ئابووری
ڤیکتۆریا نۆلاند جێگری وەزیری دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند، بەھۆی راگرتنی ھەناردەی نەوتی روسیا، کەلێنێکی گەورە لە بازاڕی وزەی جیھانیی دروستبووە و ئەمریکا و ھاوپەیمانەکانیشی گەیشتوونەتە ئەو دەرەنجامەی کە پێویستییەکی زۆریان بە نەوتی روسیا ھەیە بۆ پڕکردنەوەی ئەو کەلێنەی لە بازاڕی جیھانیدا دروستبووە.
وتیشی، ئەگەر ئەو کەلێنەی بەھۆی ھەناردە نەکردنی نەوتی روسیا لە بازاڕی وزەی جیھانی دروستبووە، ھەر خودی روسیا پڕی نەکاتەوە، جارێکی دیکە بەھای نەوت بە شێوەیەکی بەرچاو لە بازاڕەکانی جیھان بەرزدەبێتەوە و ئەمەش کاریگەری خراپی دەبێت بەتایبەتیش لەسەر ئەو وڵاتانەی کڕیاری نەوتن.
دوای ئەوە نرخی نەوت لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزینی بەخۆیەوە بینی، ئەمڕۆ جارێکی تر نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیھان ڕووی لە بەرزبوونەوە کرد و نرخی یەک بەرمیل نەوتی خاوی برێنت گەیشتە ١٠١ دۆلار و ١٣ سەنت، نرخی یەک بەرمیل نەوتی تەکساسیش گەیشتە ٩٨ دۆلار.
لەدوای ھەڵگیرسانی شەڕی نێوان روسیا و ئۆکراین، بازاڕی وزەی جیھانیی سەقامگیر نییە و نرخی نەوت بەردەوام لە بەرزبوونەوەدایە و لەماوەی رابردووشدا گەیشتە زیاتر لە ١٣٠ دۆلار، بەڵام دواتر رووی لە نزمبوونەوە کرد.
ئەمڕۆ نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت ٦٨ سەنت بەرزبووەوە و گەیشتە ١٠٠ دۆلار و ٢٥ سەنت، نرخی نەوتی تەکساسیش بە ٩٦ دۆلار و ٨٥ سەنت مامەڵەی پێوە کرا و ٥٥ سەنت بەرزبووەوە.
نرخی نەوت لە ماوەی دوو ھەفتەی رابردوودا دابەزینی تۆمار کردووە، ئەوەش سەرباری کەمکردنەوەی ھەناردەی نەوت و پەککەوتنی ھەناردەی نەوتی لیبیا و مەترسییەکانی سەپاندنی سزای زیاتر لەلایەن وڵاتانی خۆرئاواوە بەسەر روسیا.
ھەروەھا دانانەوەی کۆت و بەند بۆ روبەڕوبوونەوەی کۆرۆنا لە زۆرێک لە شارەکانی چین، ناجێگیری لە نرخی نەوت دروست کردووە.
ئەمڕۆ نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت دوو سەنت رووی لە بەرزبوونەوە کردو و بە ٩٩ دۆلار و ٤٧ سەنت مامەڵەی پێوەکرا، نرخی نەوتی تەکساسیش نزیکەی ١٨ سەنت بەرزبۆوە و گەیشتە ٩٥ دۆلار و ٦٦ سەنت.
ئەوەش لە کاتێکدایە لە دوو ڕۆژی ڕابردوودا نرخی نەوت بە ڕێژەی ٧% دابەزینی تۆمارکرد و لە مانگی نیسانی ڕابردووەوە نەگەیشتووەتە ئەو ئاستە.
ھۆکاری ناجێگیری نرخی نەوت دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی بازرگانان ترسیان ھەیە لە زیادبوونی نرخی سود بۆ وەستاندنی ھەڵاوسان، ئەوەش زیان بە داواکارییەکان لەسەر نەوت دەگەیەنێت.
کۆمپانیای شێڵ کڕیارانی ئاگادارکردووەتەوە، بەھۆی ئەو ناکۆکیەی کە لەگەڵ سەندیکای کرێکارانی نەوت و غازی ئوسترالیا سەرھەڵداوە، تا کۆتایی مانگی تەمووز ناتوانێت ھیچ بڕێک لە غازی شل بەرھەمبھێنێت.
لایخۆشیەوە رێکخراوی ئۆپێک ئاماژەی بەوە کردووە، راگرتنی بەرھەمھێنانی غازی شل لە وێستگەی پریلودی ئوسترالی لەلایەن کرێکارانەوە، لە کاتێکدایە کە غازی سروشتی لە جیھاندا لە ژێر فشاردایە.
پشکی کۆمپانیای شێڵ لە وێستگەی پریلودی ئوسترالیا ٦٧.٥%، لەکاتێکدا کۆمپانیای ژاپۆنی ئینپێکس خاوەنی ١٧.٥%، کۆمپانیای گاز کۆریایش خاوەنی ١٠%ی پشکەکانە.
