ئابووری
کازم تۆکی ئەندامی لیژنەی نەوت و غازی ئەنجومەنی نوێنەران لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، تورکیا بە پاساوی کێشەی تەکنیکی و ھونەرییەوە لە بۆرییە نەوتییەکاندا، پڕۆسەی ھەناردەی نەوتی کوردستان دەستپێناکاتەوە، بەڵام لە راستیدا ئەو وڵاتە ھۆکاری دیکەی ھەیە، کە سیاسین.
ئاماژەی بەوەشکردووە، تورکیا پاشگەزبوونەوەی عێراقی لەو سکاڵایانەی لە دادگای ناوبژیوانی پاریس تۆماریکردووەتە دژی ئەو وڵاتە، کردووەتە مەرجی دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراقیش ئامادە نییە لەو سکاڵایانەی بکشێتەوە.
ئەو ئەندامەی لیژنەی نەوت و غاز وتیشی، عێراق ژمارەیەک بژاردەی لە بەردەمدایە بۆ دەستپێکردنەوەی پڕۆسەی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان، یەکێکیش لەو بژاردانە بەکارھێنانی بەندەری عەقەبەی ئوردنە بۆ ھەناردەکردنی نەوتی ھەرێم، کە عێراق بە ئوردنە دەبەستێتەوە لە جێگەی بەندەری جەیھانی تورکیا.
باسم محەمەد عەبادی بریکاری وەزیری نەوتی عێراق بۆ کاروباری دەرھێنانی نەوت بە رۆژنامەی سەباحی راگەیاندووە، لەگەڵ ئەنقەرە رێککەوتوون رۆژی ١٩ ئەم مانگە لە بەغداد کۆببنەوە بۆ تاوتوێکردنی دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان لە رێگەی بەندەری جەیھانی تورکیاوە.
ئاماژەی بەوەشکرد، ئەوان چەندینجار پەیامیان بۆ یەکدی ناردووە سەبارەت بە پابەندبوونی ھەردوولا بۆ ھەناردەکردنەوەی نەوتی ھەرێم بە زووترین کات.
عەبادی راشیگەیاند، ئەنقەرە پێی راگەیاندوون ھۆکاری دەستپێنەکردنەوەی نەوتی ھەرێم بەھۆی ئەوەیە بۆری گواستنەوەی نەوت کاری چاککردنەوەی تێدادەکرێت و تائێستا تەواونەبووە.
بریکاری وەزیری نەوت ئەوەشی خستووەتەڕوو، عێراق لەئێستادا ئامادەیە لە رێگای بۆری نەوتی ھەرێمی کوردستانەوە رۆژانە ٥٠٠ ھەزار بەرمیل نەوت ھەناردەی دەرەوە بکات.
لە رۆژی ٢٥ ئادار بە بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس، ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان راگیراوە، ئاژانسی رۆیتەرزیش دەڵێت، تائێستا ھەرێمی کوردستان بەھۆی راگرتنی ھەناردەی نەوتەوە، زیاتر لە دوو ملیار دۆلار زیانی بەرکەوتووە.
ئاژانسەکانی ھەواڵ بڵاویانکردەوە، بەرەبەیانی ئەمرۆ لە مامەڵەکانی بازاڕی ئاسیا نرخی نەوتی خاوی برێنت بۆ گرێبەستە دواخراوەکان ٩ سەنت بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە ٧٤ دۆلار و ٣٨ سەنت، نەوتی خاوی تەکساسیش یەک سەنت بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە ٦٩ دۆلار و ٤٣ سەنت.
وەبەرھێنەران پێشبینیدەکەن، لیژنەی فیدراڵی بازاڕی کراوەی سەر بە بانکی ناوەندی ئەمریکا بەرزکردنەوەی نرخی سود رابگرێت، لەکاتێکدا دڵنیایی نییە لەبەرامبەر روانگەی ئابوری لێکەوتە بەردەوامەکانی بەرزکردنەوەی سود کە لە مانگی ئاداری ٢٠٢٢ەوە دەیان جار بەرزکراوەتەوە و کاریگەری ھەبووە لەسەر بەرزبوونەوەی نرخی نەوت.
ئەمڕۆ بەھای لیرەی تورکی بۆ ئاستی پێوانەیی بەڕێژەی ١.٣% دابەزینی تۆمارکرد و ١٠٠ دۆلار گەیشتە ٢ ملیۆن و ٣٦٥ ھەزار لیرە، کە ئەوەش بە دابەزینێکی پێوانەیی دیکە بۆ لیرەی تورکی، دادەنرێت.
