ڕاپۆرت
لە ساڵی ٢٠١٨دا، مارک زوکەربێرگ بانگەشەی ئەوەی دەکرد کەوا کە گرنگی بەوە دەدات کە فەیسبووک چیتر بۆ لە باربردنی دیموکراسی و بڵاو کردنەوەی هەواڵی ساختە بەکار نایەت.
بەڕێوەبەری جێبەجێکاری فەیسبووک لە میانی لێپێچینەوەیەکی پێنج کاتژمێریدا لە بەردەم کۆنگرێسی ئەمریکدا لە مانگی نیسانی ٢٠١٨دا لەو بارەیەوە وتی، "گرنگترین شت کە لە ئێستادا گرنگی پێدەدەم ئەوەیە کە دڵنیا بم کەس دەستێوەردان لە ھەڵبژاردنەکانی جیھاندا نەکات." لە ساڵی ٢٠١٦دا کریملین فەیسبووکی وەک چەکێک بەکار ھێنان لە ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمریکادا، بە شێوەیەک کە زانیاری ناڕاست و ئاژاوەی بڵاوکردەوە و ھیلاری کلینتنی کاندیدی سەرۆکی ئەمریکای لە بەر چاو گەلی ئەمریکا بچوکردوە و بە گوێرەی ڕاپۆرتەکان بووە ھۆکاری بە سەرۆکبوونی دۆناڵد ترەمپ.
ھەنێک لە ڕاپۆرتەکان باس لەوە دەکەن کەوا نزیکی نیو ملیۆن پەیج و ئەکاونتی فەسبووک لەلایەن ڕووسەکانەوە دروست کرابوون بۆ لاوازکردنی ھیلاری کیلنتن و پشتگیری کردنی دۆناڵد ترەمپ. کامبریج ئەنالیتیکا، کۆمپانیایەکی بەریتانی تایبەت بە ڕاوێژکاری، زانیاری سەدان ملیۆن بەکارھێنەری فەیسبووکی کڕیوەوە و بەکاری ھێناوە بۆ یارمەتیدانی دۆناڵد ترەمپ لە ھەرڵبژرادنی سەرۆکایەتی ئەمریکادا. زانیاریەکان بەس بوون بۆ تێگەیشتن لە سایکۆلۆژیای ئەو کەسانەی زانیاریەکانیان لە فەیسبووکەوە کڕاوە و بەم شێوەیە ئەم کۆمپانیایە توانیویەتی بزانێت ئەم کەسانە بیر و بۆچوونی سیاسیان چۆنە و چۆن کاریاین تێبکات بۆ ئەوەی بیر و ڕایان بگۆڕن. ھەروەھا ئەم کۆمپانیا کاریکردوە بۆ دەرکردنی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوروپا و بە بەکارھێنانی زانیاری بەریتانییەکان توانیویانە بیروڕای کەسانێکی زۆر بگۆڕن و دەنگ بە جیابوونەوە لە بەریتانیا بدەن.
بۆیە لە ساڵی ٢٠١٩، فەیسبووک بە بڕی ٥ ملیار دۆلار سزا درا بۆ فرۆشتنی زانیاری بەکارھێنەرانی بە کۆمپانیا و کەسەکان. و کۆمپانیای کامبریج ئەنالیتیکا پاش سزایەکی زۆر توشی مایەپوچ بوون بوو. داهاتی فەسبووک لە فرۆشتنی زانیاری کەسی بەکارهێنەرانی فەسبووکەوە پەیدا دەبێت و ئەمەش هۆکاری سەرەکیە کەوا بەکار هێنانی فەیسبووک خۆڕاییە. ئێستا ساڵی ٢٠٢٢ و وادیارە زوکەربێرگ ئێستا زیاتر خەمی پارە و میتاڤێرسێتی وەک لەوەی خەمی دیموکراسی و خەڵکی بێت.
ڕۆژنامەی نیویۆرک تایمز ڕۆژی پێنجشەممە ڕایگەیاند، ئێستا زوکەربێرگ چیتر بە بەردەوامی لەگەڵ تیمی ھەڵبژاردنەکەی کۆنابێتەوە و لەبری ئەوە پڕۆژەی مێتاڤێرس لە پێشینەی کارەکانیدایە. ئەویش ئەو تیمەن کە کاریان ئەوەیە فەیسبووک بۆ لە باربردنی ھەڵبژاردن و دیموکراسی بەکار نەیەت. ھەروەھا ڕاپۆرتەکە ئاشکرای دەکات کە ژمارەی ئەو کارمەندانەی کە تایبەتن بە چاودێریکردنی ھەڕەشەکانی ھەڵبژاردن لە ٣٠٠ کەسەوە بۆ تەنھا ٦٠ کەس کەمکراوەتەوە.
