ئابووری
ماوەی سێ ڕۆژە لەسەر یەک نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیھاندا بەرزبوونەوە تۆمار دەکات، لە کاتێکدا وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا بڕیاری سەپاندنی گەمارۆی زیاتریان داوە بەسەر ھاوردەی نەوتی ڕوسیا.
چاودێرانی ئابوریش دەڵێن، چاوەڕوان دەکرێت بەھۆی گەمارۆکانی سەر ڕوسیاوە بڕی خستنەڕووی نەوتی خاو لە بازاڕەکانی وزەدا کەمتر ببێتەوە، ئەوەش وادەکات نرخی نەوت بەرزبوونەوەی زیاتر تۆمار بکات.
ڕێکخراوەکە لە خشتەی مانگانەی سەبارەت بە بڕی بەرھەمی ئەندامەکانی ئاماژەی بەوەکردووە، لە مانگی حوزەیرانی داھاتوەوە ڕۆژانە عێراق بڕی بەرھەمی بە ٤ ملیۆن و ٥٠٩ ھەزار بەرمیل دیاریکراوە.
دەشڵێت، بۆ مانگی ئایاریش بڕەکەی بە ٤ ملیۆن و ٤٦١ ھەزار بەرمیل دیاریکراوە، دوای ئەوەی ڕۆژانە بڕی ٩٥ ھەزار بەرمیلی بۆ زیادبووە بەراورد بە مانگی ڕابردوو.
ئۆپیک راشیگەیاندوە، لە دوای سعودیە عێراق دەبێتە دووەم وڵاتی بەرھەمھێنەری نەوت لە ڕێکخراوی ئۆپیک.
رونیشیکردوەتەوە، لە مانگی حوزەیرانی داھاتوودا پشکی ڕوسیا و سعودیە بە ١٠ ملیۆن و ٦٦٣ ھەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا دیاریکراوە، پشکی ئیماراتیش بە ٣ ملیۆن و ٥٧ ھەزار بەرمیل دیاریکراوە.
بەرزبوونەوەی نرخی نەوت دوای کۆبوونەوەی سەرکردەکانی یەکێتی ئەوروپا دێت کە ھەموویان کۆک بوون لەسەر ئەوەی کۆتایی بە پشتبەستن بە وزەی روسیا بھێنن. ئەوەش لەکاتێکدا ھەفتەی رابردوو جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا ڕایگەیاند، ھەموو ھاوردەیەکی نەوت و گاز و وزەی رووسی قەدەغە دەکەن.
دوای ئەوەی یەکێتی ئەوروپا سەرکەوتوو نەبوو لە بڕیاردان لەسەر ڕاگرتنی ھاوردەی سوتەمەنی لە ڕووسیا، نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیھان بەرزبوویەوە و ئەمڕۆ نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت گەیشتە ١١١ دۆلار و ٤٠ سەنت، نرخی بەرمیلێک نەوتی تەکساسیش بە ١٠٨ دۆلار و ١٨ سەنت مامەڵەی پێوە دەکرێت، بەو شێوەیەش نرخی نەوت لە ماوەی ٢٤ سەعاتدا، پێنج دۆلار بەرزبووەتەوە.
ئەوە لە کاتێکدایە چاوەڕوان دەکرێت کۆبوونەوەی ئۆپیک پڵەس بەڕێوەبچێت کە ڕووسیاش تێیدا بەشداری دەکات، چاودێرانیش پێشبینی دەکەن دوای ئەو کۆبوونەوەیە بڕیار بدرێت لەسەر زیادکردنی بەرھەمھێنانی نەوت بە بڕی ٤٣٢ ھەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا.
بە وتەی چاودێرانیش، دابەزینی یەدەگی نەوت و سوتەمەنی ئەمریکی، ھۆکارێکی تری بەرزبونەوەی نرخی نەوتە، بەو پێیەی لە کۆتایی مانگی نیساندا، یەدەگی نەوتی ئەمریکی بە بڕی ٣ ملیۆن و ٥٠٠ ھەزار بەرمیل کەمبووەتەوە.
وەزارەتی نەوتی عێراق لە ڕاگەیەندراوێکدا دەڵێت بە پشتبەستن بە راپۆرتە سەرەتاییەکانی کۆمپانیای بەرھەمھێنانی نەوتی عێراق (سۆمۆ) مانگی ڕابردوو ١٠١ ملیۆن و ٣٩٠ ھەزار و ٦٠٢ بەرمیل نەوتی عێراق ھەناردەی دەرەوە کراوە و بە گشتی داھاتەکەی ١٠.٥٥ ملیار دۆلاربوە.
