ئابووری
بەپێی دوایین ئاماری سەرژمێری عیراق، رێژەی هەژاری لە هەرێم کەمترین رێژەیە بەراورد بە پارزێگاکانی دیکەی عیراق و لە هەرێمیشدا هەولێر کەمترین رێژەی هەژاری تێدایە.
بەپێی ئامایر سەرژمێری، رێژەی هەژاری لە پارێزگای هەولێر بە 6٪ کەمترین رێژەیە، بەدوای ئەویشدا پارێزگای سلێمانی بە 8٪ لە پلەی دووەمدایە.
بەپێی ئامارەکە، دهۆک زۆرترین ریژەی هەژاری تێدایە لەناو پارێزگاکانی هەرێمدا و رێژەکەی گەیشتووەتە 15٪.
لەلایەکی دیکەوە پارێزگاکانی دیکەی عیراق رێژەکانیان بەراورد بە هەرێم بەرزترە و هەندێکیان دووهێندە یان زۆر زیاترن.
ئامارەکە بەم جۆرەیە:
موسەنا 44٪
بابل 34٪
قادسیە 29٪
نەجەف 25٪
بەسڕە 28٪
ئەنبار 21٪
کەربەلا 20٪
سەڵاحەدین و واست 19٪
دیالە 17٪
نەینەوا و میسان 16٪
بەغداد و زیقار 14٪
کەرکووک 10٪
هەرچەندە بڕیاربوو هەفتەی رابردوو لیستی موچەی مانگی دووی هەرێم رەوانەی بەغداد بكرێت، بەڵام تاوەكو ئێستا لیستەكە ئامادە نەكراوە.
سەرچاوەیەكی ئاگادار لە وەزارەتی دارایی هەرێم بە كوردسات نیوزی راگەیاند، تاوەکو ئێستا لیستی موچەی مانگی شوبات ئامادە نییە و كارەكانی تەواو نەكراون، بەڵام چاوەروان دەكرێت لە چەند رۆژی داهاتوودا لیستەكە ئامادە بكرێت و رەوانەی بەغداد بكرێت .
لەلایەكی دیکەوە، كارەكانی وەفدی دیوانی چاودێری عیراق كە ماوەی هەفتەیەكە لە هەولێرن بۆ وردبینكردنی داهات و خەرجییەكانی شەش مانگی رابردووی هەرێم بەردەوامە.
بڕیاریشە، دوای تەواوكردنی كارەكانیان راپۆرتێك لەو بارەیەوە رادەستی چاودێری دارایی عیراق بكەن .
لە ئێستادا موچەخۆرانی هەرێم لە کۆتایی مانگی دوو نزیک دەبنەوە، بەڵام لیستی موچە نەنێردراوە بۆ بەغداد و چارەنووسی موچەی مانگی 12ی ساڵی رابردووشیان نادیارە.
كۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی كوردستان - ئەپیكۆر، قەبارەی زیانەكانی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم ئاشكرا دەكات و دەڵێت، گەیشتووەتە 27 ملیار دۆلار.
مایڵز كاكینز وتەبێژی ئەپیكۆر بە كوردسات نیوزی راگەیاند، ئەپیكۆر ئامادەیە لە رێی بەندەری عێراق - توركیاوە، هەناردەی نەوت دەستپێبكاتەوە، بەو مەرجەی گرێبەستی كاركردنی ئەوان لەبەرچاو بگیرێت.
بەوتەی خۆی، زیانەكانی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم، گەیشتووەتە 27 ملیار دۆلار، لەكاتێكدا پێشتر كۆمەڵەكە رایگەیاندبوو، قەبارەی زیانەكان 22 ملیار دۆلارە.
لەلایەكی ترەوە كۆمەڵەكە كە وەبەرهێنان لە بواری نەوت و گازی هەرێمی كوردستاندا دەكات، لەبارەی گفتوگۆكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عیراق رایگەیاند، ئامادەن بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوت لە رێگەی بەندەری جەیهان.
وتیشی، هەوڵدەدەن رێكەوتنەكەی نێوان حكومەتی عیراق و هەرێمی كوردستان بكرێت بە نوسراو كە تێیدا شەفافیەت هەبێت لە شێوازی پارەدان دوور لە دەستێوەردانی سیاسی.
