عێراق
بەپێی ئامارەکان، ساڵانە نزیکەی پێنج ملیۆن گەشتیاری عێراقی کە دەکاتە ١٢٪ی دانیشتووانی عێراق بۆ گەشتکردن دەچنە وڵاتانی دیکە، لەمساڵیشدا ٢.٥ ملیۆنیان کە دەکاتە نزیکەی ٥٠٪ی گەشتیاران چونەتە وڵاتانی تورکیا و سوریا و ئێران، ئەوانەی تریش چونەتە وڵاتانی دیکە.
بەپێی ئامارەکانی باڵیۆزخانەی عێراق لە دیمەشق، لەسەرەتای ئەمساڵەوە تا رۆژی یەکی تشرینی دووەمی رابردوو زیاتر لە ٢٧٠ ھەزار گەشتیار سەردانی ناوچە جیاجیاکانی سوریایان کردووە و بۆ بەسەربردنی پشووەکانی سەری ساڵ و بەشداریکردن لە ئاھەنگەکان ژمارەی گەشتیارانی عێراقی لە سوریا گەیشتووەتە زیاتر لە ٣٢٠ ھەزار گەشتیار.
ھاوکات دەستەی ئاماری تورکیا دەڵێت، لەماوەی ١١ مانگی رابردووی ئەمساڵدا زیاتر لە ٩٨٧ ھەزار گەشتیار سەردانی شار و ناوچە گەشتیارییەکانی تورکیایان کردووە، ھەروەھا بۆ بەسەربردنی پشووەکانی سەری ساڵ و بەشداریکردن لە ئاھەنگەکان ژمارەی گەشتیارانی عێراقی گەیشتووەتە زیاتر لە یەک ملیۆن و ١٠٠ ھەزار کەس کە ئێستا لە تورکیان.
بەپێی ئەو زانیارییانەش کە حکومەتی ئێران بڵاویکردووەتەوە لەسەرتای ئەمساڵەوە تا کۆتایی مانگی رابردوو ٩٨٠ ھەزار گەشتیاری عێراقی سەردانی ئێرانیان کردووە و لەماوەی ئەم مانگەشدا تائێستا ژمارەکە گەیشتووەتە یەک ملیۆن و ٧٠ ھەزار کەس.
بەپێی نوسراوێکی رەسمی دادگای ناسرییە کە رۆژی ٢٨ی کانوونی ٢٠٢٣ دەرچووە، تیایدا فەرمانی دەستگیرکردن بۆ ئەحمەد نازم فارس کاندیدی دەرچووی ئەنجومەنی پارێزگای زیقار دەرچووە.
لە نوسراوەکەی دادگا روونکراوەتەوە، کاندیدە دەرچووەکە بەپێی ماددەی ٤٠٦ لە یاسای سزادان تۆمەتبارە بە کوشتنی کەسێک.
تۆمەتبار لە ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق کاندیدی لیستی ھاوپەیمانی نەبی بوو کە پێکھاتبوو، لە ھەشت لایەنی سیاسی و حزبەکەی قەیس خەز عەلی ئەمینداری گشتی عەسائیبی ئەھلی حەق کاندیدی کردبوو.
سوھەیب راوی پارێزگاری پێشووتری ئەنبار و یەکێک لە کەسایەتییە سیاسییەکانی ئێستای ئەو پارێزگایە، لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا رایگەیاند، لە ئەنجامی دیدار و گفتوگۆکانی نێوان سەرۆک ھۆز و کەسایەتییە سیاسییەکانی پارێزگای ئەنبار گەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەی کە ھیچ کەس و لایەنێک بە نیازی دروستکردنی ھەرێمێک نییە لە ئەنبار، ئەو زانیاریانەشی بڵاوکراونەتەوە تەنھا قسەی بێ بەڵگە و ناڕاستی میدیاکانە و ھیچ بنەمایەکیان نییە.
