تەندروستی
جۆزێف مێرکولا پزیشکی پسپۆڕ و نووسەری کتێبی 'رێنوێنینامە بۆ تەندروستی خانەکان' ئاماژەی بەوەکردووە، ماددەیەک لە چێشتخانەی سەرجەم ماڵەکاندا هەیە، هۆکاری سەرەکییە بۆ شێرپەنجە و نەزۆکی کە ئەویش، پلاستیکە.
ئەو پزیشکە باسی لەوەکردووە، ئێستا پلاستیک بووەتە بەشێکی سەرەکی چێشتخانەکان و رۆژانە خەڵک لە ماڵەکانیاندا بەکاری دەهێنن، بەڵام ماددەیەکی مەترسیدارە و هۆکاری بەشێکی زۆری شێرپەنجەکانە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، پلاستیک تێکەڵ بە خۆراک و ئاو و تەنانەت هەواش دەبێت، لەو رێگەیەشەوە دەچێتە جەستەی کەسەکانەوە و دەبێتە هۆی توشبوون بە نەخۆشی بە درێژایی کات، وەک نەخۆشییەکانی دڵ و لەبیرچوونەوە و شێرپەنجە و نەزۆکی.
ئەوەشی خستووەتە روو، کاتێک لە چێشتخانەی ماڵدا پلاستیک بەکاردەهێنرێت بۆ هەڵگرتنی خۆراک، یان خۆراکی تێدا دەخورێت، لەگەڵ پلەی گەرمی چێشتخانەکە یان خۆراکەکەی ناوی کارلێک دەکات، ئەگەر خۆراکی تێدا هەڵگیرابێت ئەوا تەنۆلکەکانی ئەو ماددەیە تێکەڵ بە خۆراکەکە دەبێت، ئەگەریش خواردنی تێدا بخورێت، گەرمی خواردنەکە کارلێک لەگەڵ پلاستیکەکەدا دروست دەکات.
ئەو پزیشکە روونیکردووەتەوە، بە درێژایی کات ئەو ماددانە دەبنە هۆی توشبوون بە چەندین نەخۆشی، بەتایبەت پلاستیک ماددەیەکی مەترسیدارە و ئەگەری توشبوون بە شێرپەنجە و نەزۆکی بەرێژەیەکی بەرچاو زیاد دەکات.
هۆبەی تۆماری شێرپەنجەی پارێزگای سلێمانی رایگەیاندووە، ساڵی رابردوو سێ هەزار و ٣١٠ توشبووی نوێی شێرپەنجەیان تۆمار کردووە، کە ٢٠١یان منداڵن.
هۆبەی تۆماری شێرپەنجەی پارێزگای سلێمانی رایگەیاندووە، ئەو توشبووە نوێیانەی لە سنووری پارێزگاکە تۆمارکراون، ٩١.٨٪یان دانیشتووی پارێزگاکەن، ٢.٤٪یان دانیشتووی ناوچەکانی دیکەی هەرێمن و ٥.٩٪یان خەڵکی شارەکانی دیکەی عیراقن.
بەپێی ئامارەکە، لەو ژمارەیە رێژەی ٤٥،٤٠٪یان لە رەگەزی مێ و ٥٤.٦٠٪ی لە رەگەزی نێرن.
هۆبەری تۆماری شێرپەنجەی پارێزگای سلێمانی ئەوەشی خستووەتە روو، بەپێی ئامارەکە کە ١٩.٥٪ی توشبووان شێرپەنجەی مەمکیان هەبووە و ئەو جۆرەی شێرپەنجە زۆرترین توشبووی هەبووە و لە پلەی یەکەمدایە، لە پلەی دووەمیشدا شێرپەنجەی سی و بۆریەکانی هەناسە بوون کە رێژەکەی ٧٪ بووە.
دوای ئەوەی لە سەرەتای ئەمساڵدا بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی HMPV لە چین میدیاکانی بەخۆیەوە سەرقاڵ کردبوو و باس لەوەدەکرا، رەنگە هاوشێوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا بە جیهاندا بڵاوببێتەوە، ئێستا تەندروستی چین رایگەیاندووە، توشبوون بە ڤایرۆسەکە کەمبووەتەوە.
تەندروستی چین رایگەیاندووە، رێژەی توشبوون بە ڤایرۆسی HMPV روو لە کەمبوونەوەیە و رێژەی توشبوون کەمی کردووە، وانگ لیپینگی توێژەر لە ناوەندی چین بۆ خۆپاراستن و کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشییە گواستراوەکان رایگەیاندووە، ئەم ڤایرۆسە وەک کۆڤید-١٩ نییە و ڤایرۆسەکە نوێ نییە دەیان ساڵە هەیە.
دوای پێنج ساڵ لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و لە هەمان وادەدا لە چین، میدیاکان بەخێرایی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی HMPVیان راگەیاند، کە ڤایرۆسێکی ئەوەندە نوێ نییە و بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠١ لە هۆڵەندا تۆمار کراوە.
ماوەی زیاتر لە سێ مانگە رێکخراوی تەندروستی جیهانیی چاودێری بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە دەکات، ڤایرۆسەکە بەشێوەیەکی زیاتر لەناو منداڵاندا بڵاوبووەتەوە و نیشانەکانی هاوشێوەی پەتای وەرزییە.
تەندروستی چین سەرەتای ئەم مانگە ئەوەی خستە روو، ڤایرۆسەکە مەترسیدار نییە، تەنها لە هەندێک کەسدا نیشانەکانی توندترن، بەتایبەت ئەو کەسانەی گرفتی کەمی بەرگری جەستەیان هەیە و بەشێوەیەکی گشتی نەخۆشەکان پێویستیان بە نەخۆشخانە نابێت.
بۆ زانیانی زانیاری زیاتر لەسەر ڤایرۆسەکە و هۆکار و نیشانە و چارەسەرەکانی کلیک لێرە بکە
بەهۆی زیادبوونی حاڵەتەكانی پەتای وەرزییەوە، نەخۆشخانەكانی بەریتانیا توانای وەرگرتنی نەخۆشانیان نەماوە.
سەرچاوە پزیشكییەكانی بەریتانیا ئاشكرایان كرد، نەخۆشخانەكانی وڵاتەكەیان توانای ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو لێشاوە زۆرەی پەتای وەرزییان نەماوە كە سەریهەڵداوە.
بەپێی هەواڵێكی ڕۆژنامەی ئیندیپێندێنت، ١١ نەخۆشخانەی گەورەی بەریتانیا لە ماوەی ٢٤ سەعاتی ڕابردوودا حاڵەتی سەختیان لە وەرگرتنی توشبووانی ڤایرۆسی ئەنفلۆنزا تۆماركردووەو نەخۆشەكان ناچارن لە هەندێك حاڵەتدا بۆ ماوەی ٥٠ سەعات لە بەشی فریاكەوتن چاوەڕێ بكەن.
ژمارەی تووشبووان بە ئەنفلۆنزا لە كۆتایی مانگی كانوونی دووەمدا لە بەریتانیا بۆ نزیكەی پێنج هەزار كەس لە ڕۆژێكدا بەرزبووەتەوە.
توێژینەوەیەکی ئوسترالی دەریدەخات خواردنی سەوزە و میوە ئەگەری تووشبوون بە خەمۆکی کەمدەکاتەوە.