خولوسی ئاکار، وەزیری بەرگری تورکیا رایگەیاند، ھەفتەی داھاتوو ھەموو لایەنەکان جارێکی دیکە کۆدەبنەوە و رێککەوتنێک واژۆ دەکرێت. ئاماژەی بەوەشکردووە، لایەنەکان لەسەر کۆنتڕۆڵی ھاوبەش بۆ پشکنینی دانەوێڵەکان لە بەندەرەکان رێککەوتوون.
ئەم رێککەوتنە دوای ئەوە دێت، ئەمڕۆ شاندی سەربازی روسیا و ئۆکراین و تورکیا لەگەڵ نەتەوە یەکگرتووەکان لە ئەستەنبوڵ کۆبوونەوە بۆ گفتوگۆکردن لەسەر دەستپێکردنەوەی ھەناردەکردنی دانەوێڵەی ئۆکراین لە بەندەری ئۆدێسا لە دەریای ڕەش.
دوای ٢٠ ساڵ لە بەرزیی بەھاکەی بەرامبەر دۆلار، بەھای یۆرۆ دابەزینی گەورەی تۆمارکرد، کاریگەرییەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنا و بەرزبوونەوەی ھەڵاوسان و بەرزبوونەوەی نرخی سوتەمەنی و وزە و ھێرشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکراین، لەگەڵ ناجێگیری ڕەوشی سیاسی و ئابووریی وڵاتانی ئەندامی یەکێتیی ئەوروپا، ھۆکاری سەرەکین بۆ دابەزینی یۆرۆ.
ئاژانسی ھەواڵی عێراق لەسەر زاری جێگری پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق بڵاویکردەوە، بانکی ناوەندی عێراق ھیچ ھۆکارێک نابینێت بۆ دابەزاندنی بەھای دۆلار و دراوەکانی دیکە بەرامبەر بە دینار و پلانیشی نییە لە سێ بۆ پێنج ساڵی داھاتوودا ئەو کارە بکات.
مانگی ٤ی ئامساڵ دادگای فیدڕاڵی عێراق بۆ سێیەم جار لەسەر ئەو پرسە کۆبووەوە و داوایەکی بۆ بەرزکردنەوەی بەھای دینار بەرامبەر بە دۆلار ڕەتکردەوە و کەیسەکەی داخست.
ھەروەھا سکاڵاکان کە لە دژی وەزیری دارایی و پارێزگاری بانکی ناوەندی تۆمارکرابوون ڕەتکرانەوە و دادگاکە دۆسیەکەی داخست.
شرۆڤەکاران دەڵێن، بەرزبوونەوەی ھەڵاوسان و نیگەرانی لە خاوبوونەوەی بازاڕ و شەڕی ئۆکرانیا، ھۆکارن کە بازاڕی فرۆشی مۆبایلە زیرەکەکان خاو ببێتەوە، بەڵام سامسۆنگ پەرەی بە تەکنەلۆژیا تایبەتەکانی داوە و سەرنجی گەورە کۆمپانیاکانی تەکنەلۆژیای ئەمریکی (ئەمازۆن و مایکرۆسۆفت و گوگڵ و ئەلفابێت و مێتا)ی بەلای خۆیدا ڕاکێشاوە و فرۆشی زیاتر بووە.
شیکەرەوانی نەوت لە گروپی سیتی گروپی ئەمریکی لە راپۆرتێکدا پێشبینییەکانیان بۆ داھاتووی نرخی نەوت خستۆتەڕوو، ئاماژەیان بەوەکردووە، تا کۆتایی ئەمساڵ نرخی نەوت بۆ ٦٥ دۆلار دادەبەزێت و ئەگەر داکشانێکی تری خواست لەسەر نەوت ڕووبدات، لە تاکۆتایی ساڵی ٢٠٢٣ نرخی نەوت بۆ ٤٣ دۆلار دادەبەزێت.
دوای ئەو ھۆشدارییەش، نرخی نەوت گەورەترین دابەزینی لەماوەی ٤ مانگدا تۆمارکردوو نرخی نەوتی برێنێت ١٠دۆلار و ٧٣ سەنت و نەوتی تەکساس ٨ دۆلار و ٩٣ سەنت دابەزی.
بە پێی پێنوێنەکانی ئەمرۆی بازاڕەکانی جیھانیش نرخی نەوتی برێنێت ١٠٤دۆلار و ١٩ سەنت و نەوتی سوکی ئەمریکاش بە ١٠٠ دۆلار و ٥ سەنت مامەڵەی پێوەدەکرێت.
وەزارەتی نەوتی عێراق لە ڕاگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، کۆمپانیاکانی (شلەمبێرگ و ھالیبێرتۆن بیگر ھیوز) سەرقاڵی پاکتاوکردنی ژمێریاری و کۆتاییھێنان بە گرێبەستەکانیانن لە ھەرێم، ئەوەش بە لەبەرچاوگرتنی، پابەندبوونی خۆیان بە بڕیاری دادگای فیدڕاڵییەوە.
دەشڵێت، ئەو کۆمپانیایانە وەزارەتی نەوتییان ئاگادارکردووەتەوە، ھیچ پڕۆژەیەکی نوێ لە ھەرێم دەستپێناکەن.
