ھەرێم لەگەڵ کۆمپانیایەکی جیھانی ئیمزا کردووە.
ئەوەشی خستووەتەڕوو، لەچەند رۆژی داھاتوودا گرێبەستەکانی دیکەش ئیمزا دەکرێن و سۆمۆ بە تەواوی ئامادە دەبێت بۆ ھەناردەکردنی نەوتی ھەرێم.
بریکاری وەزیری نەوتی عێراق دەڵێت، ھەرکاتێک پشکنینی بۆری نەوتی ھەرێم لە دیوی تورکیاوە تەواوبوو، ھەناردەکردنی نەوتی کوردستان بە ھەمان نرخی فەرمی و بە رێکارەکانی حکومەتی عێراق، دەستپێدەکاتەوە.
بڕیارە رۆژی چوارشەممە کۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی ھەرێم بکرێت و تێیدا پرسی دواکەوتنی مووچەی فەرمانبەران تاوتوێ بکرێت.
سەرچاوەیەک لە وەزارەتی دارایی و ئابووری ھەرێمی کوردستان بە کوردسات نیوزی راگەیاند،"تا ٤٠٠ ملیار دینارەکەی بەغداد نەگاتە سەر ھەژماری بانکی وەزارەتی دارایی و ئابووری ناتوانرێت خشتەی دابەشکردنی مووچە رابگەیەندرێت."
ئەوەشی دووپاتکردەوە، پاش رێککەوتنی عێراق و ھەرێم دابینکردنی مووچە لەئەستۆی حکومەتەکەی سودانیدایە.
رونیشکردەوە، چاوەڕواندەکرێت لە کۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران، کە بڕیارە رۆژی چوارشەممە ١٠ی ئایار ئەنجامبدرێت بڕیار لەسەر راگەیاندنی خشتەی مووچە بدرێت، کە رەنگە سەرەتای ھەفتەی داھاتوو دەستپێبکات.
لەھەرێمی کوردستاندا یەک ملیۆن و ٢٥١ ھەزار مووچەخۆر ھەیەو مانگانە ٩١٠ ملیار دیناری پێویستە.
دەستەی ئاماری تورکیا بڵاویکردەوە، قەبارەی ھەناردەی تورکیا بۆ عێراق لە ماوەی سێ مانگی سەرەتای ئەمساڵدا زیاتر لە ٢.٧ ملیار دۆلار بووە، کە زیاتر لە ٨٦٦ ملیۆن دۆلار بۆ مانگی کانونی یەکەم بووە و زیاتر لە ٧٣١ ملیۆنیش بۆ مانگی شوبات و زیاتر لە یەک ملیار دۆلاریش بۆ مانگی ئادار بووە.
بەڵام تێکڕای ھەناردەکە بەڕێژەی ١٢.٣% بە بەراورد بە ھەمان ماوەی ساڵی رابردوو دابەزیوە، ئەو ھەناردانەی تورکیاش بۆ عێراق، ٤.٤%ی تێکڕای ھەناردەکانی تورکیا بۆ جیھان پێکدەھێنێت.
ئەمیر غوڵام ئالیان فەرماندەی سوپای پاسداران لە ناوچەی باشووری خۆرھەڵاتی ئێران رایگەیاند، ئیسرائیل بەھیچ شێوەیەک بوێری ئەوەی نییە بژاردەی سەربازیی لە دژی ئێران بەکاربھێنێت، چونکە زۆر بە باشی شارەزایی لە بارەی توانا سەربازییەکانی ئێران ھەیە و ھیچ کاتێکیش ئێران ھەڕەشەکانی ئیسرائیلی بە گرنگ نەزانیووە، چونکە ھەر لە بنەڕەتدا دانیان بە بوونی ئیسرائیلدا نەناوە.
وتیشی، سیاسەتی سەربازیی ئێران لە قۆناغی ھێرشبردندایە نەک بەرگری، ھەر وڵاتێکیش رێگە بە بوونی بنکە و بارەگای سەربازیی ئیسرائیل بدات لە وڵاتەکەی، لەلایەن ئێرانەوە سزا دەدرێت.
ئەمڕۆ لەگەڵ کردنەوەی بازاڕەکانی ئاسیادا نرخی نەوت و زێڕ دابەزی و نرخی بەرملێک نەوتی خاوی برینت گەیشتە ٨٤ دۆلار و ٥٥ سەنت و بەرمیلێک نەوتی تەکساسیش گەیشتە ٨٠ دۆلار و ٥٠ سەنت، ھەروەھا ھەر ئۆنسێک زێڕیش بە ٢٠٠٣ دۆلارە.
ھۆکاری دابەزینی نرخی زێڕ بەھۆی بەرزبوونەوەی بەھای دۆلارە بەرامبەر بە دراوەکانی جیھان.