لە ئەنجامی توێژینەوەیەک کە لە زانکۆی ساوز وێڵزی ئوسترالیا ئەنجامدراوە دەرکەوتووە ئەو کەسانەی ڕۆژانە بە بەردەوامی میوە دەخۆن و بڕێکی زۆر لە سەوزە لە ژەمەکانیان بوونی هەیە، ئەگەری تووشبوونیان بە خەمۆکی کەمترە.
توێژینەوەکە لەسەر سێ هەزار و 480 کەس ئەنجامدراوە کە تەمەنیان لە سەروو ٤٥ ساڵ بووە بۆ ماوەی ١١ ساڵ چاودێری بەردەوامی ئەو کەسانە کراوە کە لەگەڵ زیادبوونی تەمەنیان، تووشبوونیان بە خەمۆکی کەمتر بووە بەراورد لەو کەسانەی کە سەوزە و میوە ناخۆن، سەوزە و میوە بڕێکی زۆر لە ماددەی دژە ئۆکسێنەر و ڤیتامین و کانزاکان لە پێکهاتەکەیاندا هەیە کە پاڵپشتی تەندروستی جەستە دەکەن، لەنێویاندا تەندروستی مێشک.
لە بەشێکی دیکەی لێکۆڵینەوەکە ئاماژە بەوە دراوە کە ئەو خواردنانەی ڕۆژانە دەیخۆن و تەندروستی کۆئەندامی هەرس پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە باری دەروونی مرۆڤەوە هەیە.
بەگوێرەی ئاماری ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی، ساڵانە زیاتر لە 300 ملیۆن کەس تووشی خەمۆکی دەبن، لە٩١%ی ئەو کەسانەی کە تووشی نەخۆشی خەمۆکی بوون لە جیهاندا چارەسەری پێویست وەرناگرن.
ماوەی چەند رۆژێکە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسێک لە چین میدیاکانی بەخۆیەوە سەرقاڵ کردووە، کە باس لەوەدەکرێت بڵاوبوونەوەی خێرایە و کاریگەریی لەسەر کۆئەندامی هەناسە دروست دەکات.
دوای پێنج ساڵ لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و لە هەمان وادەدا لە چین، ئێستا میدیاکان باس لە ڤایرۆسێکی نوێ دەکەن بە ناوی HMPV، ئەگەر چی ئەو ڤایرۆسە ئەوەندە نوێ نییە وەک لە میدیاکاندا باس دەکرێت و بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠١ لە هۆڵەندا تۆمار کراوە.
ڤایرۆسەکە ماوەی سێ مانگە لە چین سەری هەڵداوەتەوە و بەخێرایی لەناو منداڵاندا بڵاودەبیتەوە، پزیشکەکان باس لەوەدەکەن، ئەوەندە مەترسیدار نییە وەک ئەوەی لە میدیاکاندا باس دەکرێت، بەهەمان شێوەی پەتای وەرزییە.
دووبارە سەرهەڵدانەوەی ڤایرۆسەکە
بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠١ لە هۆڵەندا ڤایرۆسی HMPV 'هیومان مێتاپینیۆمیۆمۆ ڤایرۆس' تۆمار کراوە، کە هاوشێوەی ئەو ڤایرۆسانەی کار لە کۆئەندامی هەناسەدان دەکەن، ئەمیش کاردەکاتە سەر ئەو کۆئەندامە، ئێستا بەشێوەیەکی بەربڵاو لە چین سەری هەڵداوەتەوە و تاوەکو ئەم ساتە لە هیندستانیش سێ حاڵەت تۆمار کراون.
ماوەی سێ مانگە تەندروستی جیهانی چاودێری بڵاوبوونەوەی دەکات
ماوەی سێ مانگە رێکخراوی تەندروستیی جیهانی چاودێری تۆمارکردنی چەند حاڵەتێک دەکات لەناو منداڵانی چیندا، کە هاوشێوەی پەتای وەرزی نەخۆش دەکەون و بەشێوەیەکی گشتی منداڵەکان گرفتیان لە کۆئەندامی هەناسەیاندا هەیە، لە سەرەتادا هۆکارەکەیان بۆ چوونە ناو وەرزی زستان و ساردبوونی کەشوهەوا دەگەڕاندەوە.
دوای بڵاوبوونەوەی هەواڵەکانیش لە سۆشیاڵ میدیادا بابەتەکە بە جیهادا بڵاوبووەوە و دەسەڵاتداران داوایان کرد، منداڵ و بەساڵاچووان و ئەو کەسانەی گرفتی کەمی بەرگری جەستەیان هەیە، تاوەکو دەتوانن گەشت بەرەو چین نەکەن.
پزیشکێکی پسپۆڕ: ئەوەی بڵاوبووەتەوە پەتای وەرزییە
بیلال زعەیتەر پزیشکی بواری دەرمانسازی و نەخۆشییە درمییەکان باسی لەوەکردووە، ئەو ژمارە زۆرەی باس دەکرێت لە چین، سەرجەمیان توشبووی ئەو ڤایرۆسە نوێیە نین، بەڵکو پەتای وەرزیش بڵاوبووەتەوە و رێژەی زۆری توشبووان پەتا وەرزییەکەیە.
لەلایەکی دیکەوە وەزارەتی تەندروستیی چین ئەوەی پشتڕاستکردووەتەوە، ژمارەیەکی زۆری نەخۆشەکان توشی پەتای وەرزی بوون و ئەوەی باس دەکرێت جێگای نیگەرانی نییە.
بیلال زعەیتەر دەشڵێت، ساڵانە لەگەڵ چوونە ناو وەزی زستانەوە پەتا وەرزییەکان بڵاودەبنەوە و ئەوەش لە هەموو جیهاندا هەیە، لەدوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆناشەوە بەشێوەیەکی گشتی جیهان هۆشیارترن لەبارەی پەتاکانەوە، بۆیە لایەنە بەرپرسەکان بەرچاو روونترن و دەتوانن هەنگاوی پێویست بگرنەبەر.
نیشانەکانی توشبوون بە ڤایرۆسەکە
نیشانەکانی توشبوون بە ڤایرۆسەکە هاوشێوەی پەتا وەرزییەکانە، بەشێوەیەکی زیاتر لەنێوان منداڵاندا تۆمارکراوە، ئەگەرچی هەموو تەمەنەکان توشی دەبن.
بەشێوەیەکی گشتی لە کەسێک بۆ کەسێکی دیکە نیشانەکان و توندییەکەی دەگۆڕێت، لە نیشانەکانی ئەمانەن:
-تا: تایەکی کەم و مامناوەند.
-کۆکە: کۆکەیەکی بەردەوامی لەگەڵدایە، هەندێک جار بەپێی کەسەکان کۆکەکەی توندە.
-گیرانی لوت یان زیادبوونی دەردراوی لووت.
-هەناسەدان: کاردەکاتە سەر هەناسەدان و هەندێک جار هەناسەدان سەخت دەبێت.
-ماندوویەتی: کەسی توشبوو هەست بە ماندوویەتییەکی زۆر دەکات و بە ئاسانی ناتوانێت ئیش و کارەکانی ئەنجام بدات.
-لە منداڵاندا شیرخواردنیان کەمێک سەخت دەبێت بەهۆی گیرانی لووت و کورتی هەناسەدان.
بەرپرسانی تەندروستی باس لەوەدەکەن، ئەو کەسانەی خۆیان توشبووی نەخۆشییەکی درێژخایەن کە بە پەتا وەرزییەکان کاریگەر بن، یان سیستمی بەرگریان لاوازە، ئەوا لەوانەیە نیشانەکانیان توندتر بێت.