وەفدی دانوستانکاری حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند کە حکومەتی هەرێم پابەندە بە جێبەجێکردنی هەمواری یاسای بودجە تایبەت بە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان. لە راگەیەندراوێکدا کە لەلایەن وەفدی دانوستانکاری حکومەتی هەرێمەوە بڵاوکرایەوە، ئاماژە بەوەدراوە کە حکومەتی هەرێم جەخت لەسەر هەناردەکردنەوەی نەوت دەکاتەوە.
لە راگەیەندراوەکەدا هاتووە: "حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەندە بە جێبەجێکردنی هەمواری یاسای بودجە و جەخت لەسەر هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم دەکاتەوە."
لە کۆبوونەوەی هاوبەشی وەفدی حکومەتی هەرێم لەگەڵ وەفدی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، دووپاتکرایەوە کە جێبەجێکردنی یاسای بودجە پێویستی بە رێککەوتنێک لەسەر بڕی تێچووی دەرهێنانی نەوت لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان هەیە. هەروەها جەخت لەوە کراوەتەوە کە پێویستە میکانیزم و پێدانی شایستەی کۆمپانیاکان بە شێوەیەکی یاسایی رێکبخرێت.
هەروەها ئاماژەی بەوەشکردووە کە پێویستە چارەسەری خێرا بۆ سەرجەم ئەو کێشانە بدۆزرێتەوە کە لە پڕۆسەی هەناردەکردنەوەی نەوتدا رووبەڕووی دەبنەوە.
لە کۆتاییدا، وەفدی حکومەتی هەرێم جەخت لەسەر پێویستی دووبارە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم بە زووترین کات دەکاتەوە و پێشنیاری کردووە کە پێویستە هەموو لایەنەکان هەوڵبدەن بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشانەی کە لەم بوارەدا هەن.
ئەم راگەیەندراوە هاوکاتە لەگەڵ راگەیەندراوێکی رۆژی شەممەی وەزارەتی نەوتی عیراق کە تیایدا هاتبوو: "ئامادەکارییەکان بۆ هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم لە رێگەی بەندەری جەیهانەوە تەواو بووە."
نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بۆ هەر بەرمیلێک 4 دۆلار دابەزی.
ئەمڕۆ نرخی بەرمیلێک خاوی برینت لەبازاڕەکانی جیهان بەراورد بە دوێنێ 4 دۆلار دابەزی و بۆ هەر بەرمیلێک بە 74 دۆلار 40 سەنات مامەڵەی پێوەدەکرێت.
هاوکات نرخی بەرمیلێک نەوتی خاوی تەکساس، بە 70 دۆلار و 40 سەنت مامەڵەی پێوەدەکرێت.
ئەمەش لەکاتێکدایە دوێنێ هەینی یەک بەرمیل نەوتی خاوی برێنت بە سەروو 78 دۆلار مامەڵەی پێوەدەکرا.
هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی توركیا داوای كرد بەبێ مەرجی پێشوەختە سزاكانی سەر سوریا هەڵبوەشێننەوە.
فیدان لە وتارێكدا لە چوارچێوەی كۆبوونەوەی وەزیرانی دەرەوەی گرووپی بیست لە شاری جۆهانسبێرگ لە باشووری ئەفریقا بەڕێوەچوو، وتیشی، بۆ دڵنیابوون لە بوژانەوەی سوریا، پێویستە ئەو سزایانەی بەسەریدا سەپێنراون بەبێ مەرجی پێشوەختە هەڵبگیرێن.
ئاماژەی بەوەشكرد، ئەنقەرە پابەندبوونی هەیە بۆ دەستەبەركردنی دادپەروەریی لەگەڵ سەرجەم گروپە نەتەوەیی و ئایینییەكانی سوریا، جەختی لەسەر پابەندبوونی وڵاتەكەشی كردەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر.
وەزیری دەرەوەی توركیا باس لەوەشدەكات، كۆنتڕۆڵكردنی چەكی كیمیایی تا ئێستاش لە پێشینەی كارەكانی توركیایە.
دوای زیاتر لە شەش ساڵ لە دورستکردنی، ئەمڕۆ سەکۆی ئۆکەی ئێکس رایگەیاند، دراوی ئەلیکترۆنی پای لیست کراوە و لەمڕۆوە مامەڵەی پێوەدەکرێت.
لە سەرەتادا یەک پای بەرامبەر بە دوو دۆلار دانرا، بەڵام بەهۆی مامەڵەکردن پێوەی، لەئێستادا نرخەکەی بۆ 1.4 دۆلار دابەزیوە.
پرۆژەی پای نێتۆرك یەكێك لەو دراوە ئەلیكترۆنییانەی كە لەساڵی 2019ـەوە دروستكراوە و بەكارهێنەرانی تەنها لەرێی رۆژانە كرتەكردن لەنێو بەرنامەكە بوونەتە خاوەنی دراوەكە و چاویان لە بەدەستهێنانی قازانجێكی زۆرە.
لە ئێستادا زیاتر لە 19 ملیۆن هەژماری پشتڕاستكراوەی پای بوونیان هەیە، لە كوردستانیش رێژەیەكی زۆر بەكارهێنەری هەیە، تەنانەت لە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستان.
ئەمڕۆ بە ئامادەبوونی پارێزگاری بانكی ناوەندی عیراق، سەنتەری نێودەوڵەتی بازرگانی دارایی لە سلێمانی دەكرێتەوە.
د. نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بە كوردسات نیوزی راگەیاند، ئەمڕۆ پێنجشەممە، سەنتەری نێودەوڵەتی بازرگانی لە سلێمانی بە ئامادەبوونی عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندی عیراق دەكرێتەوە.
وتیشی؛ ماوەی دوو ساڵە هەوڵدەدرێت ئەو سەنتەرە لە سلێمانی بكرێتەوە، كە وەك بازاڕێكی دراوی پێشكەوتووە.
ئاماژەی بەوەشكرد، لقی بەشێك لە بانكەكان لەو سەنتەردا دەكرێتەوە هەموو جۆر مامەڵەیەكی دراوی تیادا ئەنجامدەدرێت هاوشێوەی بازاڕی دراوەكەی سلێمانی.
د. نەرمین راشیگەیاند، لەو سەنتەرە لقی بانكەكانی رەشید و رافیدەین ناكرێتەوە، هەرچەندە ئەوان زۆریش هەوڵیانداوە ئەو دوو بانكەش لقەكانیان بكەنەوە، بەڵام تاوەکو ئێستا حكومەتی هەرێم موڵەتی پێنەداون بۆ كردنەوەی لقەكانیان.
نرخی زێڕ لە بازاڕەكانی هەرێم بەرزترین ئاستی مێژوویی تۆماركرد و نرخی نەوتیش بەرزبووەو گەیشتە 76 دۆلار.
نرخی زێڕ لە بۆرسەكانی جیهاندا بەرزبوونەوەی بەرچاوی بە خۆیەوە بینی و لە هەرێمی كوردستانیش گەیشتە ئاستێك كە لە مێژوودا وێنەی نەبووە، بەششێوەیەك نرخی یەك مسقاڵ زێڕی عەیار 21 بە 625 هەزار دینار مامەڵەی پێوە دەكرێت، لە ماوەی تەنها یەك شەویشدا نرخی ئۆنسەیەك زێڕ 50 دۆلار بەرزبووەوە و گەیشتە 2 هەزار و 945 دۆلار.
ئەوەش لە كاتێكدایە چەند رۆژێكە بە بەردەوامی نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا لە بەرزبوونەوەدایە و نرخی بەرمیلێك نەوتی خاوی برێنت گەیشتووەتە 76 دۆلار.
بەرزبوونەوەی نرخی زێڕ و نەوت دوای ئەوە دێت كە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بڕیاریدا بە سەپاندنی سزا و باج بەسەر چەند وڵاتێكدا و ئەوەش ناجێگیری ئابووری و بازرگانی لە جیهاندا دروستكردووە.
ئەندامێكی لیژنەی دارایی هۆشداری لە سەپاندنی سزای ئەمریكا بەسەر بانك و دامەزراوە داراییەكانی عیراقدا دەدات و دەڵێت، تائێستا هیچ پلانێكی حكومی روون نییە، بۆ كۆنترۆڵكردنی بازاڕی دراو و كەرتی ئابووری لە عیراقدا.
مستەفا كەرعاوی ئەندامی لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، هەر سزایەكی ئەمریكا بۆ سەر بانك و دامەزراوە داراییەكانی عیراق، لەناوخۆی وڵاتدا خواست لەسەر دۆلار زیاد دەكات و نرخی ئەو دراوە بەرانبەر دینار بەرز دەكاتەوە، ئەوەش سەقامگیری و هاوسەنگی بازاڕی دراوی عیراق تێكدەدات.