ھەروەھا نرخی نەوتیش بەھۆی ئەگەری بەرزکردنەوەی سودی بانکی لەلایەن ئەمریکا دابەزیوە، ھۆکاری دیکەی دابەزینی نرخی نەوتیش بۆ کەمبوونەوەی خواستە لە ھەندێک وڵاتدا ئەوەش بووە ھۆی دابەزینی نرخەکەی.
لەگەڵ بەردەوامی حاڵەتی نادڵنیایی لەبەرامبەر ئەنجامی ھەڵبژاردنەکانی ١٤ی ئایار کە پێدەچێت بۆ یەکەمجار لەدوای ٢٠ ساڵ گۆڕانکاری سیاسی لەو وڵاتە رووبدات، رەوشی دراوی ئەو وڵاتەش لە پاشەکشەدایە و بەھای ١٠٠ دۆلاری ئەمریکی گەیشتە ١٩٦٠ لیرە، ئەوەش نزمترین بەھای لیرەیە لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە.
لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠٢١ بەھای لیرە بەھۆی ھەڵئاوسان و چوونەدەرەوەی سەرمایە، بەشێوەیەکی خێرا رووی لەدابەزین کردووە و رێکارەکانی حکومەتیش نەیانتوانیوە رێگری لە دابەزینی بەھای لیرە بگرێت.
عەلی عەلاق پارێزگاری بانکی ناوەندی لە میانەی بەشداریکردنی لە کۆبوونەوەی ساڵانەی بانکی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ئاماژەی بەوەکرد، داواکارییەکانی ئەمریکا بۆ راگرتنی بەقاچاغ بردنەدەرەوەی دۆلار لە عێراق پەیوەستبوو بە راگرتنی سپیکردنەوەی پارە و روبەڕوبوونەوەی تیرۆر، لەئێستاشدا حەواڵەکردنی دراو بۆ دەرەوە بەشێوەیەکی باش رێکخراوەتەوە.
ئاماژەی بەوەشکرد، بانکی ناوەندی ھەوڵەکانی چڕکردووەتەوە بۆ ئەوەی بەھای دۆلار بەرامبەر دینار جێگیربکرێت، جەختیشدەکاتەوە کە لەناوخۆی عێراقدا ھیچ قەیرانێکی دارایی بوونی نییە، بەڵکو بەرزبوونەوەی دۆلار پەیوەست بوووە بە گۆڕینی رێکارەکانی تایبەت بە حەواڵەکردنی دراو بۆ دەرەوە لە رێگەی پەنجەرەی ئەلیکترۆنییەوە.
پارێزگاری بانکی ناوەندی دەشڵێت، بەغداد و واشتنۆن رێککەوتوون کەناڵەکانی حەواڵەکردنی دراو بۆ دەرەوە فراوانتر بکرێن.
ئەنتۆنیۆ ڤیتورینۆ، بەڕێوەبەری گشتی کۆچبەران لە نەتەوە یەکگرتووەکان رایگەیاند، لە سێ مانگی سەرەتای ئەمساڵدا، زۆرترین ژمارەی گیانلەدەستدان لە دەریای ناوەڕاست تۆمارکراوە کە بەرزترینە لە ساڵی ٢٠١٧_ەوە، بەشێوەیەک لەو سێ مانگەدا ٤٤١ کۆچبەری نایاسایی لەرێگەدا بۆ گەیشتن بە ئەوروپا لە دەریای ناوەڕاست، گیانیان لەدەستداوە.
وتیشی، قەیرانی مرۆیی لە دەریای ناوەڕاست بەردەوامی ھەیە و ترسیان ھەیە لەوەی مردنی کۆچبەران لەو رێگەیە ببێتە بابەتێکی ئاسایی.
بەپێی ئامارەکان، لە ساڵی ٢٠١٤ەوە تائێستا، زیاتر لە ٢٠ ھەزار حاڵەتی گیانلەدەستدان لەو رێگەیە تۆمارکراوە.
بانکی نێودەوڵەتی لە راپۆرتێکدا پێشبینی خۆی بۆ گەشەی وڵاتانی عەرەبی بۆ ساڵی ٢٠٢٤ بڵاوکردەوە، بەگوێرەی راپۆرتەکەش وڵاتی جیپۆتی پێشبینیدەکرێت زۆرترین گەشەی ئابوری بەخۆیەوە ببینێت کە دەگاتە ٥.٤%ـی کۆی داھاتی ناوخۆیی ئەو وڵاتە.