وتیشی، ھەرچەندە یاسا و دەستووری ھەمیشەیی عێراق رێگەی بە ھەموو پارێزگاکان داوە بۆ دروستکردنی ھەرێم، بەڵام بابەتێکی لەو جۆرە لە ئەنبار بوونی نییە و تەنھا لایەنێک کە بۆئەو مەبەستە کاردەکات و دەیەوێت ئەنبار بکاتە ھەرێم، حزبی تەقەدومە کە محەمەد حەلبوسی سەرۆکایەتی دەکات.
ھاشم رکابی راوێژکاری راگەیاندنی سەرۆکوەزیرانی عێراق رایگەیاند، لێپرسراوانی ئەمریکا تووشی شۆک بوون، لەو رێکار و رێوشوێنە بە پەلانەی حکومەتی عێراق لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا گرتییەبەر لە پێناو سەقامگیری بەھای دراو.
وتیشی، ئەمریکا ھیچ جۆرە گەمارۆیەکی ئابووری نەخستووەتەسەر عێراق و بڵاوکردنەوەی زانیاری لەو جۆرەش، ھیچ بنەمایەکیان نییە و دوورن لە راستییەوە.
راوێژکارەکەی سودانی راشیگەیاند، لە داھاتوویەکی زۆر نزیکدا بەھای دینار دەگەڕێتەوە بۆ ئەو نرخە رەسمییەکەی بۆی دیاریکراوە کە بڕیارەکەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقە و بەھای ١٠٠ دۆلار دەبێتە ١٣٠ ھەزار دینار.
مستەفا کەرعاوی، ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، تائێستا ئەنجومەنی وەزیران خشتەی تایبەت بە بودجەی ساڵی ٢٠٢٤ رەوانەی ئەنجومەنی نوێنەران و لیژنەی دارایی نەکردووە بۆ پێداچوونەوە و رێکخستنەوەی کۆی داھات و خەرجییە گشتییەکان و دیاریکردنی بڕی کورتھێنان و دیاریکردنی نرخی پێشبینیکراوی نەوت.
وتیشی، چاوەڕوانن لە دوای کۆتایی ھاتنی پشووی وەرزی یاسادانان کە دەکەوێتە دوای سەری ساڵی نوێ، ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق خشتەی تایبەت بە بودجەی ٢٠٢٤ رەوانەی ئەنجومەنی نوێنەران و لیژنەی دارایی بکات.
مستەفا گەرعاوی، ئەندامی لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا ئاماژەی بەوەدا، تائێستا محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق ھیچ نووسراوێکی سەبارەت بە یاسای بوودجەی ساڵی ٢٠٢٤ بۆ ئەنجومەنی نوێنەران نەناردووە، بەڵام ھەموارکردنەوەی یاساکە پێشبینیکراوە، بە تایبەتی دوای ئەو گۆڕانکارییانەی لە بەرھەمھێنانی نەوت و کورتھێنانی بوودجەدا ھاتووەوە ئاراوە.
راشیگەیاند، پێویستە پێداچوونەوە بە پرسی داھات و کۆی گشتی خەرجییەکانی ناو یاسای بوودجە بکرێت، جگەلەوەش بەشێک لە ھێزە سیاسییەکان لەنێویشیاندا ھێزە سیاسییەکانی ھەرێمی کوردستان داوای ھەموارکردنەوەی یاساکە دەکەن، بە تایبەتی بڕگەی خەرجی فعلی یاساکە.
ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی نوێنەران وتیشی، پێدەچێت دوای کۆتایی ھاتنی پشووی یاسادانان، رێوشوێنەکانی ھەموارکردنەوەی یاسای بوودجە دەستپێبکات.