دایک و باوکان دەبێت چی بکەن؟
پزیشکەکان دایک و باوکان هۆشیار دەکەنەوە بەوەی، چاودێری منداڵەکانیان بکەن ئەگەر هەستیان کرد نیشانەکانی پەتای وەرزییان تێدایە، هەندێک جار رەنگی لێوی منداڵەکە شینباو دەبێت و ماندوو دەردەکەون، نیشانەکانی هەناسەتەنگیان پێوە دیار دەبێت.
ئاماژە بەوەشدەکەن، پوێستە لەو کاتانەدا سەردانی پزیشک و بنکە تەندروستییەکان بکەن و چارەسەری پێویست بۆ منداڵەکانیان وەربگرن.
ئەوەشی خستووەتە روو، ئاگاداربوونی پێشوەختە و خۆپارێزی سەختی نەخۆشییەکە کەمدەکاتەوە و زۆر گرنگە بۆئەوەی کەسەکان زووتر چاک ببنەوە.
ڤایرۆسە نوێیەکە وەک کۆرۆنا نییە
بەرپرسانی تەندروستی باس لەوەدەکەن، ڤایرۆسەکە نوێیەکە وەک ڤایرۆسی کۆرۆنا نییە، هەروەها پەتا نییە وەک ئەوەی کۆرۆنا دوای سێ مانگ لە بڵاوبوونەوەی بە پەتایەکی جیهانی ناسێنرا.
٥٪ی توشبووان پێویستیان بە نەخۆشخانە هەیە
لەبارەی ڤایرۆسە نوێیەکە و توشبووانەوە سازیر کومار، پزیشکی پسپۆڕی بوار تیشکی باسی لەوەکردووە، ٥٪ی توشبووانی ڤایرۆسەکە پێویستیان بەوەیە لە نەخۆشخانە بمێننەوە، رێژەی ٩٥٪ی توشبووان دەتوانن لە ماڵەوە چارەسەر وەربگرن و نەخۆشییەکە تێبپەڕێنن.
سێ توشبووی HMPV لە هیندستان تۆمارکراون
وەزارەتی تەندروستی هیندستان رایگەیاندووە، تاوەکو ئێستا سێ توشبووی ڤایرۆسەکە لە هیندستاندا تۆمارکراون، کە یەکەم حاڵەتیان کۆرپەیەکی تەمەن سێ مانگە، دووەمیشیان کۆرپەیەکی تەمەن هەشت مانگە، بەڵام زانیاری پێویست لەسەر حاڵەتی سێیەم نییە.
ڤاکسین
هێشتا هیچ ڤاکسینێک بۆ ڤایرۆسەکە نییە، پزیشکەکان باس لەوەدەکەن، کەسانی توشبوو تەنها لەرێگای وەرگرتنی چارەسەری پزیشكی، پشوودان و چاودێرییەوە دەتوانن نەخۆشییەکە تێبپەڕێنن.
حاڵەتی گیانلەدەستدان تۆمار نەکراوە
ئەگەرچی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە هاوشێوەی پەتای وەرزی خێرایە و لە هەندێک کەسیشدا نیشانەکانی توندە، بەڵام هیچ حاڵەتێکی گیانلەدەستدان بە ڤایرۆسەکە تۆمار نەکراوە.
رێگاکانی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە
ڤایرۆسی HMPV، لەرێگای بەرکەوتنی راستەوخۆ و تەوقەکردنەوە، هەروەها دەستلێدانی کەلوپەلی کەسانی توشبووەوە دەگوازرێتەوە.
پێنج ساڵ بەر لە ئێستا و لە ٣١ی ١٢ی ساڵی ٢٠١٩دا، رێکخراوی تەندروستی جیهانیی بە رەسمی یەکەم حاڵەتی توشبوون بە ڤایرۆسی کۆرۆنای راگەیاند، کە تاوەکو دوایین ئامار لە ١٠ی ١١ی ئەمساڵدا، نزیکەی ٧٧٧ ملیۆن توشبوو تۆمارکراون.
پێنج ساڵ بەر لە ئێستا و لە مانگی ١٢ی ٢٠١٩دا، بۆ یەکەمجار بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسێک لە چین میدیاکانی بەخۆیەوە سەرقاڵ کردبوو، بەرپرسان و میدیاکان لێدوانی جیاوازیان دەدا و هەندێک بە دەنگۆ ناویان دەهێنا و هەندێک دەیانوت راستە.
دواجار لەنێوان ئەو دەنگۆیانەدا، چین راپۆرتێکی ئاڕاستەی رێکخراوی تەندروستی جیهانیی کرد و لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە ئاگاداری کردەوە، کە دواتریش لەدوای گەیشتنی تیمی رێکخراوەکە، لە راپۆرتێکدا ئەوەیان دەرخست، ڤایرۆسەکە سەرچاوەکەی خواردەمەنییە دەریاییەکانە کە لە ناوەندی شاری وهانی چین دەفرۆشرێن.
دواجار رێکخراوی تەندروستی جیهانی بە رەسمی تۆمارکردنی یەکەم حاڵەتی توشبوون بە ڤایرۆسەکەی لە چین راگەیاند، کە یەکەمجار بە هەوکردنی سییەکان ناوی هێنرا.
لە سەرەتا و لە مانگی ١ی ٢٠٢٠دا ڤایرۆسەکە بە 2019-nCoV ناونرا بەشێوەیەکی کاتی، دواتریش لە مانگی ٢ی هەمان ساڵدا بە فەرمی ناونرا Covid-19.
یەکەم حاڵەتی پشتڕاستکراوە
لە شاری یان-نانی چین بۆ یەکەمجار توشبوونی پیاوێکی تەمەن ٦٠ ساڵ بە ڤایرۆسی کۆرۆنا راگەیەنرا، کە پێشتر گەشتی بۆ شاری وهان کردبوو، دواتر نەخۆشەکە سەردانی نەخۆشخانەی کردبوو و باسی لەوەکردبوو، بەبێ بوونی هیچ نیشانەیەک ماوەی پێنج رۆژە هەناسەی تەنگە و جەستەی شەکەت و ماندووە، دوای پشکنینەکان دەرکەوت هەوکردنێکی زۆر لە سییەکانیدا هەیە، هەروەها رێژەی چەند پڕۆتینێکی هەستیار لە جەستەیدا بەرزن.
لە سەرەتادا چارەسەری سەرەتاییان بۆکرد و چەند دەرمانێکی پێویستیان بۆ نووسی و پزیشکەکان داوایان لێکرد پشوو بدات، دوای پێنج رۆژ لە دووبارەکردنەوەی پشکنینەکان بۆیان دەرکەوت رێژەی هەوکردنەکە زیاتر بووە و توشی ئاوسانی سییەکان بووە و ئاو لە سییەکانیدا کۆبووەتەوە.
بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە بە وڵاتاندا
نیپاڵ کە هاوسنوورە لەگەڵ چین، لەدوای چین یەکەم وڵات بوو حاڵەتی پشتڕاستکراوەی توشبوون بە ڤایرۆسەکەی تێدا راگەیەنرا، کە پیاوێکی تەمەن ٣٢ ساڵ بوو و لە شاری وهانی چین خوێندکار بوو و یەکەم کەسبوو پشکنینی 2019-nCoVی بۆکرا و ئەنجامەکەی پۆزەتیڤ دەرچوو، چونکە توشبووی یەکەم لە سەرەتادا بە حاڵەتی هەوکردنی سییەکان ناسێنرا دواتر پشکنینی 2019-nCoVی بۆکرا.
