عەدنان جوحەیشی، سەرۆکی لیژنەی بەرەنگاربوونەوەی ماددەی ھۆشبەر و کارتێکەرە عەقڵییەکان لە ئەنجومەنی نوێنەران داوای لە سەرجەم دامودەزگاکانی دەوڵەت کرد کار بکەن بۆ کەمکردنەوەی دیاردەی ماددە ھۆشبەرەکان و دەڵێت، ھەمواری یاساکە گەیشتووەتە قۆناغی کۆتایی و بەمزووانە دەنگی لەسەر دەدرێت.

ئاماژەی بەوەش کردووە، ھەموارکردنی یاساکە چوار تەوەری لەخۆگرتووە، گرنگترینیان توندکردنەوەی سزاکان لەسەر بازرگانان و بەکارھێنەرانی ماددە ھۆشبەرەکان، ھەروەھا زیادکردنی ژمارەی کلینیکەکان لە سەرجەم پارێزگاکان و پەرەپێدانی بەرنامەی پەروەردەیی قوتابخانەکان و گۆڕینی بەڕێوەبەرایەتییەکانی بەرەنگاربوونەوەی مادەی ھۆشبەر بۆ دەزگایەکی تایبەت.

بەپێی ئامارەکان، ژمارەی ئەو کەسانەی کە تۆمەتبارن بە بازرگانیکردن و بەکارھێنانی ماددە ھۆشبەرەکان لە عیراق لە ساڵی ٢٠٢٠وە تا نیوەی یەکەمی ئەمساڵ گەیشتووەتە نزیکەی ٦٠ ھەزار کەس.

کۆمپانیای "ئێڵ ئای جی نێکس وەن"ی کۆریای باشور بۆ بەرھەمھێنانی چەکی پێشکەوتوو رایگەیاند، رێککەوتنێکیان بە بڕی ٢.٧٨ ملیار دۆلار کردووە، بۆ ھەناردەکردنی سیستمی بەرگری ئاسمانی و مووشەکی مەودا ناوەند لە جۆری "چیۆنگۆنگ  دوو" بۆ عیراق. 

کۆمپانیاکە راشیگەیاند، ئەو رێککەوتنە رۆژی پێنجشەممە لەگەڵ وەزارەتی بەرگری عیراق ئیمزا کراوە. 

سیستمە بەرگرییەکەی کۆریای باشور لە چوار سەکۆی مووشەکی گەڕۆک پێکدێت، کە ھەریەکەیان توانای ھەڵدانی ٨ موشەکی ھەیە، لەگەڵ بوونی رادار و و ناوەندی کۆنترۆڵکردن و بەڕێوەبردن.

بەو رێککەوتنە، عیراق دەبێتە سێیەم وڵات لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست کە ئەو سیستمی بەرگری ئاسمانییە لە کۆریای باشور دەکڕێت، لە دوای ئیمارات و سعودیەوە. 

میدیاکانی بەریتانیا بڵاویانکردەوە، ئەو ھاووڵاتییە عیراقییە تەمەنی ٢٥ ساڵە، لە ساڵی ٢٠٢١ەوە لە بەریتانیا دەژی، لە شاری نەرویچ دوو جار دەستدرێژی کردووەتە سەر کچێک و دواتر وازی لێنەھێناوە و نامە و وێنەی بۆ ناردووە و بە تەلەفۆن ھەراسانی کردووە. 

 ئەو ھاووڵاتییە عیراقییە لەبەردەم دادگای تاوانەکانی ئەو شارە ئامادە بووە و زیندانی حەوت ساڵی بەسەردا سەپێندراوە و ھەروەھا دوو تاوانی دیکەشی روبەڕووکراوەتەوە، کە وازنەھێنان و دروستکردنی دڵەراوکێ و بێزاری بووە بۆ ئەو کچە. 

ئەو کچەشی تاوانەکەی بەرامبەر ئەنجامدراوە تەمەنی لە بیستەکاندایە و لە دادگا رایگەیاندووە، شەوان ناتوانێت بخەوێت و سوکایەتی زۆری بەرامبەر کراوە و ھەست بە ترس دەکات، وتوشێتی نازانێت ھۆکاری ھەڵسوکەوتی ئەو کوڕە عیراقییە لەگەڵیدا چی بووە. 

رۆژی ١٧ی ئەم مانگە تاوتوێکردنی ئەو پڕۆژە یاسایە لە کارنامەی دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەران لابرا، بەو ھۆیەشەوە بەشێک لە پەرلەمانتارانی کورد بایکۆتی دانیشتنەکەیان کرد و تا ئێستا دیار نییە کەی پڕۆژەکە دەخرێتەوە کارنامەی دانیشتنەکان.