بەڵام تا ئێستا ھیچ سەرچاوەیەکی ڕەسمی لە حکومەتی ھەرێمی کوردستان و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان زانیاری کشانەوەی ئەو سێ کۆمپانیایەی پشتڕاست نەکردووەتەوە.
ڕەجەب تەیب ئەردۆغان ڕایگەیاند، ڕێکاری پێویستیان گرتووەتەبەر بۆ ھاوکاریکردنی ھاووڵاتیان لە بەرامبەر گرانی بژێوی ژیان.
وتیشی، لە سەرەتای ساڵەوە مووچەی خانەنیشان بە ڕێژەی لە ٥٠٪ زیادکردووە ئەمەش زیادکردنێکی مێژووییە، لە یەکی تەمووزیشەوە مووچە بە شێوەیەکی گشتی بە ڕێژەی ٣٠٪ زیادکراوە و کەمترین مووچەش ٥٥٠٠ لیرەیە.
ھەرچەندە ئەم زیانانە بەھۆی بەرزبوونەوەی ھەڵاوسان و بەرزکردنەوەی ڕێژەی سودی بانکی قەبارەکەی زیاتر بووە، بەڵام ئەم زیانانە متمانەی بە بازاڕی دراوی ئەلکترۆنی کەمکردووەتەوە.
بەڵام لە بەرامبەردا لایەنگرانی بیتکۆین پێشبینی دەکەن کە بەم زووانە جیھان ناچار بێت سیستەمێکی دراوی تێکەڵاو بگرێتەبەر، کە تێکەڵەیەک دەبێت لە دراوی حکومی دیجیتاڵی و دراوی لامەرکەزی وەک بیتکۆین.
لە ڕاگەیەندراوێکدا وەزارەتی نەوتی عێراق بڵاویکردەوە، لە مانگی ئایاری ڕابردودا، زیاتر لە ١٠٢ ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە، لە کێڵگە نەوتییەکانی باشور و شاری کەرکوکەوە .
بە گوێرەی ڕاگەیەندراوەکە، لەو مانگەدا بڕی داھاتی نەوتی فرۆشراو گەیشتووەتە ١١ ملیار و ٤٧٧ ملیۆن و ٤٩٦ دۆلار. ھەر بەرمیلێک نەوتی خاو بە ١١٢ دۆلار و ١٩ سەنت فرۆشراوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، لەو مانگە لە کێڵگەکانی شاری کەرکوک بڕی زیاتر لە سێ ملیۆن بەرمیل نەوت لە ڕێی بەندەری جەیھانی تورکیاوە ھەناردە کراوە.
ڕێکخراوەکە لە ڕاپۆرتی ساڵانەی خۆیدا ڕایگەیاندووە، یەدەگی نەوتی خاوی سەلمێنراو لە جیھاندا تا کۆتایی ساڵی ڕابردوو، یەک ترلیۆن و ٥٤٥ ملیار بەرمیل بووە و پشکی ئۆپێکیش لەم یەدەگانە گەیشتووەتە یەک ترلیۆن و ٢٤١ ملیار بەرمیل.
ئاماژەی بەوەشکرد، عێراق لە پلەی چوارەمی جیھاندایە لە گەورەترین یەدەگی سەلمێنراوی جیھاندا، بە ١٤٥ ملیار بەرمیل، ڤەنزوێلاش بە یەدەگی ٣٠٣ ملیار بەرمیل پلەی یەکەمی بەدەستھێناوە، و سعودیەش بە یەدەگی ٢٦٧ ملیار بەرمیل پلەی دووەمی بەدەستھێناوە، ئێرانیش بە ٢٠٨ ملیار بەرمیل لە پلەی سێیەمدایە.
ڕێکخراوەکە ڕاشیگەیاندووە، وڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست خاوەنی گەورەترین یەدەگن لەسەر ئاستی جیھان، بە ٨٦٩ ملیار بەرمیل، ئەمەش لە سایەی یەدەگی سعودیە و ئێران و عێراق و کوەیت و ئیماڕات.
لیتوانیا کە ئەندامی یەکێتی ئەوروپا و ھاوپەیمانی ناتۆیە، پەرلەمانەکەی کڕینی غازی سروشتی ڕووسیای ڕاگرت، بەڵام یاساکە ڕێگە بە کۆمپانیا ڕووسیەکان دەدات، ژێرخانی لیتوانیا بەکاربھێنن بۆ گواستنەوەی غاز بۆ کالینینگراد، کە ناوچەیەکی ڕووسیایە لەسەر سنوری لیتوانیا و پۆڵەندا لەسەر دەریای باڵتیک.
لەلایەکیتریشەوە ڕۆژنامەی "کۆمێرسانت"ی ڕووسی بە پشت بەستن بە سەرچاوە ئاگادارەکان بڵاویکردەوە، بەرھەمی نەوتی ڕووسیا لە مانگی حوزەیرانی ڕابردوودا بە ڕێژەی لە ٥٪ بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە ١٠ ملیۆن و ٧٠٠ ھەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا.