ئابووری
ئاژانسی ھەواڵی رۆیتەرز لە سەرچاوەیەکی بەرپرسەوە بڵاویکردەوە، بازرگانی نەوتی نێوان چین و ئێران وەستاوە، دوای ئەوەی تاران داوای بەرزکردنەوەی نرخی فرۆشتنی نەوتی لە چین کردووە کە گەورەترین ھاوردەکاری نەوتە لە جیھاندا.
ئاژانسی بلومبێرگی ئەمریکیش دەڵێت، بەھۆی بەھێزبوونەوەی رۆڵی جیۆسیاسی وڵاتەکەیەوە، ئێران سەرەڕای سزاکانی ئەمریکا و رۆژئاوا، توانیویەتی ھەناردەی نەوت بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبکاتەوە.
ھەناردەی نەوتی ئێران ١٠٪ی خواستی چین بۆ بەکارھێنانی سوتەمەنی پڕدەکاتەوە، لە ١٠ ساڵی رابردوشدا ھەناردەی نەوتی ئێران بۆ چین بۆ بەرزترین ئاست زیادیکردووە و رۆژانە زیاتر لە ٩٠٠ ھەزار بەرمیل نەوتی ئێران ھەناردەی ئەو وڵاتە دەکرێت.
بەیانی ئەمڕۆ نرخی ھەر بەرمیلێک نەوتی خاوی برێنت ١ دۆلار بەرزبوویەوە و گەیشتە ٧٨ دۆلار و ٤٠ سەنت، ھاوکات نەوتی خاوی تەکساس ١.١٤ دۆلار بەرزبوویەوە و گەیشتە ٧٢ دۆلار و ٥٣ سەنت بۆ ھەر بەرمیلێک.
فراوانبوونی ململانێکان لە غەززە دەتوانێت ببێتە ھۆی داخستنی ڕێڕەوی ئاوی گرنگ بۆ گواستنەوەی کەلوپەلی نەوت، وەک دەریای سوور و گەرووی ھورمز لە کەنداو، بەوەش نرخی نەوت بەڕێژەیەکی بەرچاو بەرزدەبێتەوە.
محەمەد رەزا فرزین، پارێزگاری بانکی ناوەندی ئێران بە ئاژانسی مھریی ئێرانی راگەیاند، چەند مانگێکە بانکی ناوەندی تاوتوێی ئاڵوگۆڕی بازرگانی دەکات بە دراوی نیشتیمانی لەگەڵ عێراق و ئەفغانستان، تا بازرگانانی ئەو دوو وڵاتە بتوانن پارەی کاڵاکانی ئێران بە دراوی نیشتیمانی ئێران خەرج بکەن.
ئاماژەی بەوەشکردوە، پێشنیازەکە پەسەندکراوە و چەند بانکێکیش دەستیان کردووە بە وەرگرتنی پارەی بازرگانان بە دراوی نیشتیمانی، لە داھاتووشدا ھەموو بانکەکان دەتوانن بە تمەن پارەی کاڵا ھاوردەکراوەکان لە بازرگانانی عێراق و ئەفغانستان وەربگرن.
یەکێتی توێژینەوەی وزەی جیھانی بڵاویکردووەتەوە، لەسەر ئاستی ١٠ وڵاتی عەرەبی بەرھەمھێنەری نەوت، سعودیە خاوەنی یەک ترلیۆن و ٧٥٤ ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتی خاوە و لە پلەی یەکەمدایە و دوای ئەویش عێراق لە پلەی دووەمدایە کە لە ئێستادا زیاتر لە ١٤٥ ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتی خاوە.
راشیگەیاندووە، حکومەتی ئیمارات لە رێگەی گرتنەبەری چەندین رێکارو رێوشوێن بۆ پەرپێدانی کەرتی نەوتی وڵاتەکەی توانیویەتی بگاتە پلەی سێیەمی وڵاتانی عەرەبی لە یەدەگی نەوتدا کە ئێستا خاوەنی ١١٣ ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتی خاوە.