کاروان یاروەیس ئەندامی فراکسیۆنی یەکێتی لە ئەنجومەنی نوێنەران بە کوردسات نیوزی راگەیاند، دوای لابردنی بڕگەی تایبەت بە تاوتوێکردنی پڕۆژەکە، ھادی عامری سەرۆکی لیژنەی جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ بەڵێنی بە فراکسیۆنە کوردستانییەکاندا لەماوەی ٤٨ سەعاتدا پڕۆژە یاساکە بخرێتەوە کارنامەی کۆبوونەوەکان، بەڵام پڕۆژەکە نەخرایەوە کارنامەی دانیشتنەکان.

وتیشی ھەفتەی داھاتوو دانیشتنی پەرلەمان بەڕێوەناچێت لەبەرئەوەی پەرلەمانتاران دەگەڕێنەوە پارێزگاکانیان، بەڵام ھەفتەی داھاتووتر دانیشتنەکان دەستپێدەکەنەوە و فراکسیۆنە کوردستانییەکان فشاری نوێ دەستپێدەکەنەوە بۆ ئەوەی پڕۆژەکە بخرێتەوە کارنامەی دانیشتنەکان بەمەبەستی پەسەندکردنی.

بەپێی پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی خاوەندارێتی زەوی لەناوچە جێناکۆکەکان بۆ خاوەنەکانیان، ٨ بڕیاری ئەنجومەنی سەرکردایەتی رژێمی بەعسی پێشوو ھەڵدەوەشێنرێنەوە کە لە نێوان ساڵانی ١٩٧٥ بۆ ١٩٧٩ دەرکراون بۆ دەستبەسەرداگرتنی زەوی جوتیاران لە سنوری کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکان.

موسەنا سامەڕایی سەرۆکی ھاوپەیمانی عەزمی سونەکان رایگەیاند، کەرکوک ھاوشێوەی عێراقێکی بچوکە و پێویستە ھەمووان کار بۆ بەھێزکردنی پێکەوەژیان بکەن دوو لە حزبایەتی و تایفیی و دەبێت ھەموو سیاسییەکانیش باوەڕیان بەوە ھەبێت کە ئەو شارە بۆ ھەموو پێکھاتە رەسەنەکانیەتی بەبێ جیاوازی و پەراوێزخستنی ھیچ پێکھاتەیەک.

وتیشی، سەرکەوتنی پرۆسەی سیاسی لە کەرکوک و پێشکەشکردنی باشترین خزمەتگوزاری بۆ خەڵکی ئەو شارە، ئاماژەیە بۆ سەرکەوتنی داھاتووی کاری سیاسی لە عیراق.

رائد مالکی، ئەندامی لیژنەی یاسایی ئەنجومەنی نوێنەران ئاماژەی بەوەدا،  سەرجەم ناڕەزایەتی و تێبینییەکان لەسەر ھەمواری یاسای باری کەسێتی بە ھەند وەردەگیرێن و سەپاندنی ئیرادە نییە لە تێپەڕاندنی ھەمواری ئەو یاسایە لە ئەنجومەنی نوێنەران.

ئەوەشی خستەڕوو، ئەو لایەنانەی نیگەرانن لەھەمواری یاسای باری کەسێتی، بە ھەڵە لە ھەموارەکە تێگەیشتوون و ھەمواری یاساکەیان لە رێگەی میدیا و چەند لایەنێکەوە بۆ روونکراوەتەوە، کە چەند بڕگە و ماددەیەکیان بۆ ھەمواری یاساکە زیادکردووە بوونی نییە و دوورە لە راستییەوە.

ئەو پەرلەمانتارە وتیشی، ئامانجی سەرەکی ھەمواری یاساکە، پێدانی ئازادییە بە عێراقییەکان و سەرپشک کردنیانە لە ھەڵبژاردنی باری کەسێتیان لەسەر بنەمای دەستوور.

رۆژی ١٦ـی ئەم مانگە ئەنجومەنی نوێنەران تەواوبوونی گفتوگۆکانی لەسەر ھەمواری یاسای باری کەسێتی راگەیاند، بەڵام تائێستا وادەی دەنگدان لەسەری دیارینەکراوە.