ئەو پیاوە دوای ١٠ رۆژ لە گەڕانەوەی بۆ نیپاڵ وردە وردە هەستی بە نەخۆشکەوتن کردبوو و دواتر کۆکەیەکی توندی گرتبوو و لەماوەی نەخۆشییەکەشیدا پلەی گەرمی جەستەی زۆر بەرزببووەوە، ئەو نیشانە توندانەی لە سەرەتای نەخۆشییەکەدا لێدەرکەوتبوون و لە رۆژی سێیەمدا نیشانەکانی بەرەو باشبوون چووبوون، سەرەڕای ئەوەی چەندین تێستی ڤایرۆسی و بەکتریایی بۆکرابوو سەرجەمیان نێگەتیڤ بوون و پشکنینەکانی پاک بوون، کە دواتر بە توشبوویەکی سوک پۆلێنکرا و لەماوەی چوار رۆژدا تەندروستی باشبووەوە و نەخۆشییەکەی تێپەڕاند.
نیشانەکانی توشبووان جیاواز بوون
رۆژ لەدوای رۆژ بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە خێراتر بوو و نیشانەی جیاوازی لێدەرکەوت، سەرچاوەی سەرەکیشی شاری وهانی چین بوو، ئەو کەسانەشی توشببوون، یان گەشتی وهانیان کردبوو یان بەرکەوتەی کەسێک بوون هەڵگر یان توشبووی ڤایرۆسەکە بوو.
نیشانەکانی ڤایرۆسەکە تا توشبوون زیاتر بووایە جیاواز بوو و دەگۆڕا، سێیەم کەیسی پشتڕاستکراوە کە ژنێکی ٥٥ی ساڵی تایوانی بوو و گەشتی وهانی کردبوو، قورگ و گەرووی بەتەواوی ئاوسابوو، کۆکەیەکی وشک و توند، تایەکی مامناوەند، شەکەتییەکی زۆری هەبوو، هەروەها رێژەی ئۆکسجینی خوێنی بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزیبوو بۆ ٨٨-٩٠٪، کە دواتر پشکنینی SARS-CoV-2یان بۆ ئەنجامدا و ئەنجامەکەی پۆزستیڤ بوو، کە ڤایرۆسی کۆرۆنا بە یەکێک لە نەوەکانی سارس دادەنرێت و بەشێکی نەخۆشەکانیش سەرەتا ئەو چارەسەرانەیان بۆ بەکاردەهێنان کە بۆ توشبووانی سارس بەکاردەهات و جەستەیان کاردانەوەی ئەرێنی هەبوو بۆی.
ڤایرۆسەکە زۆر بە خێرایی و ئاسانی بڵاودەبووەوە، تەنانەت ئەگەر مرۆڤەکان بەرکەوتنی جەستەییشیان نەبووایە لە رێگای هەوا و دەستدان لە شتەکانەوە دەگوازرایەوە. ئەوەش وایکرد زۆر بە ئاسانی و لە ماوەیەکی کورتدا لەنێوان وڵاتانی ئاسیادا بڵاوبووەوە، تاوەکو لەماوەی سێ بۆ چوار مانگدا بە تەواوی جیهاندا بڵاوبووەوە.
بەشێوەیەکی گشتی توشبووان یان گەشتی وهانیان کردبوو، یان بەرکەوتەی کەسێک بوون و لەو رێگایەوە شار بە شار و وڵات بە وڵات گەشەی کرد.
قۆناغی دەستپێکردنی قەدەغەی هاتوچۆ و کەرەنتین کردن
لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و پەرەسەندنی قەدەغەی هاتوچۆ لە شاری وهانی چین راگەیەنرا و وهان لە جیهان دابڕینرا، هاتنەدەرەوە و چوونەناوەوەی وهان قەدەغە کرا، لەناو وهانیشدا کەرەنتین راگەیەنرا و دەبوو خەڵک لە ماڵەکانیاندا نەیەنە دەرەوە، ئەگەر چی ئەو رێکارانە گیرانە بەر، بەڵام ڤایرۆسەکە بەر لەوە دزەیکردبوو و کەس بە کەس بڵاوبووبووەوە.
دواتر رێکارەکانی کەرەنتین کردن گیرانە بەر و وڵاتان هاوڵاتیانی خۆیان لە چینەوە دەگەڕاندەوە و لە سەرەتاشدا ماوەی ١٤ رۆژ کەرەنتینیان دەکردن و رێگەیان نەدەدان بچنە دەرەوە، تاوەکو وایلێهات قەدەغەی هاتوچۆ لەنێوان شارەکان و دواتر وڵاتەکاندا راگەیەنرا.
گەشتە ئاسمانییەکان بۆ حاڵەتی کتوپڕ ئەنجامدەدران و هاوڵاتیان لە سەرجەم وڵاتانی جیهاندا رێگەیان نەدەدرا لە ماڵەکانیان بێنە دەرەوە.
لەگەڵ هەموو ئەو رێکارە خۆپارێزیانەشدا، هێشتا بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە خێراتر و خێراتر دەبوو و رۆژ بە رۆژ ئاماری توشبووان و گیانلەدەستدان زیاتر دەبوو.
رێکارە جیهانییەکان و ناساندی کۆرۆنا بە پەتایەکی جیهانیی
لە مانگی ١ی ساڵی ٢٠٢٠دا، رێکخراوی تەندروستی جیهانی، بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەی وەک بارێکی لەناکاو و نائاسایی لە جیهاندا ناساند.
لە مانگی ٢ی ٢٠٢٠دا بە فەرمی ناوی نرا COVID-2019 و لە سەرەتای مانگی ٣دا نتەوە یەکگرتووەکان ١٥ ملیۆن دۆلاری بۆ رووبەڕووبوونەوەی ڤایرۆسەکە تەرخانکرد.
هەر لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەوە رێکارەکانی خۆپارێزی گیرانە بەر، بەستنی ماسک کرا بە ناچاری و پاککردنەوەی گشتی لە زۆرینەی ناوەندەکاندا ئەنجامدرا و شەقام بە شەقام و ماڵ بە ماڵ لەرێگای ماددە پاککەرەوەکانەوە پاکدەکرانەوە و دەڕشێنران.
بەهۆی خێرابڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و زۆری ژمارەی توشبووان، بەشێوەیەکی گشتی وڵاتان نەخۆشخانەی نوێیان تایبەت بە توشبووانی کۆرۆنا دروستکرد، سەرەڕای ئەوەش جێگای نەخۆش لە نەخۆشخانەکاندا نەمابوو، هەر بۆ نموونە، لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا لەماوەی ١٠ رۆژدا چین نەخۆشخانەیەکی هەزار قەرەوێڵەیی دروستکرد.
لە مانگی ٣ی ٢٠٢٠دا رێژەی توشبوون گەیشتە ١٠٠ هەزار حاڵەتی پشتڕاستکراوە و تۆمارکراو و رێکخراوی تەندروستی جیهانی ڤایرۆسەکەی وەک پەتایەکی جیهانیی ناساند.
لە مانگی ٣دا گۆڕانکارییەکان خێراتر و زیاتر بوون و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە بە تەواوی پەرەی سەند، ئەوروپا بووە ناوەندێکی سەرەکی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و ئەمریکاش دۆخی لەناکاوی راگەیاند، کە دواتر ئەمریکا بووە ئەو وڵاتەی زۆرترین توشبووی تێدا تۆمار کرا.