لەو مانگەدا بڕی رۆژانەی بەرھەمی نەوت ٣ ملیۆن و ٣٨٠ و ھەشتا ھەزار بەرمیل بووە، و نرخی تێکڕای ھەر بەرمیلێکیش ١٠٤.٠٩١ بووە.
لە کێڵگەکانی ناوەڕاست و باشوری عێراقەوە بڕی ٩ ملیۆن و ٨١٠ ھەزار و ٤٢ بەرمیل نەوت بۆ ھەناردەکردن بەرھەمھاتووە، بەرھەمی کێڵگە نەوتییەکانی کەرکووکیش بۆ ھەناردەکردن بریتیبووە لە ٢ ملیۆن و ٩٩١ ھەزار و ٦٩ بەرمیل.
لە راپۆرتەکەیدا، وەزارەتی نەوتی عێراق بە ھیچ شێوەیەک باسی نەوتی ھەرێم و بڕی و ھەناردەکەی نەکردووە.
(مستەفا کازمی)، سەرۆک وەزیرانی عێراق لە چاوپێکەوتنێکی لەگەڵ رۆژنامەی سەباح رایگەیاند: بڕیاری بەرزکردنەوەی بەھای دۆلار بەرامبەر دینار پلانی چەند ساڵێک لەمەوبەری حکومەتی عێراق بووە و لە کابینەکەی ئەو جێبەجێکراوە، ئەوەش لەسەر بنەمای ئەوەی بەھۆی دابەزینی نرخی نەوت عێراق ڕووبەڕووی کورتھێنانی گەورەی بودجە ببۆوە.
(مەزھەر محەمەد ساڵح)، راوێژکاری سەرۆک وەزیرانی عێراق بۆ کاروباری دارایی رایگەیاند: قەرزە کەڵەکەبووەکانی سەر عێراق کە لە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی وەرگیراوە، زۆرینەی لە جەنگی دژی داعش کەوتووەتە ئەستۆی عێراق کە کۆی گشتییەکەی زیاتر لە چوار ملیار دۆلار، بەڵام پێشبینی دەکرێت ساڵی ٢٠٢٨ کۆتایی بەو قەرزانە بھێنرێت.
راوێژکارەکەی مستەفا کازمی ئاماژەی بۆ ئەوەشکردووە، بەشێک لەو قەرزەی کە کەوتووەتە ئەستۆی وڵاتەکەی بۆ پڕکردنەوە و پشتگیریکردنی بودجە بووە.
وتەبێژی کۆمپانیای یونیبەر کە گەورەترین کۆمپانیای ھاوردەکاری غازی ڕووسییە بۆ ئەڵمانیا ڕایگەیاند، بە پێی ئەو میکانیزمەی مۆسکۆ دیاری کردووە، بەردەوامیی دەدەن بە ھاوردەکردنی غازی ڕووسی بۆ ئەڵمانیا و بە دراوی ڕووسی "ڕوبڵ" غازەکە دەکڕن.
وتیشی، ڕاستەوخۆ پارەکە دەنێرنە بانکی ڕووسیا نەک ئەوروپا، ئەوەش دوای ئەوە دێت کە ڕووسیا بڕیاریدا بە بڕینی غازی بولگاریا و پۆڵەندا، ئەوەش بەھۆی ئەوەی ئەو دوو وڵاتە ڕەتیانکردەوە بە ڕوبڵ پارەی غازەکە بدەن.
لەلایەکی تریشەوە پەرلەمانی ئەڵمانیا لە کۆبوونەوەی ئەمڕۆیدا ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر پێشنیاری پشتگیریکردنی ئۆکراین و گەیاندنی چەکی قورس و کەرەستەی سەربازی بۆ ئەو وڵاتە و ٥٨٦ پەرلەمانتار دەنگیان لەسەر پێشنیارەکەدا.
(مەزھەر محەمەد ساڵح ) ڕاوێژکاری دارایی سەرۆک وەزیرانی عێراق، بە ئاژانسی ھەواڵی رەسمی عێراقی ڕاگەیاند، بانکی ناوەندی توانای دارایی خۆی گەڕاندۆتەوە لەڕووی بونی یەدەگی دراوی نەختینەی بیانییەوە.
وتیشی، یەدەگی ئێستای بانکی ناوەندیی عێراق گەیشتۆتە ٧٠ ملیار دۆلار، ئەوەش سێ ھێندەی ئەو قەرزە دەرەکیانەیە، کە پێویستە عێراق لە نێوان ساڵانی ٢٠٢٢ بۆ ٢٠٢٨ بیانداتەوە.
مانگی ڕابردوو عێراق داھاتی فرۆشتنی نەوتی گەیشتە ١١ ملیار دۆلار، کە ماوەی ١٤ ساڵە داھاتی مانگێکی فرۆشتی نەوت نەگەیشتۆتە ئەو بڕە.
