ئابووری
نرخی نەوتی خاو ئەمڕۆ بەرزبوونەوەیەکی کەمی تۆمار کرد، بە جۆرێک نەوتی خاوی ڕۆژئاوای تەکساس بە ڕێژەی ٠.١% بەرزبووەوە و گەیشتە ٨٠ دۆلار و ٤٩ سەنت، ھاوکات نەوتی خاوی برێنتیش بە ٨٤ دۆلار و ١٢ سەنت مامەڵەی پێوەکرا.
بەپێی سەرچاوەکان، کاریگەرییەکانی کەمبوونەوەی بێکاری و بەردەوامی بانکی نێودەوڵەتی بۆ توندکردنەوەی رێکارەکانی پەیوەست بە سیاسەتی دراو کاریگەریی لەسەر نرخی نەوت و خواست دروستدەکات.
ھاوکات چینیش لەگەڵ ئەوەی خاوبوونەوەیەک لە ئابوورییەکەیدا روویداوە بەڵام بەردەوامە لەسەر داواکارییەکانی بۆ کڕینی نەوت، ئەوەش خواستی لەسەر نەوت بەرزکردوەتەوە.
بە پێی ئامارێکی کۆمپانیای ئینی نەوتی ئیتاڵی، تا کۆتایی ساڵی ٢٠٢٢ یەدەگی نەوتی عێراق گەیشتووەتە ١٤٥.١٩ ملیار بەرمیل لە باشترین جۆری نەوتی یەدەگ، لە ئێستاشدا لە کۆی ١٠ باشترین وڵاتی جیھان بۆ یەدەگی نەوت، عێراق لە پلەی پێنجەمدایە و لە دوای فەنزوێلاش کە خاوەنی ٣٠٣.٣٧٥ ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگە و لە پلەی یەکەمدایە، سعودیەش بە پلەی دووەم دێت و ٢٧٢.٩٠٤ بەرمیل نەوتی یەدەگی ھەیە.
بە پێی ئامارەکەی ئەو کۆمپانیا ئیتاڵییە، ئێران لە پلەی سێیەمی وڵاتانی جیھاندایە لە رووی یەدەگی نەوتەوە کە خاوەنی ٢٠٨.٦٠٠ ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگە.
بەڕێوەبەرایەتی زانیاری وزەی ئەمریکا لە راگەیەنراوێکدا باسی لەوەکردوە، ھەفتەی رابردو واشنتۆن بە تێکڕای رۆژانە پێنج ملیۆن و ٨١٠ ھەزار بەرمیلی ھاوردە کردووە کە زۆرترینیان لە ھەشت وڵاتی جیھانەوە بووە کە لە تەواوی ھەفتەکەدا گەیشتووەتە ٣٥ ملیۆن بەرمیل.
ئەوەشی خستوتەڕو، لەو ژمارەیەش عێراق ٣٠٥ ھەزار بەرمیلی ھەناردەی ئەمریکا کردووە کە رۆژانە گەیشتووەتە ٧٠ ھەزار بەرمیل، لەکاتێکدا عێراق پێشتر ھەفتانە ٢٣٥ ھەزار بەرمیل نەوتی ھەناردەی ئەمریکا دەکرد.
بەڕێوەبەرایەتی زانیاری وزەی ئەمریکا ئەوەشی خستوەتەڕو، کەنەدا گەورەترین ھەنارەکاری نەوتە بۆ ئەمریکا بە تێکڕای رۆژانە سێ ملیۆن و ٤٦٦ ھەزار بەرمیل، لە پلەی دووەمیشدا مەکسیک دێت کە رۆژانە ٦٦٧ ھەزار بەرمیل نەوت ھەناردەی ئەمریکا دەکات.
بەرەبەیانی رۆژی دووشەممە لەگەڵ کردنەوەی بازاڕەکانی ئاسیا، نرخی نەوتی برێنتی بەرزبووەوە و بە ٨٦ دۆلار و ٦٥ سەنت مامەڵەی پێوەکرا، ھەروەھا نرخی نەوتی تەکساسی ئەمریکاش بەرزبووەوە و بە ٨٢ دۆلار و ٧٩ سەنت مامەڵەی پێوەکرا.
کەمکردنەوەی ئاستی بەرھەمھێنانی نەوت لەلایەن سعودیە و رووسیاوە، بووەتە ھۆکار بۆ بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازارەکانی جیھاندا. شارەزایانی بواری ئابوریش پێیان وایە لەم مانگەدا نرخی بەمیلێک نەوت دەگاتە ٩٠ دۆلار.