لیژنەی دارایی: بەشێکی زۆر لە ھێزە سیاسییەکان داوای ھەموارکردنەوەی یاسای بوودجە دەکەن
محەمەد شیاع سودانی لە وتارێکدا لە رۆژنامەی شەرقلئەوسەت دەڵێت، عێراقییەکان بە دڵێکی پڕ لە ئومێدەوە چاوەڕێی ساڵی نوێن، ھەربۆیە لە ٢٠٢٤دا عێراق لەسەر ڕێگایەکی ڕاست دەبێت.
سودانی ھۆشداری دەدات و دەڵێت، رێگە نادەن ھیچ لایەنێک وێنەی عێراق وەک وڵاتێک کە توانای پاراستنی نوێنەرایەتییە دیپلۆماسییەکان و موڵک و ماڵی گشتی و تایبەتی نییە، نیشان بدات.
سەبارەت بە ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانیش دەڵێت، ئەنجامدانی ھەڵبژاردن لە کەرکوک دەستکەوتێکی گرنگە بۆ حکومەت و بە گەڕاندنەوەی پایەیەکی دەستوری گرنگی بنەمای لامەرکەزی ھەژمار دەکرێت.
دوابەدوای ھۆشدارییەکانی نەسیف جاسم خەتابی پارێزگاری کەربەلا بە قەدەغەکردنی ئاھەنگەکانی سەری ساڵ لە پارێزگاکە، ئەمڕۆ شارەوانی کەربەلا تەواوی سەکۆی ئاھەنگەکان و دارە دەستکردە دانراوەکانی لە شەقام و شوێنە گشتییەکان ھەڵگرت کە بۆ ئاھەنگەکانی سەری ساڵ ئامادە کرابوون. بەوتەی پارێزگاری کەربەلا، دەبێت پیرۆزی و تایبەتمەندی شارەکە بپارێزرێت و تێکەڵ بە ھیچ بۆنەیەکی تر نەکرێت.
ئەوەش لەکاتێکدایە ساڵی ڕابردوو ھیچ ڕێگرییەک لە ئەنجامدانی ئاھەنگەکانی سەری ساڵ لە کەربەلا نەکراو ھاوشێوەی ناوچەکانی تری عێراق ئاھەنگ و خۆشی ھاوڵاتیان بەڕێوەچوو.
فەرماندەیی پۆلیسی كەركوك لە راگەیەندراوێكدا بڵاویكردەوە، لەمەودوا هەر كەسێك رووخساری بە هەر شێوازێك بشارێتەوە، لەلایەن كارمەندەكانی پۆلیسی كەركوكەوە لێپرسینەوەی لەگەڵدا دەكرێت و رێككاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتەبەر.
ئەوەش لەكاتێكدایە، رۆژی پێنج شەممە لەناوبازاڕی شاری كەركوك لەلایەن دوو كەسی دەمامكدارەوە دەسترێژی گوللە لە دوو پۆلیسی مەدەنی كرا و سەرەنجام یەكێك لە پۆلیسەكان لە رووداوەكەدا گیانی لەدەستدا و ژنێكیش برینداربوو، تائێستاش هیچ كام لە تەقەكەرەكان دەستگیرنەكراون.
جەمال کۆچەر، ئەندامی لیژنەی دارایی رایگەیاند، پێشبینی دەکرێت بەھای دۆلار بەرامبەر دیناری عێراق بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزێت لەگەڵ جێبەجێکردنی یاسای بودجە.
ئاماژەی بەوەشکردوە، حکومەت لە سەرەتای ساڵی داھاتوودا دەستدەکات بە جێبەجێکردنی سیستمی ئەلیکترۆنی بە جۆرێکە کە مامەڵەکان بە ئەلیکترۆنی دەکرێن و ئەمەش بەھای دۆلار دادەبەزێنێت و لە ئاستێکدا دەیوەستێنێت.
دەشڵێت، بەھای ئێستای دۆلار لە بازاڕەکاندا راستەقینە نییە و ھۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ ترس لە بەرزبونەوە و نزمبوونەوەی و بەھای راستەقینەی دۆلار بە پێوەری پێویستی دیاری دەکرێت و بەھۆی یاریکردن بە بەھای دۆلار و بەقاچاغبردنی گرفتی دروستکردووە.
جەمال کۆچەر وتیشی، حکومەت یاسای بودجەی جێبەجێنەکردووە بە تایبەت پێش ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بۆ ئەوەی چەند لایەنێک و کاندیدێک ئەو بابەتە بۆ مەرامی تایبەتی بەکارنەھێنن.
ئەمڕۆ سانچێز و محەمەد شیاع سودانی کۆبوونەوە، دواتریش لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانییدا ناوەڕۆکی کۆبوونەوەکەیان ئاشکرا کرد.
سەرەتا سودانی رایگەیاند، باسیان لە رێکخستنەوەی ئەرکی سەربازەکانی ئیسپانیا لە عێراق کرد، ھەروەھا وتیشی، وڵاتەکەی پابەندە بە پاراستنی نێردە دیپلۆماسییەکان و پێویستە بەئامانجگرتنیان رابگیرێت.
لای خۆیەوە سانچێز رایگەیاند، پەیوەندییەکانیان لەگەڵ عێراق لە قۆناغێکی نوێدان و ئیسپانیا پابەندە بە سەقامگیریی و ئارامیی عێراق و ئەو پابەندبوونەش بەردەوام دەبێت.
عەمید میقداد میری، وتەبێژی وەزارەتی ناوخۆی عێراق رایگەیاند، ئەمساڵ ١٤ ھەزار و ٨٥٧ کەس لەسەر مامەڵەکردن بە ماددە ھۆشبەرەکان دەستگیرکراون کە ١٤٠کەسیان بازرگانی نێودەوڵەتی بوون، لەو ژمارەیەش ٧٣٩٧ کەسیان بە لەسێدارەدان و زیندانیکردن سزادراون.
ئەوەشی خستوەتەڕو، لەو ساڵەدا ٦٥ تیرۆرست لەلایەن ھێزەکانی شانەی راگەیاندنی جەنگییەوە کوژراون و ٥٥٨٩ کەسی تریش بە ماددەی ٤ی تیرۆر دەستگیراون.
وتەبێژی وەزارەتی ناوخۆی عێراق دەشڵێت، ئەمساڵ بەراورد بە ساڵی رابردو بازرگانیکردن بە مرۆڤەوە لە وڵاتدا بەڕێژەی ٨٠٪ کەمیکردووە.
لەگەڵ پەرەسەندنی مەترسی شەڕی غەززە و ھێرشی گرووپە چەکدارەکان بۆسەر بنکەو بارەگاکانی ئەمریکا لە عێراق، وەزارەتی بەرگری عێراق راسپاردەیەکی سەبارەت بە پەرەپێدانی تواناکانی چاودێری و وەڵامدانەوەی ئاسمانی خستووەتەڕوو.
بەوتەی بەرپرسێکی باڵای عێراق، ھەوڵەکانی وڵاتەکەی بۆ بەدەستھێنانی سیستمی بەرگری ئاسمانی پێشکەوتوو لە فەڕەنسا بێ ئەنجام بووە، سەرەڕای بەڵێنەکانی ئیمانوێل ماکرۆن سەرۆکی فەرەنسا و دابینکردنی بودجەی تایبەت بۆ کڕینی ئەو سیستمە لەلایەن عێراقەوە.
سەرچاوەکە ئاماژەی بەوەکردووە، گەمارۆکانی ئەمریکا بۆ سەر مۆسکۆ و چین، پاڵی بە عێراقەوە ناوە کە ڕوو لە فەرەنسا بکات بۆ کڕینی ئەو سیستمە ئاسمانییە، بەڵام دوای شکستی ھەوڵەکان، عێراق بژاردەی تری ھەیە بۆ کڕینی ئەو سیستمە لە وڵاتانی تر.
کۆمیسیۆنی ھەڵبژاردنەکانی عێراق رایگەیاند، لە کەرکوک ٥٥٩ ھەزار دەنگی دروست دراوە و لەو ژمارەیەش لیستی کەرکوک ھێز و ئیرادەمانە ١٥٧ ھەزار و ٦٤٩ دەنگی بەدەستھێناوە بووەتە خاوەنی پێنج کورسی.
بەگوێرەی دەرئەنجامی کۆتایی ھەڵبژاردنەکە، لە کەرکوک ھاوپەیمانی عەرەبی لە پلەی دووەمدایە و دوو کورسی بەدەستھێناوە، ھاوکات بەرەی تورکمانی دوو کورسی، لیستی قیادە دوو کورسی، پارتی دیموکراتی کوردستانیش دوو کورسی و ھاوپەیمانی عروبەش یەک کورسی بەدەستھێناوە.
کۆمیسیۆنی ھەڵبژاردنەکان ئاماژەی بەوەشکرد، لە سبەی ھەینییەوە تا دوانیوەڕۆی رۆژی یەکشەممە کە دەکاتە سێ رۆژ، ھەر لایەنێک سکاڵای لەسەر دەرئەنجامەکان ھەبوو، ئەوا دەتوانێت لە دەستەی دادوەری سکاڵا لەسەر ئەنجامەکان تۆمار بکات.
نوسینگەی محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق رایگەیاند، حەسەن یاساری، راوێژکاری دەستوری سودانی راسپێردراوە بۆ پێکھێنانی لیژنەیەک لە سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی دەوڵەت و ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی وەزیران، بۆ پێداچوونەوە بە پڕۆژەیاسای دادگای فیدڕالی کە لەساڵی ٢٠١٥ەوە حکومەت داوای پێداچوونەوەی بەو پرۆژەیاسایە کردووە و رەوانەی ئەنجومەنی نوێنەرانی کردووە و تا ئێستا کاری لەسەر نەکراوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، لیژنەکە کارەکانی تەواوکردووە و رەشنووسی ئەو پڕۆژەیاسایەی ئامادەکردووە و سەرۆکی لیژنەکە چەند دانوستانێکی ئەنجامداوە لەگەڵ نوێنەرانی سەرۆک کۆمار و سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای دادوەری و سەرۆکی دادگای فیدڕاڵی.
دەشڵێت، حکومەت کاری لەسەر چەند بابەت و دەقێک کردوە کە پێشتر لە خولەکانی پێشووی پەرلەمان تێبینیان لەسەر پرۆژەیاسای دادگای فیدرالی ھەبووە بە مەبەستی چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان و جەختکردنەوە لە پاڵپشتی حکومەت بۆ سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری.
محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق لە وتارێکدا بەبۆنەی دەستپێکردنی کارکردن لە پرۆژەی شاری نیشتەجێبوونی جەواھیری لە قەزای ئەبوغرێب کە دەکەوێتە خۆرئاوای بەغداد رایگەیاند، پلان و بەرنامەی تایبەتیان بۆ چارەسەرکردنی کێشە و قەیرانی نیشتەجێبوون ھەیە و بۆئەو مەبەستەش رێککەوتن و گرێبەستیان لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر کۆمپانیای ناوخۆیی و بیانی ئیمزاکردووە.
وتیشی، لەقۆناغی یەکەمدا پێنج شاری نیشتەجێبوون لە پارێزگاکانی بەغداد و بابل و کەربەلا و ئەنبار و نەینەوا دروست دروست دەکەن و لە قۆناغی دووەمیشدا ١٠ شاری تری نیشتەجێبوون لە پارێزگاکانی عێراق دروست دەکرێن و ئامانجی سەرەکیشیان ئەوەیە بگەنە بنیاتنانی ٢٥٠ بۆ ٣٠٠ ھەزار یەکەی نیشتەجێبوون لە سەرجەم پارێزگاکانی عێراق.