بەپێی راگەیەندراوێکی نوسینگەکەی، محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عیراق لەگەڵ حەیدەر عەبادی سەرۆکی ھاوپەیمانی نەسر کۆبووەتەوە و باسیان لە کارەکانی ھەردوو دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن کردووە لەپێناو بنیاتنانی ئابوورییەکی بەھێز بۆئەوەی لە رێگەیەوە خزمەتی زیاتری سەرجەم عیراقییەکان بکرێت، پرۆژەکانی گەشەپێدانیش زیاتر بخرێنە بواریجێبەجێکردنەوە و کاری جدییان لەسەر بکرێت.

نوسینگەی سودانی ئاماژەی بەوەشکردووە، سەرۆک وەزیرانی عیراق لە کۆبوونەوەیەکی تردا لەگەڵ قەیس خەزعەلی ئەمینداری گشتی بزوتنەوەی عەسائیب ئەھلی حەق رایگەیاندووە، متمانەی بە لایەنە سیاسییەکان ھەیە پشتیوانی بکەن لە جێبەجێکردنی ئەو خاڵ و بڕگانەی کارنامەی حکومەتەکەی کە تائێستا جێبەجێنەکراون، بەتایبەتیش بوارەکانی ئابووری و سیاسەتی و خزمەتگوزاری.

بەپێی روانگەی سوری، ئیسرائیل بە فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوان ئۆتۆمبێلێکی لە رێگەی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی دیمەشق کردووەتە ئامانج، کە بەھۆیەوە سەرکردەیەکی کەتائیبی حزبوڵای عیراقی کوژراوە، کە ئەو سەرکردەیە خاوەنی بارەگایەکی سەربازییە لە ناوچەکە و نازانرێت بەرەو کوێ رۆشتووە.

بەپێی روانگەکە، ئەو ئۆتۆمبێلە لە نزیک سەعات پێنجی بەیانی ئەمڕۆ بە سووتاوی بینراوە و تیمەکانی بەرگریی شارستانی گەیشتوونەتە شوێنی روداوەکە، کە چەند کیلۆمەترێک لە ناوچەی سەیدە زەینەب دوور بووە. 

روانگەی سوری ئەوەشی ئاشکرا کردووە، دەنگی تەقینەوەی بەھێز لەو بۆردومانەدا نەبیستراوە، چونکە بە وردی ئۆتۆمبێلەکە پێکراوە.

کەشناسی ھەرێم رایگەیاند، ئەمرۆ ئاسمان  نیمچە ھەور دەبێت لە ناوچە شاخاوییەکان بۆ ھەوری تەواو دەگۆرێت, لە دوای نیوەڕۆدا لەناوچەکانی پارێزگای دھۆک و ناوچە شاخاویەکانی پارێزگای ھەولێر و ھەندێک لە ناوچە سنوریەکانی پارێزگای سلێمانی پێشبینی نمە باران و تاوە باران دەکرێت،  پاشان کاریگەری بەشێوەیەکی لاواز درێژ دەبێتەوە بۆ سەر ناوچەکای ناوەراستی ھەرێم لەکاتەکانی ئێوارە کاریگەری بەلاوازی لەناوچە شاخاوییە سنووریەکانی باکوور دەمێنێتەوە   .

ھەروەھا پێشبینی دەکات سبەی شەممە  ئاسمان لە نێوان  نیمچە ھەورو پەڵە ھەوردا دەبێت . 

بەپێی نەخشەکانی کەشناسی، ئەگەری باران بارین پارێزگاکانی دھۆک و ھەولێر و سلێمانی و بەشێک لە موسڵ و سەڵاحەدین دەگرێتەوە، کە لەگەڵیدا خێرایی با زیاد دەکات و کەمێک تۆز دروست دەبێت. 
شارەزایانی کەشناسی دەڵێن، ئەوە سەرەتای نزمەپاڵەپەستۆیەکە لەم وەرزەدا کە ھاوکاتە لەگەڵ دەستپێکردنی وەرزی پاییز لەڕووی فەلەکییەوە. 

ھەر بەپێی پێشبینییەکان، چاوەڕوان دەکرێت لە ھەفتەی داھاتووەوە پلەکانی گەرما لە پارێزگاکانی عیراق جارێکی دیک بەرز ببنەوە بەشێوەیەکی کاتی و دواتر لە کۆتایی ھەفتەدا پلەکان روو لە دابەزین بکەن.   

ھەموارکردنەوەی ئەو یاسایە لەکۆبوونەوەیەکدا تاوتوێکرا کە لەنێوان  جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و سەرۆکی فراکسیۆنە کوردستانییەکان، لەگەڵ سەرۆکی دامەزراوەی زیندانیانی سیاسی و راوێژکاری ئەنجومەنی دەوڵەت ئەنجامدرا، ئەوەش بەپێی راگەیەنراوێکی کۆتایی کۆبوونەوەکە. 