لە ماوەی زیاتر لە ٢ ساڵی رابردوودا، ئەمە یەکەمجارە نرخی نەوت لە جیھاندا بۆ ماوەی شەش ھەفتەی یەک لە دوای یەک بەرزبوونەوە بەخۆیەوە دەبینێت.
ماڵپەڕی بۆرسەی عێراق بڵاویکردەوە، بەرەبەیانی ئەمڕۆ ھەینی ١٠٠ دۆلاری ئەمریکی لە بازارەکانی عێراق و ھەرێمی کوردستان بە ١٥١ ھەزار دینار مامەڵەی پێوەدەکرێت.
رۆژی ١٩ـی ئەم مانگە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا مامەڵەکردن بە دۆلاری لە ١٤ بانکی عێراقی قەدەغەکرد و تۆمەتباری کردن بە ناردنی دۆلار بۆ ئەو وڵاتانەی کە سزای ئەمریکایان لەسەرە.
شارەزایانی ئابوری دەڵێن، پێشبینی ناکرێت دابەزینی بەھای دینار ماوەیەکی زۆر بخایەنێت و لەو باوەڕشدان لە ھەفتەی داھاتووەوە بەھای دۆلار ڕو لە دابەزین دەکاتەوە.
بە پێی ئامارەکانی فەرمانگەی زانیارییەکانی وزەی ئەمریکا، ھەفتەی رابردوو رۆژانە ٢١٦ھەزار بەرمیل نەوتی خاوی عێراق ھەناردەی ئەمریکا کراوە، ئەوەش بەراورد بە ھەفتەی پێشوتر بۆ دوو ھێند زیادی کردوە.
بە پێی ئامارەکان، پێشتر رۆژانە ١١٤ ھەزار بەرمیل نەوت لە عێراقەوە ھەناردەی ئەمریکا کراوە.
نۆ وڵات ھەناردەکاری سەرەکی نەوتن بۆ ئەمریکا کە کەنەدا لە پلەی یەکەمدا دێت و ھەفتەی رابردوو رۆژانە ٣ ملیۆن و ٧٧٦ ھەزار بەرمیلی ھەناردە کردوە. دوای ئەویش مەکسیک دێت کە رۆژانە ٧٥٨ ھەزار بەرمیلی ھەناردە کردوە و سعودیەش لە پلەی سێیەمدایە کە رۆژانە ٤٦٠ ھەزار بەرمیلی ھەناردە کردوە.،عێراقیش لە پلەی چوارەمدا دێت.
کازم تۆکی ئەندامی لیژنەی نەوت و غازی ئەنجومەنی نوێنەران لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، تورکیا بە پاساوی کێشەی تەکنیکی و ھونەرییەوە لە بۆرییە نەوتییەکاندا، پڕۆسەی ھەناردەی نەوتی کوردستان دەستپێناکاتەوە، بەڵام لە راستیدا ئەو وڵاتە ھۆکاری دیکەی ھەیە، کە سیاسین.
ئاماژەی بەوەشکردووە، تورکیا پاشگەزبوونەوەی عێراقی لەو سکاڵایانەی لە دادگای ناوبژیوانی پاریس تۆماریکردووەتە دژی ئەو وڵاتە، کردووەتە مەرجی دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراقیش ئامادە نییە لەو سکاڵایانەی بکشێتەوە.
ئەو ئەندامەی لیژنەی نەوت و غاز وتیشی، عێراق ژمارەیەک بژاردەی لە بەردەمدایە بۆ دەستپێکردنەوەی پڕۆسەی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان، یەکێکیش لەو بژاردانە بەکارھێنانی بەندەری عەقەبەی ئوردنە بۆ ھەناردەکردنی نەوتی ھەرێم، کە عێراق بە ئوردنە دەبەستێتەوە لە جێگەی بەندەری جەیھانی تورکیا.
باسم محەمەد عەبادی بریکاری وەزیری نەوتی عێراق بۆ کاروباری دەرھێنانی نەوت بە رۆژنامەی سەباحی راگەیاندووە، لەگەڵ ئەنقەرە رێککەوتوون رۆژی ١٩ ئەم مانگە لە بەغداد کۆببنەوە بۆ تاوتوێکردنی دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان لە رێگەی بەندەری جەیھانی تورکیاوە.
ئاماژەی بەوەشکرد، ئەوان چەندینجار پەیامیان بۆ یەکدی ناردووە سەبارەت بە پابەندبوونی ھەردوولا بۆ ھەناردەکردنەوەی نەوتی ھەرێم بە زووترین کات.