لەسەرەتای ئەمساڵەوە لیرەی تورکی ٢١% بەھاکەی لەدەستداوە. ھۆکاری دابەزینیشی بۆ چاوەڕوانی وەبەرھێنەران دەگەڕێتەوە سەبارەت بە سیاسەتی نوێی دراو، دوای ئەوەی سەرۆکی نوێی بانکی ناوەندی تورکیا دەستبەکاربووە، چاوەڕوانیش دەکرێت نرخی سوود بەرز بکاتەوە.
غەریب ئەحمەد، ئەندامی فراکسیۆنی یەکێتی لە ئەنجومەنی نوێنەران لەمیانەی بەشداریکردنی لە گەشتی ھەواڵەکانی کوردسات نیوزدا باسی لەوەشکرد، لایەنەکان لەسەر چەند برگەیەکی کەمی بودجە ناکۆکیان ھەیە و چاوەڕێ دەکرێت لە چەند سەعاتی داھاتوو بگەن بە رێکەوتن.
ئاماژەی بەوەشکرد، فراکسیۆنی یەکێتی پشتیوانی لە مانەوەی برگەی گێڕانەوەی پاشەکەوتی مووچە دەکات و سازشی لەسەر ناکات.
کاروان یاروەیس، ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ دەنگدان لەسەر پڕۆژەیاسای بودجە دواخراوە بۆ سەعات ٨:٠٠ی ئەمشەو.
بڕیاربوو سەعات ١:٠٠ی دوانیوەڕۆی ئەمڕۆ ئەنجومەنی نوێنەران بۆ پەسەندکردنی پڕۆژەیاسای بودجە کۆببێتەوە، بەڵام بەھۆی رێککنەکەوتنی لایەنەکان لەسەر چەند برگە و مادەیەکی بودجە، کۆبوونەوەکە چەند سەعاتێک دواخراوە.
پڕۆژەیاسای بودجە کە بۆ سێ ساڵی داھاتوو بە ھەمان ناوەڕۆک دووبارە دەبێتەوە، قەبارەکەی بە ١٩٩ ترلیۆن دینار خەمڵێندراوە لەو بڕەش زیاتر لە ٦٠ ترلیۆن دینار کورتھێنانی ھەیە.
فالح ساری، ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەران لە لێدوانێکدا ئاماژەی بەوەشکردوە، بەگوێرەی دوایین رێککەوتنی نێوان ھەولێر و بەغداد، پێویستە ھەرێم رۆژانە ٤٠٠ ھەزار بەرمیل نەوت لە رێگەی سۆمۆوە ھەناردە بکات.
باسی لەوەشکردوە، سەرەڕای ھۆشدارییەکانی وەزارەتی دارایی بۆ ھەڵوەشاندنەوەی گۆڕانکارییەکان لەرێگەی دادگای فیدڕاڵییەوە، بەڵام لیژنەی دارایی لە بودجەدا گواستنەوەی بە سێ ترلیۆن و٣٥٠ ملیار دینار بۆ پارێزگاکان کردووە.
ئەندامەکەی لیژنەی دارایی دەڵێت، ئەمڕۆ لیژنەکەیان دەنگ لەسەر گۆڕانکارییەکان و رەشنوسی کۆتایی بودجە دەدات و رادەستی ئەنجومەنی نوێنەرانی دەکات.
وەزارەتی دارایی رووسیا لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردوەتەوە، داھاتی ھەناردەی نەوت و گازی سروشتی روسیا لە مانگی ئایاردا بەراورد بە ھەمان ماوەی ساڵی رابردوو بەڕێژەی ٣٦% کەمیکردووە، ھەروەھا داھات لەو ماوەیەدا بەراورد بە مانگی نیسان بەڕێژەی ١٢% دابەزیوە.
ئاماژە بەوەشداوە، لە مانگی حوزەیراندا ٤٤ ملیار رۆبڵ کەمتر لەوەی چاوەڕواندەکرا لە ھەناردەی نەوت و گازی سروشتی داھات بەدەستھاتووە.
ساڵی رابردوو بودجەی روسیا بەھۆی سزاکانەوە بە بڕی ٣.٣ ترلیۆن رۆبڵ تووشی کورتھێنان بوو، لەبەرامبەردا وەزارەتی دارایی روسیا بۆ پڕکردنەوەی کورتھێنانەکە، یوان و زێڕ لە یەدەگەکانییەوە دەفرۆشێت.
میدیاکانی تورکیا ئاماژەیان بەوە کردووە، بەھای لیرەی تورکی لە بەرامبەر دۆلار رۆژ لە دوای رۆژ زیاتر دادەبەزێت و بەھاکەی لەدەستدەدات، بەجۆرێک تا کۆتایی ھاتنی دەنگدان لە ھەڵبژاردنە سەرۆکایەتی و پەرلەمانییەکەی تورکیا بەھای یەک دۆلار گەیشتە ٢٠ لیرەی تورکی، بەڵام لەماوەی ٢٤ سەعاتی رابردوودا یەک دۆلار ٢١ لیرەی تێپەڕاندووە و ئەوەش دابەزینێکی پێوانەیی و مێژووییە کە پێشتر وێنەی نەبووە.
لە ئێستادا بەھای یەک دۆلار ٢١.٥ لیرە و ئەوەش دوای یەک رۆژ دێت لە دەستبەکاربوونی وەزیری نوێی دارایی تورکیا کە رایگەیاند بەھەموو شێوەیەک کار بۆ بەرزکردنەوەی بەھای لیرە دەکەن.
ئاژانسی ھەواڵی میھر لە زاری محەمەد رەزوانی سەرۆکی گشتی گومرگەکانی ئێران بڵاویکردەوە، ئەمساڵ ھەناردەی ئێران بۆ ھەرێمی کوردستان گەیشتووەتە لە ٢٨٪، لەکاتێکدا لە ساڵی رابردوو لە ھەناردەی ئێران بۆ عێراق، لە ٢٢٪ی بۆ ھەرێمی کوردستان بووە.
محەمەد رەزوانی لە کۆبوونەوەی پارێزگارانی ھاوسنوری ئێران و ھەرێمی کوردستان لە ورمێ ئەو لێدوانەی داوە و راشیگەیاند، ئاسانکاری لە سنورەکان، بە تایبەت لە تەمەرچین، ھۆکارە بۆ بەرزبوونەوەی رێژەی ھەناردە بۆ ھەرێمی کوردستان.
ئاماژەی بەوەشکرد، پشکی عێراق لە ھەناردەی ئێران ١٩٪یە بە بڕی ١٠ ملیار دۆلار، پشکی ھەرێمیش ٥٪ی ھەناردەی ئێرانە و ئەوەش رێژەیەکی باشە.
ئاژانسی رۆیتەرز لە زاری لێپرسراوێکەوە بڵاویکردەوە، کۆمپانیای لوک ئۆیلی روسی ئاستی بەرھەمھێنانی نەوتی لە کێڵگەی خۆرئاوای قەرنە دوو لە باشوری عێراق بە تێکڕای ٨٠ ھەزار بەرمیل لە رۆژێکدا زیادکردووە، کە دەکاتە ٤٨٠ ھەزار بەرمیلی رۆژانە.
ئەو لێپرسراوە ئەوەشی بە رۆیتەرز وتووە، ئەو زیادکردنە دوای تەواوکردنی کارەکانی ٤٧ بیری نوێ بووە و رەنگە ئاستی بەرھەمھێنان بگەیەننە ٥٠٠ ھەزار بەرمیل لە رۆژێکدا، ئەگەر پێویست بێت.
ئەو زیادکردنەی لوک ئۆیلی روسی لەکاتێکدایە، راگرتنی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان لەلایەن تورکیاوە بەردەوامە، عێراقیش چاوەڕێی وەڵامی تورکیایە بۆ دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوت.
ئەمڕۆ لە بازارەکانی تورکیادا ١٠٠ دۆلار بە دوو ھەزار و ٢٠ لیرە مامەڵەی پێوەدەکرێت، لە سەرەتای ئەمساڵیشەوە لیرە ٧%ـی بەھای خۆی لەدەستداوە.
بنیامین بیکتون، شارەزای ئابوری لە دامەرزاوەی رابۆبانک دەڵێت، دووبارە ھەڵبژاردنەوەی رەجەب تەیب ئەردۆغان بە سەرۆک کۆماری تورکیا فشاری زیاتر لەسەر لیرە دروستدەکات و سیاسەتەکانی ئەردۆغانیش ناتوانن دابەزینی بەھای لیرە رابگرن.