لە کۆبوونەوەکەدا، گفتوگۆکرا لەبارەی رێوشوێنە یاساییەکان بۆ ھەموارکردنەوەی یاسای دامەزراوەی زیندانیانی سیاسی، بەشێوەیەکی دادپەروەرانە، کە قەرەبووی زیندانیانی سیاسی رژێمی پێشوو بکاتەوە، بە تایبەتی زیندانیانی سیاسی ھەڵەبجە.

لە بەشێکیتری کۆبوونەوەکەدا، شاخەوان عەبدوڵا جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران جەختیکردەوە لە بەردەوامی ھەماھەنگییەکانی نێوان دامەزراوەی زیندانیانی سیاسی و لیژنەکانی ئەنجومەنی نوێنەران، بۆ ئامادەکردنی رەشنووسی ھەموارکردنەوەی یاسای دامەزراوەی زیندانیانی سیاسی، بەشێوەیەک تێیدا مافی زیندانیانی سیاسی ھەرێمی کوردستان ھاوشێوەی ھاوتاکانیان لە پارێزگاکانی دیکەی عیراق پارێزراو بێت.

ئەسکەندەر وەتوت، ئەندامی لیژنەی ئاسایش و بەرگری ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق ئاماژەی بەوەدا، زنجیرە رێنماییەکانی راستەوخۆ و توند ھەیە بۆ دۆسییەی کۆنترۆڵکردنی سنوورەکانی عیراق لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، لەنێویاندا، مامەڵەکردنی راستەوخۆ لەگەڵ ھەر ھەڕەشەیەک و وەڵامدانەوەی ھەر ھێزێک کە مەترسی بۆ سەر سنوور دروستبکات.

ئەوەشی خستەڕو، کوشتن و دەستگیرکردنی قاچاخچیانی عیراق لەسەر سنوور، پەیامێکی یەکلاکەرەوەی حکومەتی فیدراڵە بۆ قبوڵنەکردنی ھیچ پێشێلکارییەکی سنوور و مامەڵەکردنی راستەوخۆ لەگەڵ ھەر مەترسی و ھەڕەشەیەک.

ئەو پەرلەمانتارە ئاماژەی بەوەشدا، کۆنترۆڵکردنی سنووری عێراق لە پێشەنگی کارنامەی حکومەتی فیدراڵە و لەو چوارچێوەیەشدا، لەمساڵدا پشتیوانییەکانی حکومەتی فیدراڵ بۆ ئاسایشی سنوورەکان سێ ھێندە زیادیکردووە، لەوانەش تەرخانکردنی بوودجە و کەرستە و کەلوپەلی پێویست و سەربازی بۆ پاسەوانانی سنوور.

د.نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بە کوردسات نیوزی راگەیاند، کۆتایی ھەفتەی داھاتوو سەردانی ھەرێمی کوردستان دەکەن و چاوەڕوانی ئەنجومەنی وەزیرانی عیراقن راپۆرتێکیان رادەست بکات لەبارەی رێککەوتنەکانی ئەم دواییەی نێوان عیراق و ھەرێم.

پێشتر عەتوان عەتوانی سەرۆکی لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەران بە کوردسات نیوزی راگەیاند، لەسەردانەکەیاندا بۆ ھەرێمی کوردستان لەگەڵ وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی ھەرێم کۆدەبنەوە، بۆ گفتوگۆکردن لەسەر دروستکردنی لێکتێگەیشتن لەسەر کۆی رێکەوتنەکانی نێوان وەفدی باڵای ئەنجومەنی وەزاری عیراق و ئەنجومەنی ئابوری حکومەتی ھەرێمی کوردستان.

ئاماژەی بەوەشکردبوو، پرسی باج و دەروازە سنورییەکان و موچەی موچەخۆرانی ھەرێم و کێشەکانی ئەو پرسانە گفتوگۆیان لەسەر دەکرێت، گەشبینن بۆ ئەوەی بگەنە رێککەوتنی کۆتایی و سەرجەم گرفتەکانی نێوان ھەرێم و بەغداد چارەسەر بکرێن بەتایبەت پرسی موچە.

ئەوەش لە کاتێکدایە لە رۆژانی ٨ و ٩ی ئەم مانگە وەفدێکی باڵای ئەنجومەنی وەزاریی عیراق سەردانی ھەرێمی کوردستانی کرد و لەگەڵ ئەنجومەنی ئابووریی ھەرێمی کوردستان کۆبووەوە و چەند راسپاردەیەکیان بۆ ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق بەرزکردەوە بۆ چارەسەرکردنی کێشە ھەڵپەسێردراوەکان لەناویاندا پرسی موچە..

رۆژی ١٠ ی ئەم مانگە ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق راسپاردەکانی پەسەندکرد و بڕیاریدا لەسەر ناردنی موچەی فەرمانبەران تا کۆتایی ئەمساڵ و چارەسەرکردنی کێشە دارایی و ئابورییەکانی نێوان ھەردوولا.

د.بڕیار رەشید ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بە کوردسات نیوزی راگەیاند، جوتیارانی سلێمانی داواکارییەکیان پێشکەشکردبوو و نیگەرانی ھاوردەکردنی تەماتە بوون بۆ سنورەکە و بۆ ئەم مەبەستەش لەگەڵ ئەنجومەنی ئاسایشی ئابوری عیراق کۆبوونەوە.

دەشڵێت، ئەنجومەنی ئاسایشی ئابوری بڕیاریدا لەسەر قەدەغەکردنی ھاوردەکردنی تــەماتـە بۆ ماوەی مانگێک لە ١٥ی ئەیلول تا ١٥ی تشرینی یەکەم بۆ ئەوەی بەرھەمە ناوخۆییەکان ساغببنەوە.

ھاوکات، فوئاد حسێن سەرۆکی ئەنجومەنی وزاری ئابوری لە نوسراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، لە کۆبوونەوەی هەشت و نۆی ئەم مانگەی ئەنجومەنی وزاری ئابوری ھەرێم و عیراق بڕیاردراوە بە قەدەغەکردنی ھاوردەکردنی تەماتە بۆ ھەرێم و عیراق بۆ ماوەی مانگێک.

خەڵەف شەنگالی راوێژکاری محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عیراق بۆ کاروباری ئێزدیەکان رایگەیاند، لیژنەیەکی باڵایان لە ئەنجومەنی وەزیران پێکھێناوە بۆ یەکلاکردنەوەی چارەنوسی دوو ھەزار و ٦٠٠ ھاووڵاتی ئێزدی رفێندراو. 

وتیشی، لیژنەکە لەگەڵ تیمی تایبەتی لایەنە پەیوەندیدارەکان کاردەکات بۆ یەکلاکردنەوەی ئەو بابەتە و حکومەت بەڕێوەبەرایەتیەکی بۆ رزگاربووە ئێزدیەکان دامەزراندووە و موچە بە دوو ھەزار و ٧٠٠ کەس لەو توێژە دەدات ھاوکات زەویشیان بەسەردا دابەش دەکات. 

سەرچاوە ئەمنییەکان بڵاویانکردەوە، فڕۆکە جەنگییەکانی سوپای عیراق لە جۆری ئێف ١٦ بۆردوومانی دەوروبەری چەند گوندێکیان لە گوندی عەتشانە لەسنوری پردێ کردووە، کە ٦٥ کیلۆمەتر لە باکوری رۆژئاوای کەرکوکەوە دوورە، بۆردوومانەکەش مۆڵگە و شوێنی ئەو تیرۆریستانەی کردووەتە ئامانج و ژمارەیەکیان لەناوبراون. 

ھاوکات بەپێی زانیاری سەرچاوە ئەمنییەکان، ھێزێکی ئەمنی ھاوبەش لە روبەڕوبوونەوەی تیرۆری عیراق و سوپای عیراق، ھەڵمەتێکی ئەمنی فراوانیان دەستپێکردووە، بۆ لەناوبردنی تیرۆریستانی داعش لە ناوچەکە، ھەڵمەتەکە تا ئێستا بەردەوامە و ھێشتا ئەنجامەکانی نەخراونەتەڕوو. 

جومانە غەلای وتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکانی عیراق رایگەیاند، ھەفتەی داھاتوو لیستی بەربژێرانی ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان پەسەنددەکرێت و دوای ئەوە وادەی دەستپێکردنی بانگەشەی ھەڵبژاردن دیاریدەکرێت، دڵنیایشی دایە دەنگدەران کە ھیچ کەس نازانێت لەکاتی ھەڵبژاردندا دەنگدەر دەنگ بە کام لایەن دەدات.

 جەختیشیکردەوە، لەوەی بەپێی یاسای ھەموارکراوی پەرلەمانی کوردستان، کۆمیسیۆن رێوشوێنی یاسایی بەرامبەر ھەر لایەن و کەسایەتی و حزبێک دەگرێتەبەر کە فشار بخاتە سەر دەنگدەران، ئەو لایەنەش لە دەنگەکانی لەو وێستگەیە بێبەش دەکرێت و سزای زیندانی و داراییش دەدرێت.