عەبادی راشیگەیاند، ئەنقەرە پێی راگەیاندوون ھۆکاری دەستپێنەکردنەوەی نەوتی ھەرێم بەھۆی ئەوەیە بۆری گواستنەوەی نەوت کاری چاککردنەوەی تێدادەکرێت و تائێستا تەواونەبووە.
بریکاری وەزیری نەوت ئەوەشی خستووەتەڕوو، عێراق لەئێستادا ئامادەیە لە رێگای بۆری نەوتی ھەرێمی کوردستانەوە رۆژانە ٥٠٠ ھەزار بەرمیل نەوت ھەناردەی دەرەوە بکات.
لە رۆژی ٢٥ ئادار بە بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس، ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان راگیراوە، ئاژانسی رۆیتەرزیش دەڵێت، تائێستا ھەرێمی کوردستان بەھۆی راگرتنی ھەناردەی نەوتەوە، زیاتر لە دوو ملیار دۆلار زیانی بەرکەوتووە.
ئاژانسەکانی ھەواڵ بڵاویانکردەوە، بەرەبەیانی ئەمرۆ لە مامەڵەکانی بازاڕی ئاسیا نرخی نەوتی خاوی برێنت بۆ گرێبەستە دواخراوەکان ٩ سەنت بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە ٧٤ دۆلار و ٣٨ سەنت، نەوتی خاوی تەکساسیش یەک سەنت بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە ٦٩ دۆلار و ٤٣ سەنت.
وەبەرھێنەران پێشبینیدەکەن، لیژنەی فیدراڵی بازاڕی کراوەی سەر بە بانکی ناوەندی ئەمریکا بەرزکردنەوەی نرخی سود رابگرێت، لەکاتێکدا دڵنیایی نییە لەبەرامبەر روانگەی ئابوری لێکەوتە بەردەوامەکانی بەرزکردنەوەی سود کە لە مانگی ئاداری ٢٠٢٢ەوە دەیان جار بەرزکراوەتەوە و کاریگەری ھەبووە لەسەر بەرزبوونەوەی نرخی نەوت.
ئەمڕۆ بەھای لیرەی تورکی بۆ ئاستی پێوانەیی بەڕێژەی ١.٣% دابەزینی تۆمارکرد و ١٠٠ دۆلار گەیشتە ٢ ملیۆن و ٣٦٥ ھەزار لیرە، کە ئەوەش بە دابەزینێکی پێوانەیی دیکە بۆ لیرەی تورکی، دادەنرێت.
لەسەرەتای ئەمساڵەوە لیرەی تورکی ٢١% بەھاکەی لەدەستداوە. ھۆکاری دابەزینیشی بۆ چاوەڕوانی وەبەرھێنەران دەگەڕێتەوە سەبارەت بە سیاسەتی نوێی دراو، دوای ئەوەی سەرۆکی نوێی بانکی ناوەندی تورکیا دەستبەکاربووە، چاوەڕوانیش دەکرێت نرخی سوود بەرز بکاتەوە.
غەریب ئەحمەد، ئەندامی فراکسیۆنی یەکێتی لە ئەنجومەنی نوێنەران لەمیانەی بەشداریکردنی لە گەشتی ھەواڵەکانی کوردسات نیوزدا باسی لەوەشکرد، لایەنەکان لەسەر چەند برگەیەکی کەمی بودجە ناکۆکیان ھەیە و چاوەڕێ دەکرێت لە چەند سەعاتی داھاتوو بگەن بە رێکەوتن.
ئاماژەی بەوەشکرد، فراکسیۆنی یەکێتی پشتیوانی لە مانەوەی برگەی گێڕانەوەی پاشەکەوتی مووچە دەکات و سازشی لەسەر ناکات.
فالح ساری، ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەران لە لێدوانێکدا ئاماژەی بەوەشکردوە، بەگوێرەی دوایین رێککەوتنی نێوان ھەولێر و بەغداد، پێویستە ھەرێم رۆژانە ٤٠٠ ھەزار بەرمیل نەوت لە رێگەی سۆمۆوە ھەناردە بکات.
باسی لەوەشکردوە، سەرەڕای ھۆشدارییەکانی وەزارەتی دارایی بۆ ھەڵوەشاندنەوەی گۆڕانکارییەکان لەرێگەی دادگای فیدڕاڵییەوە، بەڵام لیژنەی دارایی لە بودجەدا گواستنەوەی بە سێ ترلیۆن و٣٥٠ ملیار دینار بۆ پارێزگاکان کردووە.