ھەر بەپێی ئامارەکە کوەیت چوارەم و لیبیا پێنجەم و قەتەر شەشەم و جەزائیر حەوتەم و عومان ھەشتەم و میسر نۆیەم و یەمەن بە پلەی دەیەم دێن لە یەدەگە نەوتی خاودا.
بەپێی ئاژانسی رۆیتەرز، نرخی ھەر بەرمیلێک نەوتی برێنت کە پێوەرێکی جیھانییە لەکاتی داخستنی بۆرسەی جیھانی لە ٧٧ دۆلاردا جێگیربوو، پێش ئەوەی بەھۆی سەری ساڵەوە بۆرسە و بازاڕە داراییەکان دابخرێن.
ھەروەھا نرخی نەوتی خاوی ئەمریکا بە ٧١ دۆلار و ٥٥ سەنت مامەڵەی پێوەکرا.
نرخی نەوتی برێنت لە ٢٤ی ئەیلولی ئەمساڵدا بەرزترین ئاستی تۆمارکرد و ھەر بەرمیلێکی بە زیات لە ٩٥ دۆلار مامەڵەی پێوەکرا، نزمترین ئاستیشی لە ١٢ی ئازاردا بوو کە بۆ ٧٣ دۆلار دابەزی.
ھەروەھا نرخی نەوتی خاوی ئەمریکا لە ٢٤ی ئەیلولدا گەیشتە بەرزترین ئاست لەماوەی ئەمساڵدا کاتێک نرخی ھەر بەرمیلێک گەیشتە سەروی ٩٥ دۆلار، نزمترین ئاستیشی لە ٣٠ نیساندا بوو کە بە ٦٣ دۆلار مامەڵەی پێوەکرا.
وەزارەتی نەوتی عێراق لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، مانگی رابردوو ھەناردەکردنی نەوتی خاو بۆ ١٠٢ ملیۆن و ٩٧٥ ھەزار و ٧٨٢ بەرمیل بەرزبۆتەوە، داھاتەکەشی گەیشتۆتە ھەشت ملیار و ٤٨١ ملیۆن و ٥٥٨ ھەزار دۆلار.
راشیگەیاند، کۆی گشتی بڕی ھەناردەکراوی نەوتی خاو بۆ مانگی تشرینی یەکەم لە کێڵگە نەوتییەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق بڕی ١٠١ملیۆن و ٧٦٤ ھەزار و ٦٢٠ بەرمیل بووە.
ئاماژەی بەوەشکرد، تێکڕای نرخی یەک بەرمیل (٨٢,٣٦٥) دۆلار بووە.
دوای چەندین رۆژ لە دابەزینی نرخی نەوت لە جیھاندا، بەرەبەیانی ئەمڕۆ، نرخی نەوتی خاوی برێنت بەڕێژەی نزیکەی ٠.٨٤% بەرزبووەوە و گەیشتە ٨٠.٦ دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک، ھەروەھا نرخی نەوتی خاوی ئەمریکیش بەڕێژەی ٠.٩% بەرزبووەوە و ھەر بەرمیلێک بە ٧٤.٥٣ دۆلار مامەڵەی پێوەکرا.
ھۆکاری بەرزبونەوەی نرخی نەوت بۆ گرژییەکانی دەریای سور دەگەڕێنرێتەوە، ئەوەش وایکردوە گواستنەوەی نەوت لەو دەریایەدا سنوردار بێت.
ئێوارەی ئەمڕۆ لە بازاڕەکانی ئاڵوگۆڕی دراو لە ھەرێمی کوردستان بەھای دۆلار بەرامبەر دینار دابەزینی بەرچاوی بەخۆوە بینی و بۆ ماوەیەک ١٠٠ دۆلار بە کەمتر لە ١٥٤ ھەزار دینار مامەڵەی پێوەکرا.