هەر لە مانگی ٣دا یەکەم ڤاکسین بۆ کۆڤید-١٩ گەشەی پێدرا.
لە مانگی ٤دا ڤایرۆسەکە بەشێوەیەک گەشەی سەند، لەماوەی یەک مانگدا توشبوون لە ١٠٠ هەزارەوە گەیشتە یەک ملیۆن کەس.
دواتر لەماوەی نۆ مانگی سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا رێژەی گیانلەدەستدان بە ڤایرۆسەکە گەیشتە یەک ملیۆن کەس.
ڤاکسین و گەڕانەوەی ئومێد بۆ جیهان
لەکۆتاییدا لە مانگی ١١ی ساڵی ٢٠٢٠دا، کۆمپانیای Pfizer ئەمریکی رایگەیاند، ڤاکسینێکیان بەرهەمهێناوە کە جەستە وەڵامدانەوەی بۆی هەیە و بەرێژەی ٩٠٪ کاریگەرە.
هەر لە مانگی ١١ی هەمان ساڵدا، Modernaش سەرکەوتنی ڤاکسینەکەی خۆی راگەیاند.
هەر لە هەمان مانگدا زانکۆی ئۆکسفۆرد و ئەسترازینکا ڤاکسینێکیان راگەیاند.
لەماوەیەکی کەمدا و لەنێوان مانگی ١١ تاوەکو مانگی ٤ی ٢٠٢١، یەک ملیار ڤاکسین گەیەنرایە سەرانسەری جیهان و وەرگرتنی دۆزێک لە ڤاکسینەکە کرایە ناچاری و لە فڕۆکەخانەکاندا رێگەیان نەدەدا هاوڵاتیان گەشت بکەن، ئەگەر پێشتر دوو دۆز یان لانی کەم یەک دۆزی پێکوتەی کۆرۆنایان وەرنەگرتبێت، کە بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەوەش، وەرگتنی پێکوتەکەیان بۆ کرا بە کارتێکی ئەلیکترۆنی.
بڵاوبوونەوەی گۆڕاوەکانی کۆرۆنا
تەنها هەشت مانگ لەدوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا، یەکەم گۆڕاوی ڤایرۆسەکە بەناوی lambda راگەیەنرا، دواتریش رۆژ بە رۆژ گۆڕاوی دیکەی کۆرۆنا بڵاوبوونەوە بە ناوەکانی alpha, beta, delta, omicron. تەندروستی جیهانیش دەڵێت، بڵاوبوونەوەی گۆڕاوی ڤایرۆسەکان، ئەگەرێکی چاوەڕوانکراوە بۆ سەرجەم ڤایرۆسەکان.
دوایین ئامارەکان
بەپێی دوایین ئامارەکان، تاوەکو ١٠ی ١١ی ٢٠٢٤، زیاتر لە ٧٧٦ ملیۆن و ٨٠٠ هەزار توشبووی کۆرۆنا لە جیهاندا تۆمارکراون، ئەوە جگە لەو کەسانەی توشبوون و تۆمارنەکراون.
هاوکات، زیاتر لە حەوت ملیۆن کەسیش بەهۆی توشبوون بە ڤایرۆسەکە گیانیان لەدەستداوە، کە بە شێوەیەکی گشتی پەرەسەندنی ئامارەکانی گیانلەدەستدان لە ساڵی ٢٠٢٠ و ٢٠٢١دا بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبوونەوە و لە ٢٠٢٢ بەدواوە وردە وردە ئامارەکانی گیانلەدەستدان روویان لە کەمبوونەوە کرد.
کاریگەریی رێکارەکانی کۆرۆنا لەسەر ژینگە
دوای ئەوەی بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆناوە لە سەرجەم وڵاتەکاندا قەدەغەی هاتوچۆ راگەیەنرا و گەشتی نێوان وڵاتان وەستێنران، بەشێوەیەکی گشتی ئۆتۆمبێلەکان نەدەچوونە سەر شەقامەکان و کارگە و شوێنەکانی دیکەش کارەکانیان راگرتبوو، ئەوەش کاریگەریی لەسەر ژینگە دروستکرد.
گۆڕانکارییەکان بە جۆرێک بوون، تەنها لەماوەی نێوان مانگی ١ بۆ ٤ی ٢٠٢٠دا، دەردانی رۆژانەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بەرێژەی ٨.٦٪ کەمی کرد بەراورد بە هەمان ماوە لە ساڵی ٢٠١٩دا.
دوایین راپۆرتەکانیش ئەوەیان نیشان دەدا، کە دەردانی گازەکانی دەبنە هۆی گەرمبوونی جیهان، بەشێوەیەکی بەرچاو روویان لە دابەزین کرد.
دۆخی ئێستای جیهان لەگەڵ ڤایرۆسەکەدا
ئەگەرچی لەسەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا هەرکەسێک توشببووایە راستەوخۆ بۆماوەی ١٤ رۆژ کەرەنتین دەکرا و چاودێریی تەندروستی دەکرا، وردە وردە بەپێی جیاوازی بارودۆخەکان و زیاتر بڵاوبوونەوەی رێکارەکان شلتر کرانەوە و بەو توندییە جێبەجێ نەدەکران، بۆ نموونە دوای چوار مانگ لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە بە نەخۆشەکان دەوترا لە ماڵەوە بمێننەوە و خۆتان لە ئەندامانی دیکەی خێزان بە دووربگرن.
هاوکات، لەگەڵ ئاشنابوونی جیهانیش بە ڤایرۆسەکە و نیشانەکان و شێوەی چارەسەرکردنی، رۆژ بە رۆژ ترسەکان رەوینەوە و ئێستا کەسەکان ئەگەر توشی ڤایرۆسەکەش ببن، هەمان ئەو ترسەیان لێنانیشێت کە لە ساڵی ٢٠٢٠دا هەیانبوو.
ئێستا و دوای پێنج ساڵ لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە، توشبوون بە کۆرۆنا وەک پەتایەکی وەرزی ئاسایی بووەتەوە و کاتێک کەسەکان توشدەبن، ئەگەر نیشانەکانیان توند نەبێت نەک خۆیان کەرەنتین ناکەن، بەڵکو دەچنە سەر کار و بەردەوام دەبن لە ژیانی ئاسایی و رۆژانەیان.
کاریگەرییەکانی دوای توشبوون بە کۆرۆنا
لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا، کاتێک کە کەسێک توشی ڤایرۆسەکە دەبوو و چاکدەبووەوە، بە ماوەی مانگێک یان زیاتر لەدوای چاکبوونەوەی چەند نیشانەیەکی لێدەردەکەوت، هەندێک بە پشتئێشە و هەندێک بە قاچ و ئەژنۆئێشە، بەشێکیشیان بە گرژبوونی ماسولکەکانی جەستەیان دەیان ناڵاند.
سەرجەم نەخۆشەکان سەرەتا نەیاندەزانی ئەو هۆکارانە چین توشی ئەو ئازارانەی کردوون و بەشێکی ئەو ئازارانەش بە ئازارشکێن نەدەڕەوینەوە، ئەگەر ئازاریشیان بشکایە بۆماوەیەکی کاتی دەبوو.