ئەندامەکەی لیژنەی دارایی دەڵێت، ئەمڕۆ لیژنەکەیان دەنگ لەسەر گۆڕانکارییەکان و رەشنوسی کۆتایی بودجە دەدات و رادەستی ئەنجومەنی نوێنەرانی دەکات.
کاروان یاروەیس، ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ دەنگدان لەسەر پڕۆژەیاسای بودجە دواخراوە بۆ سەعات ٨:٠٠ی ئەمشەو.
بڕیاربوو سەعات ١:٠٠ی دوانیوەڕۆی ئەمڕۆ ئەنجومەنی نوێنەران بۆ پەسەندکردنی پڕۆژەیاسای بودجە کۆببێتەوە، بەڵام بەھۆی رێککنەکەوتنی لایەنەکان لەسەر چەند برگە و مادەیەکی بودجە، کۆبوونەوەکە چەند سەعاتێک دواخراوە.
پڕۆژەیاسای بودجە کە بۆ سێ ساڵی داھاتوو بە ھەمان ناوەڕۆک دووبارە دەبێتەوە، قەبارەکەی بە ١٩٩ ترلیۆن دینار خەمڵێندراوە لەو بڕەش زیاتر لە ٦٠ ترلیۆن دینار کورتھێنانی ھەیە.
وەزارەتی دارایی رووسیا لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردوەتەوە، داھاتی ھەناردەی نەوت و گازی سروشتی روسیا لە مانگی ئایاردا بەراورد بە ھەمان ماوەی ساڵی رابردوو بەڕێژەی ٣٦% کەمیکردووە، ھەروەھا داھات لەو ماوەیەدا بەراورد بە مانگی نیسان بەڕێژەی ١٢% دابەزیوە.
ئاماژە بەوەشداوە، لە مانگی حوزەیراندا ٤٤ ملیار رۆبڵ کەمتر لەوەی چاوەڕواندەکرا لە ھەناردەی نەوت و گازی سروشتی داھات بەدەستھاتووە.
ساڵی رابردوو بودجەی روسیا بەھۆی سزاکانەوە بە بڕی ٣.٣ ترلیۆن رۆبڵ تووشی کورتھێنان بوو، لەبەرامبەردا وەزارەتی دارایی روسیا بۆ پڕکردنەوەی کورتھێنانەکە، یوان و زێڕ لە یەدەگەکانییەوە دەفرۆشێت.
میدیاکانی تورکیا ئاماژەیان بەوە کردووە، بەھای لیرەی تورکی لە بەرامبەر دۆلار رۆژ لە دوای رۆژ زیاتر دادەبەزێت و بەھاکەی لەدەستدەدات، بەجۆرێک تا کۆتایی ھاتنی دەنگدان لە ھەڵبژاردنە سەرۆکایەتی و پەرلەمانییەکەی تورکیا بەھای یەک دۆلار گەیشتە ٢٠ لیرەی تورکی، بەڵام لەماوەی ٢٤ سەعاتی رابردوودا یەک دۆلار ٢١ لیرەی تێپەڕاندووە و ئەوەش دابەزینێکی پێوانەیی و مێژووییە کە پێشتر وێنەی نەبووە.
لە ئێستادا بەھای یەک دۆلار ٢١.٥ لیرە و ئەوەش دوای یەک رۆژ دێت لە دەستبەکاربوونی وەزیری نوێی دارایی تورکیا کە رایگەیاند بەھەموو شێوەیەک کار بۆ بەرزکردنەوەی بەھای لیرە دەکەن.
ئاژانسی ھەواڵی میھر لە زاری محەمەد رەزوانی سەرۆکی گشتی گومرگەکانی ئێران بڵاویکردەوە، ئەمساڵ ھەناردەی ئێران بۆ ھەرێمی کوردستان گەیشتووەتە لە ٢٨٪، لەکاتێکدا لە ساڵی رابردوو لە ھەناردەی ئێران بۆ عێراق، لە ٢٢٪ی بۆ ھەرێمی کوردستان بووە.
محەمەد رەزوانی لە کۆبوونەوەی پارێزگارانی ھاوسنوری ئێران و ھەرێمی کوردستان لە ورمێ ئەو لێدوانەی داوە و راشیگەیاند، ئاسانکاری لە سنورەکان، بە تایبەت لە تەمەرچین، ھۆکارە بۆ بەرزبوونەوەی رێژەی ھەناردە بۆ ھەرێمی کوردستان.
ئاماژەی بەوەشکرد، پشکی عێراق لە ھەناردەی ئێران ١٩٪یە بە بڕی ١٠ ملیار دۆلار، پشکی ھەرێمیش ٥٪ی ھەناردەی ئێرانە و ئەوەش رێژەیەکی باشە.