جەبار گۆران وتەبێژی بازاڕی دۆلارەکەی سلێمانی بە کوردسات نیوزی راگەیاند، ھۆکاری سەرەکی دابەزینی بەھای دۆلار کەمبوونەوەی خواستە لەسەر ئەو دراوە و ئەمڕۆ دۆلارێکی زۆر خرایە بازاڕەکانەوە و لەبەرامبەردا خواست لەسەر دینار بەرزبووەتەوە.
وتیشی، ھۆکارەکانی دیکەی دابەزینی بەھای دۆلار پەیوەندیدارن بە پێشبینی مامەڵەکاران بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکانی بانکی ناوەندی لە ساڵی داھاتوودا بە ئامانجی بەرزکردنەوەی بەھای دینار لەناویاندا گۆڕینی سەرجەم مامەڵەکان بۆ دینار و مامەڵەی بازرگانی بە دینار و دراوەکانی دیکە لەگەڵ وڵاتاندا.
لەگەڵ کردنەوەی بازارەکانی ئاسیا نەوتی برێنت بەراورد بە دوێنی لە ٤% نرخەکەی لە دەستدا و بەرمیلێک نەوت بە ٧٢ دۆلار و ٨١ سەنت مامەڵەی پێوەکرا ، ھەروەھا بەرمیلێک نەوتی تەکساسیش بە ھەمانشێوە لە ٤% نرخەکەی لەدەستدا و بە ٦٨ دۆلار ٢١ سەنت مامەڵەی پێوەکرا.
نزمبوونەوەی نرخی نەوت لە کاتێکدایە، وڵاتانی ئەندام لە رێکخراوی ئۆپیک بە مەبەستی جێگیرکردنی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیھاندا، رێککەوتن لەسەر کەمکردنەوەی ھەناردەکردنی رۆژانەی نەوت. بەڵام ھۆکاری نزمبونەوەی نرخەکەی دەگەڕێتەوە بۆ رێژەی ھەڵئاوسان لە ئەمریکا، ئەوەش وا لە بانکی ناوەندی ئەمریکا دەکات رێژەی سوود دانەبەزێنێت.
ئەنتۆنی بلینکن، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، لەدرێژەی ھەوڵەکانیان بۆ پاراستنی ھاوڵاتییانی مەدەنی لە شەڕی کەرتی غەززە، واشنتۆن سزای قەدەغەکردنی گەشتکردن بۆ ئەمریکا بەسەر تەواوی ئەو کەسانە دەسەپێنێت، کە تێوەگلاون لە توندوتیژی بەرامبەر ھاوڵاتییانی مەدەنی لە کەناری رۆژئاوا و سزای دیکەشی بەدوادا دێت.
ئەوەشی خستەڕوو، سزاکە ئەو کەس و لایەنانەش دەگرێتەوە، کە ڕێگرن لە گەیشتنی ھاوکارییەکان بە ھاوڵاتییانی کەرتی غەززە و کەناری رۆژئاوا.
ھاوکات، ماڵپەڕی ئاکسیۆس، لە زاری چەند بەرپرسێکی ئەمریکاوە بڵاویکردووەتەوە، سزاکەی واشنتۆن دەرخەری نیگەرانی ئەو وڵاتە لە پەرەسەندنی توندوتیژی ئیسرائیلییەکان بەرامبەر ھاوڵاتییانی مەدەنی کەرتی غەززە و چاوەڕوانیش دەکرێت، دەیان ھاوڵاتی ئیسرائیلی ئەو سزایەی بەسەردا بسەپێندرێت.
پێگەی ھیلینک شیپینگ لە راپۆرتێکدا بڵاویکردەوە، دانوستانەکانی ئەم دواییەی نێوان کۆمپانیای سۆمۆ و حکومەتی ھەرێم و کۆمپانیای ھێڵی نەوتی تورکی "بوتاش" بەرەوپێشچوونی تێدا بەدیھاتووە، کە سەبارەت بە دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان ئەنجامدراون.
لە راپۆرتەکەشدا ھاتووە، لەڕووی تیۆرییەوە دەتوانرێت ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان دەستپێبکاتەوە، بەڵام ھێشتا پێویستە چەند بابەتێکی سیاسی و بازرگانی چارەسەر بکرێت.
بەپێی ئەو راپۆرتە، پێویستە کۆمپانیای سۆمۆ رێککەوتن لەگەڵ ئەو بازرگانانەی نەوت ئەنجامبدات، کە پێشتر نەوتی خاویان لە کێڵگەکانی ھەرێم کڕیوە.
ھەروەھا پێویستە بابەتی یاسایی نێوان ئەنقەرە و بەغداد چارەسەر بکرێت و رەزامەندی بدرێت لەسەر مەرج و گومرگی داھاتوو ئەو بۆرییە نەوتییە.
خاڵی سێیەمیش ئەوەیە، دەبێت رێککەوتن بکرێت لەسەر چۆنێتی پێدانی داھاتی ھەرێمی کوردستان لەلایەن حکومەتی عێراقەوە، لەو نەوتەی ھەناردە دەکرێت.
بەپێی کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان، زیانەکانی راگرتنی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان لە مانگی ئازاری رابردووەوە، گەیشتووەتە حەوت ملیار دۆلار.
کۆمپانیای سۆمۆ ئاماری نەوتی ھەناردەکراوی مانگی تشرینی یەکەمی ئەمساڵی بڵاوکردەوە و تیایدا ھاتووە، کۆمپانیا چینییەکان زۆرترین نەوتییان لە نەوتی ھەناردەکراوی عێراق کڕیوە و بەجۆرێک کە نۆ کۆمپانیای چینی لە نێوان ٣٨ کۆمپانیای جیھانیدا نەوتی عێراقیان کڕیوە.
ئاماژەی بەوەشکردوە، کۆمپانیا ھیندییەکان بە پلەی دووەم دێن کە حەوت کۆمپانیا ھەستاون بە بارکردن و کڕینی نەوتی عێراق و کۆمپانیا ئەمریکییەکانیش بە پلەی سێیەم دێن.
سۆمۆ دەشڵێت، فرۆشتنی نەوتی عێراق پشت بە ستانداردە بنچینەییەکانی گرێبەست کردن لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییە جیھانییە گەورەکان و مامناوەندییەکان دەبەستێت و دیارتریین کۆمپانیا کە نەوتی عێراق دەکڕین کۆمپانیای ئیندیلان ئۆیڵی ھیندی و کۆکازی کۆری و ئیکسۆن مۆبێلی ئەمریکی و ئاینی ئیتاڵی و شێڵی ھۆڵەندی- بەریتانین.
ھاشم روکابی، راوێژکاری محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق رایگەیاند، پلانی چاکسازی دارایی بانکی کە حکومەت و بانکی ناوەندی ھەستاون بە جێبەجێکردنی ئامانجی دروستکردنی کۆڵەکەیەکی بەھێزی ئابورییە.
ئاماژەی بەوەشکردوە، ئەو چاکسازییانە کەشوھەوای وەبەرھێنان دەرەخسێنن و کۆتایی دەھێنێن بە بازرگانی یاسایی و قاچاغی دۆلار و کاری رەش و رێگەپێنەدراو لە بازارەکاندا.
روکابی دەشڵێت: بە کورتی ئەو پرۆسەیە کۆتایی بە شەڕی دۆلار دەھێنێت.
رۆژی ٢٤ی ئەم مانگە عەلی عەلاق، پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراق رایگەیاند، چارەسەری ریشەییان داناوە بۆ کۆتایھێنان بە ئاودیوکردنی دۆلار و پرۆسەی ھاوردەکردنی درھەمی ئیماراتی دەستپێدەکات و لێکتێگەیشتنی سەرەتاییش لەگەڵ تورکیا ھەیە بۆ حەواڵەکردن لەرێگەی بانکە تورکییەکانەوە بە یۆرۆ.