عێراق پلەی دووەمی ریزبەندییەکەی بانکی نێودەوڵەتی وەرگرتووە و پێشبینیدەکرێت ساڵی ٢٠٢٤ ئابورییەکەی ٢.٨% گەشە بکات، بەوپێیەش پێش قەتەر و ئیمارات کەوتووە کە پێشبینییەکان بۆ گەشەی ئابوری ئەو دوو وڵاتە ٢.٩% و ٣.٤%ــن.
ھەرچەندە پێشبینی گەشەی ئابوری لە وڵاتاندا دەرفەتی ھەلی کار و سامانی گشتی زیاتر دەکات، بەڵام بەھۆی ئەوەی تێکڕای گەشەی نیشتمانی وڵاتان بە پێوەری ماددی ھەژمار دەکرێت، ناتوانرێت لەرێگەیەوە بزانرێت ژیان، ئاسودەیی، ئاسایش خەڵکی وڵاتەکەش باشتربووە یاخود گۆڕانکاری بەسەردا نەھاتووە.
لەگەڵ کردنەوەی بازاڕدا، نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت نزیکەی ٦.٨% بەرزبوونەوەی تۆمار کرد و بە ٨٥ دۆلار و ٤٠ سەنت مامەڵەی پێوەکرا، نرخی نەوتی تەکساسش بە ٨٠ دۆلار و ٦٧ سەنت مامەڵەی پێوەکرا و زیاتر لە پێنج دۆلار بەرزبووەوە.
بەرزبوونەوەی نرخی نەوت دوای ئەوەھات کە ھەریەک لە وڵاتانی عێراق و سعودیە و جەزائیر و کوەیت و ئیمارات و عومان بڕیاریاندا ئاستی بەرھەمھێنانی نەوت بە بڕی یەک ملیۆن و ١٦٠ ھەزار بەرمیل لە رۆژێکدا کەمبکەنەوە، ئەوەش وەک ھەوڵێک بۆ بوژانەوەی نرخی نەوت، ئەو کەمکردنەوەیەش لە مانگی ئایارەوە دەستپێدەکات تا کۆتایی ئەمساڵ.
ھاوکات بانکی گۆلدمان ساکس، پێشبینییەکانی سەبارەت بە نرخی نەوت بەرزکردووەتەوە و دەڵێت، رەنگە بگاتە ٩٥ دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.
وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، لە مانگی داھاتووەوە تاکو کۆتایی ساڵ بە شێوەیەکی ئارەزوومەندانە رۆژانە ٢١١ ھەزار بەرمیل ھەناردەی نەوت کەمدەکاتەوە بە ئامانجی گرتنەبەری رێوشوێنی خۆپارێزی بۆ رووبەرووبونەوەی ئاڵنگارییەکانی بازاڕی نەوت و بەدیھێنانی ھاوسەنگی لە نێوان خواست و خستنەڕوو.
ھاوکات سعودیە بڕیاریدا ٥٠٠ ھەزار بەرمیل و روسیا ٥٠٠ ھەزارو کوەیت ١٢٨ ھەزار و عومان ٤٠ ھەزارو جەزائیریش ٤٨ ھەزار بەرمیل تا کۆتایی ساڵ کەمبکەنەوە.
ئەمڕۆ نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیھان دابەزینێکی کەمی تۆمارکرد، بەشێوەیەک نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیھان ٣٧ سەنت دابەزی و بە ٧٧ دۆلار و ٩١ سەنت مامەڵەی پێوەکرا، نرخی نەوتی تەکساسیش ٢٨ سەنت دابەزینی تۆمارکرد و بە ٧٢ دۆلار و ٦٩ سەنت مامەڵەی پێوەکراوە.
ھۆکاری دابەزینی نرخی نەوت بۆ بەرزبوونەوەی بەھای دۆلار دەگەڕێتەوە، لەھەمانکاتدا وەبەرھێنەران چاویان لەسەر دوایین پێشھاتەکانە سەبارەت بە بەرھەمھێنان و ھەناردەکردنی نەوتی ھەرێمی کوردستان، کە بە بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس، لە رۆژی شەممەی رابردووەوە، راگیراوە.
ھاوکات شارەزایان لە سیتی بانک کە یەکێکە لە گەورەترین بانکەکانی ئەمریکا بڵاویانکردووەتەوە، کاریگەری راگرتنی نەوتی ھەرێمی کوردستان لەسەر بازاڕی نەوت زووتر نەما وەک لەوەی پێشبینی دەکرا، چاوەڕوانیش دەکرێت بەھۆی گۆڕانکارییە سیاسییەکان لەناوخۆی عێراق، رێککەوتنێکی سیاسی ھەمیشەیی بە زووترین کات لێبکەوێتەوە، کە ھاوکار دەبێت لەوەی قەبارەی ھەناردەی رۆژانەی نەوت لە بۆرییەکانەوە بە بڕی ٢٠٠ ھەزار بەرمیل بەرزببێتەوە.