وتیشی، پێویستە بانكی ناوەندی سیستمێكی گونجاو و راستەقینە بۆ كۆنترۆڵكردنی بازاڕی دراوی عیراق بدۆزێتەوە، بە پێچەوانەوە ناسەقامگیری بازاڕی دراو درێژخایەن دەبێت.
ئەو پەرلەمانتارە راشیگەیاند، تائێستا حكومەتی عیراق سەركەوتوو نەبووە لە داڕشتنی پلانێك بۆ كۆنترۆڵكردنی بازاڕی دراو و كەرتی دارایی و نرخی دۆلار بەرانبەر دینار.
وەزیری وزەی توركیا دەڵێت تائێستا عیراق هیچ زانیارییەكی لەسەر دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم پێنەداون.
ئاڵپ ئارسڵان بایراكتار وەزیری وزەی توركیا لە لێدوانێكیدا بۆ ئاژانسی رۆیتەرز رایگەیاند، تائێستا هیچ زانیارییەكیان لەلایەن حكومەتی عیراقەوە پێنەگەیشتووە، لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگەی بەندەری جەیهانەوە.
رۆژی 2ی ئەم مانگە، هەمواری یاسای بودجە تایبەت بە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق پەسەندكراو تێچوی بەرهەمهێنانی بەرمیلێك نەوتیش بە 16 دۆلار دیاریكرا، ئەوەش رێگەخۆشكەربوو بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم كە بە بڕیاری دادگا پاریس لەمانگی سێی 2023ەوە راگیراوە.
لەئێستاشدا وەفدێكی وەزارەتی نەوتی عیراق لە هەولێرە بۆ گفتوگۆكردن لەسەر دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم لە رێگەی توركیاوە، وەزیری نەوتی عیراق و وەزیری سامانە سروشتییەكانیش رایانگەیاندووە، لە چەند هەفتەی داهاتوودا، هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی كۆمپانیای سۆمۆوە دەستپێدەكاتەوە.
بەهۆی نزمبوونەوەی بەرچاوی نرخی تمەنەوە، پەرلەمانی ئێران دەیەوێت متمانە لە وەزیری دارایی و ئابووری وڵاتەکەی بسەنێتەوە.
تەلەفزیۆنی رەسمی ئێران رایگەیاندووە، بەهۆی ئەو نمزبوونەوە بەرچاوەی تمەن بەرانبەر بە نرخی دۆلار دیویەتی، پەرلەمانی ئێران دەیەوێت لە دانیشتنی ئەمڕۆیدا عەبدولناسڕ هەمتی وەزیری دارایی و ئابووری ئێران لەسەر کار لاببات.
دانیشتنەکە کە لە کەناڵە تەلەفزیۆنییەکانیشەوە پەخشکرا، ئەحمەد نادری پەرلەمانتار ئەوەی خستە روو، پەرلەمان داواکاری پێگەیشتووە بۆ لێپرسینەوە لە وەزیری دارایی و ئابووری، کە رەنگە دانیشتنەکان بە لێسەندنەوەی متمانە لەو وەزیرە کۆتایی پێبێت.
بەپێی یاسای ئێران، ئەو وەزیرەی سکاڵای لەسەرە و داوادەکرێت لێپرسینەوەی لێبکرێت، مۆڵەتی 10 رۆژی لەبەردەمدایە بۆ ئامادەبوون لە پەرلەمان و وەڵامدانەوەی پرسیاری پەرلەمانتارەکان، کە پێویستە روونکردنەوەی تەواو بدات لەسەر دۆخی ئابووری وڵات، بەر لەوەی دەستبکرێت بە دەنگدان بۆ لێسەندنەوەی متمانە لێی.
دوای ئەوەی ساڵی 2018 دۆناڵد تڕەمپ لە رێککەوتنی ئەتۆمی ئێران کشایەوە، چەندین سزای بەسەر ئەو وڵاتەدا سەپاند و ئێران کەوتە ناو قەیرانێکی ئابووری قوڵەوە، بەهۆی سزاکانی ئەمریکاشەوە، ماوەی چەند ساڵێکە نرخی تمەن بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزیوە، لەدوای رووخانی رژێمی بەشار ئەسەدیشەوە لە سوریا لە مانگی 12ی ساڵی رابردوودا، نرخی تمەن زیاتر رووی لە دابەزین کرد.