پاسەوانی کەناراوەکانی ئەمریکا رایگەیاند: بەھۆی لێچوونی نەوت و تێکەڵبوونی لەگەڵ ئاودا لە کەنداوی مەکسیک شەش وێستگە بەرھەمھێنانی نەوتییان راگرتووە کە رۆژانە بە تێکڕایی زیاتر لە ٦١ ھەزار بەرمیل نەوت بەرھەمدەھێنن کە دەکاتە ٣ %ی نەوتی خاو لە جیھاندا.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ھەناردەی نەوت لەڕێگەی بۆرییەوە راگیرا دوای ئەوەی لە دووری ٣٠ کیلۆمەتر لە نزیکی کەناراوەکانی روباری میسیسیپی تێبینی ھەبوونی نەوت کراوە.
پاسەوانی کەناراوەکانی ئەمریکا دەشڵێت: ئەو ناوچەیەی کە نەوتەکەی تێکەڵبووە پشکنینی بۆ کراوە بە پانتایی ٣٧ کیلۆمەتر و یەکێک لە بۆرییەکان کون بوە و لەو رێگەیەوە نەوت تێکەڵی ئاو بوە، بەڵام تا ئێستا ھیچ گیاندارێک لەو ناوچەیەدا زیانی بەر نەکەوتووە.
حەسەن محەمەد، جێگری بەڕێوەبەری کۆمپانیای نەوتی بەسڕە بە ئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاند، بڕیارە کۆمپانیای نەوت و غازی چینی "پترۆچاینا" شوێنی کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیلی ئەمریکی بۆ وزە بگرێتەوە، وەک بەڵێندەری سەرەکی لە کێڵگەی خۆرئاوای قورنە یەک، بەوەش کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیل ھیچ بوونێکی لە کەرتی وزەی عێراق نامێنێت.
حەسەن محەمەد ئاماژەی بەوەشدا، حکومەتی عێراق رێککەوتنی کردووە بۆ رێکخستنی بابەتە داراییەکان، بەڵام ھێشتا بۆ بابەتی باج نەگەیشتونەتە چارەسەر و بۆ ئەوەش دوو بژاردەیان لە بەردەمدایە.
سەرچاوەیەکی باڵای حکومەتی عێراق ئاشکرایکرد، وەفدێکی بانکی ناوەندیی عێراق لەشاری ئەبوزەبی ئیمارات لەگەڵ لێپرسراوی پرۆسەی ھەناردە دەرەکییەکان بۆ پارەدارکردنی ھاوردەکان کۆبووەتەوە و لەسەر چەند خاڵێک رێککەوتوون و یەکەمیان بریتییە لە رێککەوتن لەسەر پارەدارکردنی پێشوەختی ھەژماری پێنج بانکی عێراقی بە دۆلار لە بانکە ئوردنییەکان و حەواڵەکانیان لە رێگەی بانکی جەی پی مۆرگانی ئەمریکییەوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، رێککەوتنی دووەم بریتییە لە چارەسەرکردنی ئەو کێشانەی پەیوەندییان بە حەواڵە رەتکراوەکانەوە ھەیە، بەڵام مەرجێک رەتکردنەوەکان پشتبەستوو بێت بە بەڵگەی بەھێز.
ئەو سەرچاوەیەی حکومەتی عێراق راشیگەیاندووە، ھەر لە ئەبوزەبی چەند کۆبوونەوەیەکی تر کراون لە نێوان بانکێکی ئیماراتی و بانکی ناوەندیی عێراق و لایەنی ئەمریکی بە مەبەستی جێبەجێکردنی میکانیزمێک بۆ پارەدارکردنی بانکە عێراقییەکان بە درھەمی ئیماراتی.