لە بەشێکی نەخۆشەکاندا دوای چاکبوونەوەیان رێژەی ڤیتامینەکان لە جەستەیاندا دادەبەزی، بەتایبەت رێژەی 'ڤیتامین دی'، کە دابەزینی ڤیتامینەکانیش بەرگری جەستەی لاوازدەکردن و رووبەڕووی چەند گرفت و حاڵەتێکی دیکەی وەک تێکچوونی پێست و هەڵوەرینی قژ و لاوازبوونی نینۆکەکان، یانیش خەمۆکی و شەکەتی بەردەوامی دەکردنەوە، یانیش دەبووە هۆکاری تێکچوونی هۆرمۆنەکانی جەستەیان.
بەشێکی دیکەش هەستیان بە بێهێزی بەردەوام دەکرد و بەشێکیان ماوەیەکی درێژ بەدەست هەناسەتەنگی و زوو ماندووبوونەوە دەیان ناڵاند، یانیش دەیانوت هێزی جەستەمان نییە وەک پێشوو ئەرکەکانی رۆژانەمان ئەنجامبدەین.
ئێستا کە توێژینەوەکان زیاتر ئەنجامدراون لەسەر ڤایرۆسەکە و توشبوون و چاکبوونەوە و نیشانەکانی دوای کۆرۆنا، لەدوایین توێژینەوەدا، پزیشکەکان لە ئەمریکا ئاماژە بەوەدەدەن، کۆرۆنا دەبێتە هۆی دروستبوونی هەوکردن لە بەشێکی مێشکدا کە بەرپرسە لە ئەنجامدانی رەفتار و هەڵسەکەوت و کاری رۆژانە و لە بەشێکی نەخۆشەکاندا پەکیان دەخات و وایانلێدەکات بە ئاسانی نەتوانن کارەکانی رۆژانەیان ئەنجام بدەن.
پێنجەم ساڵی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و هەڵوێستی چین
لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا باس لەوەدەکرا، ڤایرۆسەکە لە تاقیگەیەک لە وهانی چین بەرهەمهێنراوە و لەوەوە دزەی کردووە، لە راپۆرتێکیشدا دەزگای هەواڵگریی ئەمریکا 'سی ئای ئەی' ئەمریکی رادەستی جۆو بایدنی سەرۆکی ئەمریکای کردووە باس لە هەمان بابەت دەکات.
ئەگەرچی چین ئەو تۆمەتەی رەتدەکردەوە، ئەمڕۆ لەدوای پێنج ساڵ، رێکخراوی تەندروستی جیهانیی رایگەیاندووە، کە پێویستە چین زانیاریی ورد و تەواویان لەسەر ئەو ڤایرۆسە و ئامارەکان پێبدات.
زانکۆی کۆلێژی لەندەن لە نوێترین توێژینەوەیدا ئاشکرای کرد، کەسی جگەرەکێش لەگەڵ کێشانی هەر جگەرەیەکدا نزیکەی ٢٠ خولەک لە تەمەنی کورت دەبێتەوە، ئەمەش واتا کێشانی پاکەتێک کە ٢٠ دانە جگەرەی تێدایە، زیاتر لە حەوت سەعات لە تەمەن کورت دەکاتەوە.
رۆژنامەی گاردیانی بەریتانی ئەنجامی توێژینەوەکەی بڵاوکردووەتەوە و رایگەیاندووە، بەپێی ئەم دەرئەنجامە، کەسێک ئەگەر رۆژانە ١٠ جگەرە بکێشێت و لە یەکی کانوونی دووەمدا واز لەو خووەی بهێنێت، ئەوا لە هەشتی مانگدا رۆژێکی لەدەستچووی ژیانی بەدەستدەهێنێتەوە، هەروەها هەمان کەس دەتوانێت هەفتەیەک زیاتر بخاتە سەر تەمەنی ئەگەر تا پێنجی شوبات جگەرە نەکێشێت، ئەگەر بێتوو تا پێنجی ئابیش نەچێتەوە بەلای جگەرەکێشاندا، ئەوا مانگێکی تەواوی بۆ ژیانی گەڕاندووەتەوە.
ئاماژە بەوەش کراوە، لە کۆتایی ساڵدا ئەو کەسەی جگەرەی تەرک کردووە، ٥٠ رۆژی لەدەستچووی ژیانی گەڕاندووەتەوە.
جێی ئاماژەیە، لە توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠٠٠دا کە لە گۆڤارێکی پزیشکیی بەریتانیدا بڵاوکراوەتەوە؛ کێشانی یەک جگەرە نزیکەی ١١ خولەک لە تەمەن کورتدەکاتەوە، بەڵام وەک لەم توێژینەوە نوێیەدا دەرکەوتووە؛ ژمارەکە دوو هێندەی ئەوەیە کە لە رابردوودا بیری لێکراوەتەوە.
سارە جاکسن، توێژەری باڵا لە گرووپی توێژینەوە لەبارەی کحول و جگەرە و تووتن لە زانکۆی کۆلێژی لەندەن بە گاردیانی راگەیاند، "خەڵک بە گشتی دەزانن جگەرە چەند زیانبەخشە، بەڵام گوێی پێ نادەن و مەیلیان لەوەیە چاوی خۆیان بەرانبەر بەو راستە دابخەن".
راشیگەیاند، " بەپێی ئەم توێژینەوەیە، کەسی جگەرەکێش ئەگەر بە درێژایی ژیانی لە جگەرەکێشان بەردەوام بێت، ئەوا ١٠ ساڵی ژیان و چەندین ساتی گرنگ و بەنرخی لەدەستداوە، کە دەتوانێت لەگەڵ خۆشەویستانیدا بەشی بکات".
قاوە یەکێکە لەو خواردنەوانەی بووەتە بەشێک لە ژیانی رۆژانەی زۆرینە و هەندێک کەس باس لەوەدەکەن، راهاتوون رۆژەکەیان بە خواردنەوەی قاوە دەستپێبکەن.
قاوە هاوشێوەی هەر خواردن و خواردنەوەیەکی دیکە سود و زیانی خۆی هەیە، خواردنەوەشی لە بەیانیاندا چەندین سودی سەرسوڕهێنەری هەیە.
مێشک بە چالاکی دەهێڵێتەوە
بەشێوەیەکی گشتی قاوە وات لێدەکات هەست بە چالاکی و وزەی زیاتر بکەیت و مێشک بە چالاکی دەهێڵێتەوە، هەروەها دەوڵەمەندە بە ماددەی دژە ئۆکسانەکان کە رۆڵێکی گرنگ دەبێنێت لە خۆپاراستن لە نەخۆشییە درێژخایەنەکان و کەمکردنەوەی هەوکردن لە جەستەدا.
پێویستە ئەو کەسانەی گرفتی گەدەیاندا هەیە ئاگاداربن
قاوە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی پاراستنی تەندروستیی دڵ و یارمەتی دابەزاندنی کێش دەدات، هەروەها یادەوەری و توانای سەرنجدان بەهێز دەکات، بەڵام پێویستە ئەو کەسانەی گرفتی دیکەیان لە جەستە و گەدەیاندا هەیە ئاگادار بن ئایا خواردنەوەی قاوە بە گەدەی بەتاڵ زیانیان پێدەگەیەنێت یان نا.
هاوکات، خواردنەوەی قاوە بەشێوەیەکی مامناوەند رۆژانە، ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشیی شەکرەی جۆری دووەم و بەرزیی کولیستڕۆڵ و جەڵتەی مێشک و بەردی زراو و گورچێلە کەمدەکاتەوە.
خواردنەوەی چوار فنجان لە ڕۆژێکدا
ئەو بڕە گونجاوەی پزیشکەکان بۆ خواردنەوەی قاوە دیاریان کردووە دوو بۆ چوار فنجانە لە رۆژێکدا، بۆیە زۆرخواردنەوەی قاوە بەدەر نییە لە زیان، یان هەموو رۆژ خواردنەوەی چوار فنجان رەنگە لە هەندێک کەسدا زیانی هەبێت و ببێتە هۆی کەمی ئاسن و کەمخوێنی و تێکچوونی خەو، هەروەها زیادبوونی دڵەڕاوکێ و هەندێکجار توشبوون بە سکچوون.
هێلکە یەکێکە لەو خۆراکانەی لەسەر سفرەی بەیانیانی زۆرینەی کەسەکاندایە، خواردنی هێلکە لە هەموو کاتەکاندا سودی خۆی هەیە ئەگەر زیادەڕەوی لە خواردنیدا نەکرێت.
هێلکە بەهای خۆراکی بەرزی هەیە و خواردنیشی لە بەیانیاندا چەندین سود بە جەستە دەگەیەنێت.
هێلکە لە قەبارەدا بچوکە، بەڵام بەهای خۆراکی بەرزە، کە دەکرێت ببێتە سیستمێکی خۆراکی هاوسەنگ و ئەو کەسانەی دەیانەوێت کێش دابگرن دەتوانن بەیانیان بە کوڵاوی بیخۆن، هەر هێلکەیەکی قەبارە گەورە ٧٧ کالۆری تێدایە، ئەمەش وادەکات جەستە بە وزەوە بمێنێتەوە.
هێلکە دەوڵەمەندە بە ڤیتامینەکانی، A, B5, B12, D, E, K, B6، فسفۆڕ، کالسیۆم، زینک، پڕۆتین، چەوری تەندروست و سیلینیۆم.
هێلکە سەرچاوەیەکی باشی پڕۆتینە بۆ جەستە، هەروەها بوونی ئەو هەموو ڤیتامین و کانزایە تیایدا، پارێزگاری لە تەندروستی هەریەک لە دڵ، چاو، پێست، قژ دەکات.
زەردێنەکەی بە نزیکەیی ١٨٦ میلیگرام لە کۆلیستڕۆڵ لەخۆدەگرێت، ئەوەش بۆ هاوسەنگی راگرتنی چەوری لە خوێندا پێویستە، بەڵام نابێت زیادەڕەوی لە خواردنیدا بکرێت.
پزیشکەکان باس لەوەدەکەن، خواردنی هێلکە بە گەدەی بەتاڵ وزە و ڤیتامینی باش بە جەستە دەبەخشێت، باشترینیان ئەوەیە کە دەکوڵێنرێت، یان ئەگەر سووربکرێتەوە، ئەوا لە کەرەی تەندروستدا سوور بکرێتەوە باشترە، هەر بۆیە ئامۆژگاری دەکەن، لە بەیانیاندا بخورێت، چونکە گەدە بەتاڵە و بەدرێژایی شەو هیچ خۆراکێکی وەرنەگرتووە.
کەستانە یان شابەڕوو، ئەو میوە پایزییەی بە هێندەی سەرمای سەختی زستان سودی تەندروستی بۆ جەستە هەیە و هاوکاری جەستە دەکات لەگەڵ وەرزی سەرمادا خۆی بگونجێنێت.
سروشت پڕە لە میوەی جۆراو جۆر، هەر میوەیەکیش کاتی پێگەیشتنی خۆی هەیە، پزیشکان باس لەوەدەکەن، خواردنی هەر میوەیەک لە وەرزی خۆیدا سودی زیاتر بە جەستە دەگەیەنێت، بەوپێیەی سروشتی جەستەی مرۆڤ وایە، لە هەر وەرزێکدا پێویستی بە میوەی ئەو وەرزەیە بۆ پارێزگاریکردن لە تەندروست مانەوەی، بۆ نموونە، چەندین سەوزە و میوەی زستانە هەن وا لە جەستە دەکەن بە پڕ وزەیی و گەرمی خۆی بهێڵێتەوە، لە وەرزی هاوینیشدا چەندین میوە هەن جەستە بە شێداریی دەهێڵنەوە و لە وشكبوونەوە دەیپارێزن، بۆ قەرەبووکردنەوەی بەرزی پلەکانی گەرما.
کەستانەش یەکێکە لەو میوە پایزییانەی کە سودێکی زۆر بە جەستە دەگەیەنێت، وەرزی پێگەیشتنی کەستانە بەشێوەیەکی گشتی لەنێوان مانگی ١٠ تاوەکو کۆتاییەکانی مانگی ١٢ یە.
درەختی کەستانە لە کۆمەڵەی بەڕووە و بەگشتی لە کوردستان بە شابەڕوو'ش ناوی دەبەن.
بەشێوەیەکی گشتی درەختی کەستانە ٥٠٠ بۆ ٦٠٠ ساڵ دەمێنێتەوە، هەندێک جۆریشی هەیە نزیکەی هەزار ساڵ یان زیاتر بەرگە دەگرێت.
جۆری castana dentataـی کەستانە، کە لە دارستانە گەڵاوەریوەکاندا دەڕوێت، تەختەی باشی لێبەرهەم دێت و بەرێکی زۆر باشیشی هەیە.
کەستانە دەوڵەمەندە بە کانزاکانی وەک سۆدیۆم، کالسیۆم، مس، مەگنیسیۆم، زینک، ئاسن و پۆتاسیۆم.
ئەو میوە پایزییە ڤیتامینەکانی B1 ,C, E, A تێدایە، هەروەها پڕۆتین، چەوری، نیشاستە و ئاوی تێدایە، کەستانە رێژەی کالۆری بەرز نییە، بەڵام بەهۆی بوونی پێکهاتەکانی دیکەی و بەرزی رێژەی چەورییەکەی، قورسە و بەشێوەیەکی گشتی لە شەوانی زستاندا وەک شەوچەرە دەخورێت، بەهۆی ئەوەی شەوانی زستان درێژە و وا لە جەستە دەکات زوو برسی نەبێتەوە.
سودەکانی کەستانە بۆ جەستە:
-پوک لە هەوکردن دەپارێزێت و هاوکارە لە کەمکردنەوەی هەوکردن ئەگەر هەیبێت.
-سەرچاوەیەکی باشی ریشاڵەکانە.
-هاوکارە لە جێگیر مانەوەی رێژەی کۆلیستڕۆڵ لە خوێندا.
-توێکڵەکەی بهاڕدرێت و لەسەر برین دابنرێت هاوکاری زوو چاکبوونەوەی دەکات.
-رێژەی زیاتر لە ٥٠٪ ئاوی تێدایە، کە سودی زۆری بۆ پێست هەیە.
-دەکرێت وەک بەشێک لە چارەسەر بۆ رۆماتیزمە دابنرێت.
-سودی گەورەی هەیە بۆ دابەزاندنی کێشی جەستە، بەهۆی ئەوەی ئارەزووی خواردن کەمدەکاتەوە دەتوانرێت بخرێتە سیستمی خۆراکی ئەو کەسانەی دەیانەوێت کێش داببەزێنن
-بۆ کەمخوێنی چارەسەرە
-بۆ دایکانی دووگیان سودی زۆرە، بەهۆی بوونی فۆلیک ئەسید تیایدا
-کاریگەریی بەرچاوی لەسەر کۆئەندامی دەمار هەیە و بە تەندروستی دەیهێڵێتەوە
نزیكەی ٦٠%ی نەخۆشخانەكانی سوریا بەهۆی نەمانی پێداویستیەوە لە كاركەوتوون.
مارگرێت هاریس وتەبێژی رێكخراوی تەندروستی جیهانی رایگەیاند، 58٪ی نەخۆشخانەكانی سوریا بەهۆی نەمانی پێداویستی و تیمی پزیشكییەوە لە كاركەوتوون.
وتیشی، سیستمی تەندروستی سوریا لە ئێستادا ناتوانێت پێداویستییەكانی هاووڵاتیان دابینبكات و هەزاران ئاوارەی سوریش لە وڵاتانی دراوسێوە گەڕاونەتەوە وڵاتەكەیان.
دەشڵێت، پێویستیان بە تیمی پزیشكی هەیە لە سوریا بۆ پاڵپشتیكردنی حاڵەتە تەندروستیەكان و ئەنجامدانی نەشتەرگەری بۆ نەخۆشەكان و پێویستە پاڵپشتی دارایی زیاتریان بۆ دابینبكرێت بۆ ئەوەی بتوانن بەشێك لە پێداویستییەكان پڕبكەنەوە.
داواشی لە كۆمەڵگەی نیودەوڵەتی كرد هاریكاری رێكخراوەكە بكەن بە ئامانجی بنیاتنانەوەی سیستمی تەندروستی و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری پزیشكی بە هاووڵاتیان.
ئەمڕۆ رۆژی جیهانی ئایدزە و نەتەویەكگرتوەكانیش ئاشكرایدەكات نزیكەی ٤٠ ملیۆن توشبوی ئایدز لە جیهاندا هەیە.
بەپێی نوێترین ئاماری بەرنامەی هاوبەشی نەتەوەیەكگرتوەكان بۆ بەرەنگاربونەوەی ئایدز، لە جیهاندا ٣٩ ملیۆن و ٩٠٠ هەزار توشبونی ڤایرۆسی ئایدز هەیە كە زۆرینەیان لە باشور و رۆژهەڵاتی ئەفریقان.
نەتەوەیەكگرتوەكان رایگەیاندووە بەهۆی پێشكەوتنی تەندروستیی و هۆشیاریی خەڵكەوە، توشبوون بە ڤایرۆسی ئایدز لە ساڵی ٢٠١٠-ەوە تا ئێستا بە رێژەی ٣٩٪ كەمیكردووە.
بە پێی ئەو ئامارانەی كە بڵاویان كردوەتەوە، هەر یەكە لە ئەفغانستان، میسر، فیجی، فیلیپین، پاپوا گینێی نوێ و سعودیە رێژەی توشبون بە ڤایرۆسی ئایدز لە وڵاتەكەیان پێچەوانەی جیهان بە رێژەی ١٠٠٪ یان دوو هێندە بەرزبووەتەوە.
ساڵی رابردوش لە هەرێمی كوردستان ٧٢ توشبوی ئایدز تۆمار كرا كە زۆرینەیان كەسانی بیانیبوون.
پزیشکێکی سلێمانی لە تاقیکردنەوەیەکدا پلەی یەکەمی لەسەر ئاستی عیراق بەدەستهێنا و بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانیش دەڵێت: " ئەمە سەلمێنەری ئەوەیە کە ئاستی فێرکاری لە سەنتەری سلێمانی لەبواری نەشتەرگەری یورۆلۆجی لە ئاستێکی باڵادایە".
بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانی لە راگەیەندراوێکدا کە لە هەژماری فەیسبوک بڵاویکردووەتەوە، رایگەیاندووە: "(د. فەرمان محمد فرج) کە خوێندکاری بۆردی عیراقی و پزیشکی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانی بوو توانی پلەی یەکەم لەسەر ئاستی عیراق بەدەستبهێنێت لە تاقیکردنەوەی کۆتایی پسپۆڕی نەشتەرگەری یورۆلۆجی (گورچیلە و میزەڕۆ )".
لە راگەیەندراوەکەشدا هاتووە: ئەمە سەلمێنەری ئەوەیە کە ئاستی فێرکاری لە سەنتەری سلێمانی لەبواری نەشتەرگەری یورۆلۆجی لە ئاستێکی باڵادایە و ساڵانە پزیشکانی سلێمانی لە ریزی پێشەوەی دەرچووانی ئەو بوارەن لە بوردەکانی کوردی و عیراقی و عەرەبی و بوونەتە جێی شانازی بۆ شاری سلێمانی بەگشتی و بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانی.
زانایانی ڕووسیا توانیان بگەن بە دۆزینەوەیەک زانستی بۆ چارەسەرکردنی هەوکردنی مێشک کە پێشتر نەبووە، ئەمەش بە دەستکەوتێکی پزیشکی ناوازە دادەنرێت.
ماکسیم خاسناتینۆڤ، سەرۆکی توێژەران لە سەنتەری زانستی ڕووسیا بۆ تەندروستی خێزانی لە شاری "ئیرکوتسک"، ڕایگەیاند؛ لە چوارچێوەی ئەو توێژینەوانەی ئەنجاممان داوە بۆ پەرەپێدانی دەرمانێکی نوێ بە مەبەستی چارەسەرکردنی "هەوکردنی مێشک" کە نەخۆشییەکە بەهۆی ڤایرۆسێکی گواستراوەوە دروست دەبێت.
دەرمانەکە لە ڕووەکی "هلیلج کابلی" دروستکراوە، کە ئەم جۆرە بەرهەمە سروشتیانە کە لە سیستەمی پزیشکی وڵاتانی ئاسیادا بەکاردەهێنرێت، کە لە ڕێگەییەوە پێکهاتەیەکی دژە هەوکردنیان دۆزیوەتەوە کە دەکرێت کۆنترۆڵی هەوکردنی پەردەی مێشک بکات.
لە درێژەی هەواڵەکەشدا کە لە مالپەڕی سی ئێن ئێندا بڵاوکراوەتەوە، بەر لە بەکارهێنانی دەرمانەکە لە پلاندایە چەند تاقیکردنەوەیەکی لەسەر ئەنجامبدرێت بەمەبەستی سەلامەتی لە بەکارهێنانیدا ئەمەش لە کاتێکدا ئەم دەرمانە لە ئێستادا تاکە دەرمانە بۆ چارەسەرکردنی هەوکردنی مێشک بەردەست بێت، بەڵام ئەم چارەسەرە تایبەتمەندییەک جیای دەکاتەوە ئەوەش شێوازی هەڵگرتنیەتی کە تەنیا دەتوانرێت لە پلەی گەرمی نێوان ٤ بۆ ٨ پلەی سەدیدا هەڵبگیرێت.
ماجد شنگالی، سەرۆکی لیژنەی تەندروستی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، ھەڵمەتێکی کوتان دژی سورێژە دوای مانگی رەمەزان ئەنجام دەدرێت، کە ھەشت ملیۆن خوێندکاری خوێندنگە سەرەتاییەکان لەسەرجەم پارێزگاکان دەگرێتەوە، بە پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستانیشەوە.
وتیشی، خوێندکارەکان تەمەنیان لە نێوان شەش بۆ ١٢ ساڵدایە و ھەڵمەتەکە لە لایەن ھەشت ھەزار تیمی تەندروستی پسپۆڕەوە ئەنجام دەدرێت.
راشیگەیاند، ھەڵمەتەکە بۆ دوای مانگی رەمەزان دواخراوە و ١٠ رۆژ دەخایەنێت و ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی وەزیرانیش ١٠ ملیار دیناری بۆ ئەو ھەڵمەتە تەرخان کردووە.