لە ئێستادا لە بازاڕەکانی هەرێم 100 دۆلار بەرانبەر بە نۆ ملیۆن و 300 هەزار تمەنە.
دوای ئەو بەرزبوونەوە بەرچاوەی لەماوەی رابردوودا نرخی زێڕ بەخۆیەوە بینی، ئەمڕۆ نرخی زێڕ لە بەرزیدا ماوەتەوە و یەک ئۆنسە بەرامبەر بە دوو هەزار و 899 دۆلارە.
ئەمڕۆ دووشەممە، نرخی یەک گرام زێڕ لە بازاڕەکانی جیهاندا بە 93 دۆلار و 205 سەنتە.
نرخی زێڕ لە بازاڕەکانی هەرێمدا بەمجۆرەیە:
یەک مسقاڵ زێڕی عەیار 18 بە 525 هەزار دینارە
یەک مسقاڵ زێڕی عەیار 21 بە 613 هەزار دینارە
یەک مسقاڵ زێڕی عەیار 24 بە 700 هەزار دینارە
داهاتی نانەوتی ئەم هەفتەیەی سنووری پارێزگای سلێمانی زیاتر لە چوار ملیار دینارە و بەراورد بە هەفتەی رابردوو پێنج ملیار دینار كەمیكردووە.
ماڵپەری شەفافیەت كە چاودێری داهاتی نانەوتی پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارە سەربەخۆكانی ڕاپەڕین و گەرمیان دەكات، بڵاویكردەوە، داهاتی نانەوتی ئەم هەفتەیە لە رۆژی 8 تاكو 13 ی شوبات، زیاتر لە چوار ملیار و 266 ملیۆن دینار بووە، لەو بڕەش 85%ی نەختینە و 10%ی بە چەك بووە.
ئاماژەی بەوەشكردووە، داهاتەكە بەراورد بە هەفتەی رابردوو، پێنج ملیار دینار كەمیكردووە كە لەو هەفتەیەدا داهاتەكە زیاتر لە نۆ ملیار دینار بووە.
کونسوڵی چین رایگەیاند تەنیا لە ساڵی رابردوودا ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان چین و عیراق گەیشتووە بە 50 ملیار دۆلار کە ئەوەش ژمارەیەکی پێوانەییە.
لیۆ جیۆن کونسوڵی چین لە لێدوانێکی تایبەتدا بۆ کوردسات نیوز رایگەیاند: ئەگەر تەماشای بازاڕەکانی هەرێمی کوردستان بکەین کاڵایەکی زۆری چینی بوونی هەیە، هاوكات ئۆتۆمبێلێکی زۆری چینی لە بازاڕەکانی هەرێم هەن بە براندی جیاواز و بە ئۆتۆمبێلی کارەبایشەوە، دەتوانم بڵێم پەیوەندی نێوان هەرێم و چین زۆر بە باشی و بە سوودی گەورە گەشەی کردووە.
وتیشی: لە داهاتووشدا کاڵای چینی کوالێتیی بەرز و هەرزان لە بازاڕەکانی هەرێمی کوردستان دەبینین کە سودی بۆ خەڵکی هەیە چونکە خەرجییان کەم دەکاتەوە.
بەرپرسی ئۆفیسی هەولێری کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان رایگەیاند، 15 هەزار کارمەندمان لەسەر سندووقەکانی دەنگدان هەبووە و دەتوان لە رۆژی یەکشەممەوە سەردانی بانکەکان بکەن بۆ وەرگرتنی پاداشتەکانیان.
مەریوان محەمەد بەرپرسی ئۆفیسی هەولێری کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان، لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، "ئەو بڕە پارەیەی بۆ پاداشتی کارمەندانی سەر سندووقەکانی دەنگدان داندراوە، بەگوێرەی جۆری وەزیفەکە دەبێت".
ئاماژەی بوەشدا، بەڕێوەبەری بنکەی دەنگدان 350 هەزار دینار وەردەگرێت، بەڕێوەبەری وێستگە و کارمەندانی دیکە 250 هەزار دینار وەردەگرن، ئەگەر دەرچووی کۆلێژ یان پەیمانگە یان ئامادەیی بن.