بەپێی پێشبینییەکانی پسپۆڕانی سندوقی نێودەوڵەتی دراو، ئەمساڵ پشکی بەرھەمھێنانی نێوخۆیی روسیا زیاتر دادەبەزێت و ساڵی ٢٠٢٤یش ئەم دابەزینە دەگاتە خراپترین ئاست. بەم جۆرەش روسیا پلەی شەشەم گەورەترین ئابووری جیھان لەدەستدەدات و ئەندۆنیزیا پێشیدەکەوێت.
بەھۆی ھێرشی روسیا بۆ سەر ئۆکراین، ئەو وڵاتە لەلایەن ئەمریکا و ئەوروپا و ھاوپەیمانەکانیانەوە سزا دراوە و چاوەڕوانیش دەکرێت سزاکان لە دوورمەودا زیانی کەمەرشکێن لە ئابوورییەکەی بدەن و سیستمە داراییەکەی زیاتر گۆشەگیر بکەن .
عەلی عەلاوی وزیری دارایی رایگەیاند ، ئەگەرچی نرخی نەوت لە ئەنجامی جەنگی ئۆکراین روسیا بەرزبووەتەوە و سودی زۆری بۆ عێراق ھەیە ، بەڵام لە ھەمانکاتدا بەرزبونەوەی نرخی خۆراک و کەلوپەلەکانی تر بەھۆی جەنگەکەوە زیانی لێدەکەوێتەوە.
وتیشی، سەرباری بەرزبونەوەی نرخی نەوت ، بەڵام بەھۆی پابەندبوونی بە رێککەوتنەکەی ئۆپیک ، عێراق ناتوانێت ھەناردەی نەوت زیاد بکات .
لە مانگی مارسدا رۆژانە ٤ ملیۆن و ٣٤٠ ھەزار بەرمیل نەوت ھەناردەی دەرەوە کراوە کە بەراورد بە مانگی شوبات ، ھەناردەی نەوت ٨٠ ھەزار بەرمیل زیادیکردووە .
لە گفتوگۆیەکدا لەگەڵ دەنگی ئەمریکا لەسەر دۆسێی نەوت، (د. بێوار خنسی)، ڕاوێژکاری سەرۆکی حکومەتی ھەرێم ڕایگەیاند: ھەرێم ئامادەیە کێشەی دۆسێی نەوت لەگەڵ حکومەتی ناوەندی چارەسەر بکات، ئەوەش لەڕێگەی ئەوەی دەرفەت بدەن یاسای نەوت و گاز لە پەرلەمانی عێراق دەربکرێت .
وتیشی، دەبێت ھەرێم ھەوڵبدات چارەسەری پرسی نەوت لەگەڵ بەغداد لە بابەتە سیاسییەکان دووربخاتەوە.
ئەو ڕاوێژکارەی سەرۆکی حکومەتی ھەرێم ئاماژەی بۆ ئەوەکرد، ھەرێم دەیەوێت کەرتی پیشەسازی نەوت و گاز پەرەپێبدات و ئەو بابەتەش بە بێ ھەماھەنگی بەغداد نابێت.
وەزارەتی نەوتی عێراق دەشڵێت ئامانج لە گفتوگۆکان "ھێنانەکایەی زۆرترین سوود و داھاتی داراییە بۆ خزمەتکردنی بەرژەوەندیی گشتی کە ڕۆڵی لە بەھێزکردن و پاڵپشتی ئابووری نیشتمانی و پیشەسازیی نەوت ھەبێت".
ئەوەش لەکاتێکدایە ڕۆژی ٥ی ئەم مانگە وەزیری نەوتی عێراق ڕایگەیاند ئەمساڵ پشکی ھەرێمی کوردستان بەگوێرەی پێوەرێکی دیکە ھەژمار دەکرێت و ساڵی ڕابردوو بڕە پارەیەکی کەمیان داوەتە ھەرێمی کوردستان.
بەپێی پرۆژە یاسای بودجەی عێراق، دەبێت بەغدا مانگانە مووچە و شایستە داراییەکانی ھەرێمی کوردستان بنێرێت ئەویش لەبەرامبەر ئەوەی ھەرێمی کوردستان رۆژانە داھاتی ٢٥٠ ھەزار بەرمیل نەوت و نیوەی داھاتی دەروازە سنوورییەکان رادەستی بەغداد بکات.
بەڵام دوای چەند مانگێک بەغداد وەستا لە پێدانی شایستە داراییەکانی ھەرێمی کوردستان و دواتر بڕی ٢٠٠ ملیار دیناری مانگانە لەلایەن بەغداد بۆ ھەرێمی کوردستان تەرخانکرا و لەگەڵ دواکەوتنی پێدانی ئەم بڕە پارەیە پێدانی مووچەی فەرمانبەرانیش دوادەکەوێت.