سەرۆککۆماری تورکیا بەڵێنیداوە لەرێگەی کەمکردنەوەی سودی بانکی و گرتنەبەری رێکاری بەپەلە بۆ پشتیوانیکردنی نرخی دراوی وڵاتەکەی، دابەزینی لیرە بوەستێنێت.
لەراگەیەندراوێکدا کۆمپانیای دانەغاز خۆشحاڵە بەگۆڕانکاری لەمافی خاوەندارێتی کۆمپانیا وەبەرھێنەکان لەئیماراتی عەرەبی کەدەتوانن خاوەندارێتی ١٠٠٪ پشکی کۆمپانیاکانیان ھەبێت کەپێشتر رێپێدراوبوو تەنھا ٤٩٪ خاوەندارێتیان ھەبێت.
حەمید جەعفەر سەرۆکی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی داناغاز رایگەیاندووە، ئەو بڕیارە پاڵپشتیەکی باشی حکومەتی ئیماراتە بۆبازاڕی سەرمایەو راکێشانی وەبەرھێنانی بیانی و زیادبوونی نەختینەیی لەو وڵاتە.
لەراگەیەندراوەکەی داناغاز ئاماژەی پێکراوە ئەوبڕیارە دەرفەتێکی لەبارە بۆ کۆمپانیاکەیان کە پلانی زیادکرنی بڕی بەرھەمھێنانیان ھەیە لەھەرێمی کوردستان و کاردەکەن بۆ بەرزکردنەوەی بەھای پشکەکانیان لەمیسر.
بڕیارە ئەمڕۆ كوەیت میوانداری كۆبوونەوەی ژمارە 110ی ئەنجومەنی وەزیرانی رێكخراوی ئاواپیك بكات، لە كۆبوونەوەكەدا ئەندامانی نوسینگەی جێبەجێكردنی رێكخراوەكە و نوێنەرانی وەزیرانی نەوت و وزەی وڵاتانی ئەندام بەشداری دەكەن.
كۆبوونەوەكە لەلایەن نەسیر جەبار نوێنەری عێراق لە نوسینگەی جێبەجێكردنی رێكخراوەكەوە سەرۆكایەتیی دەكرێت.
بڕیاروایە لە كۆبوونەوەكەدا گفتوگۆ لەبارەی پێشخستنی كاری رێكخراوی ئۆپیك و رێكخستنەوەی پەیكەربەندییەكەی و پێشخستنی چالاكییەكانی و رێكخستنەوەی سەرنجەكانی لەسەر یاساكانی رێكخراوەكە دەكرێت.
جەمال کۆچەر لە لێدوانێکدا بۆ رۆژنامەی سەباحی رەسمی رایگەیاندووە، لەچەند سەعاتی داھاتوودا مشتومڕەکان سەبارەت بە پڕۆژەیاسای بودجەی عێراق کۆتاییان نایەت و ھێشتا لیژنەی دارایی پێویستی بە کاتە، چونکە چەندین بابەت ماون کە ھێشتا پێویستیان بە گفتوگۆکردنە.
جەمال کۆچەر وتیشی، پشکی ھەرێم ئاستەنگی سەرەکییە لەبەردەم تێپەڕاندنی پڕۆژە یاساکە لەلایەن لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقەوە.
د. نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەران بە کوردسات نیوزی راگەیاند، دوانیوەڕۆی ئەمڕۆ کۆبوونەوەکانی لیژنەی دارایی بۆ ئامادەکردنی راپۆرتی کۆتایی لەسەر پڕۆژەیاسای بودجە بەردەوام دەبێت.
ئەوەشی خستەڕوو، لەئێستادا ماددەی ١٣ و ١٤ی تایبەت بە شایستە داراییەکانی ھەرێم یەکلایینەکراونەتەوە کە تایبەتن بە میکانیزمی فرۆشتنی نەوتی ھەرێم و شێوازی مامەڵکردن لەگەڵ داھاتەکەی، ئەگەریش ئەو دوو برگەیە یەکلایی بکرێنەوە، رۆژانی شەممە یان یەکشەممەی داھاتوو ئەنجومەنی نوێنەران دەنگ لەسەر یاسای بودجە دەدات.
لای خۆیەوە محەمەد حەلبوسی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، پڕۆژەیاسای بودجە لە ساتەکانی کۆتاییدایە و ئەمڕۆ لیژنەی دارایی رەوانەی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی نوێنەرانی دەکات و رۆژی شەممەش ئەنجومەنی نوێنەران دەنگ لەسەر پڕۆژەیاساکە دەدات.