وەک نموونەیەک بۆ ئەوەی کە چۆن ئەم پاشەکشێی فەیسبووک ڕێخۆشکەس بووە بۆ بڵاوکردنەوەی زانیاری ھەڵە و پروپاگەندە، نیویۆرک تایمز ئاماژەی بەوەدا کە فیلمی ٢٠٠٠ Mules لە لایەنکە Dinesh D’Souza کە فلیمێکە پڕ لە بیردۆزی پیلانگێڕی و پرۆپاگەندەیە تەنھا لەم مانگەد ٤٣٠،٠٠٠ بینەری لە فەیسبووکدا ھەبووە.
ئەمە لە کاتێکدایە ئەو کەسانەی لە فەیسبووک کار لەسەر بڵاونەبوونەوەی پروپاگەندا و ھەواڵی ساختە دەکەن زیاتر جەختیان لەسەر ئەمریکا و ئەوروپایە و بەتایبەتی ئەو بابەتانەی بە زمانی ئینگلیزی بڵاوبوونەتەوە، بۆیە ناوچەیەکی وەک ھەرێمی کوردستان لە فەیسبووکدا لە بۆشایدا دەژی و سەدان و ھەزاران ھەواڵی ساختە و چەندین بابەت کە بنەما کۆمەڵایەتییەکان لە ناودەبەن بە ئاسانی بڵاو دەبنەوە.
بەدواداچوون بۆ چۆنیەتی بڵاوبوونەوەی زانیاری ناڕاست لە فەیسبووک کارێکی قورسە، بەڵام پرۆگرامێک بەناوی CrowdTangle کە فەیسبووک لە ساڵی ٢٠١٨ کڕیویەتی، بووەتە ڕێگەیەکی گرنگ بۆ توێژەران و ڕۆژنامەنووسان بۆ بەدواداچوونی ڕەوتی نوێی زانیاری ناڕاست لە ھەڵبژاردنەکاندا. بەڵام ئێستا ئەم پرۆگرامە زۆر لاواز بووە و فەیسبووک پشتگوێ خستوە.
لە مانگی یەکەمی ئەمساڵدا، مێتا کۆتایی ھێنا بە خۆتۆمارکردنی لە CrowdTangle ڕاگرت و تا ئێستاش بەردەوامە. لە ماوەی ١٦ مانگی ڕابردوودا ھیچ تایبەتمەندییەکی نوێ زیاد نەکراوە و توێژەران ڕایانگەیاندووە کە ئامرازەکە وەک ئەوەی چاوەڕوان دەکرا کار ناکات.
ھۆکاری ئەمەش بەپێی راپۆرتێکی بلومبێرگ لەم ھەفتەیەدا ئەوەیە کە کەمتر لە پێنج ئەندازیار لە تیمی دەستپاکی فەیسبووک لە لەندەن کار دەکەن بۆ ئەوەی CrowdTangle کارا بمێنێتەوە.
ئەمەش واتە ئێستا پشتگیرییەکی زۆر کەم ھەیە بۆ ئەو ڕێکخراوە زۆرانەی کە CrowdTangle بەکاردەھێنن. ھەروەھا لەلایەن ڕۆژنامەنووسان و توێژەران و ئەکادیمییەکان و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤەوە بەکارھێنانێکی زۆری ھەیە. لە شوێنەکانی وەک میانمار و سریلانکا فەیسبووک بە ئاسانکردنی جینۆساید تۆمەتبار کراوە و تەنھا بەم پرۆگرامە دەتوانرێت ڕاستیەکان دەربخرێت.
لە سەردەمێکدا کە دیموکراسی لە ھەموو جیھاندا لە پاشەکشەدایە و سێیەم شەپۆلی دیموکراسی لە پاشەکشەدایە، فەیسبووک ئەو توانایەی ھەیە کە بڕوا بگەڕێنێتەوە بۆ دیموکراسی یاخود دیموکراسی لە بەرچاو گەلان لاواز بکات و زانیاری ناڕاست و ساختە کۆمەڵگەکان دابەش و کەرت بکات.
کوردستان یەکێکە لەو ناوچانەی کە زۆترین بابەتی ناڕاست و ھەواڵی ساختەی تێدا بڵاو دەبێتەوە لە کاتێکدا زۆرینەی زۆری دانیشتوانی ھەرێمی کوردستان فەیسبووک وەک سەرچاوەی یەکەی زانیاری بەرکار دەھێنن.
جوتیارانی سنورەکەش ھۆکاری ئەو زیانە دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی کە حکومەتی ھەرێم کەمتەرخەم بووە بەرامبەریان و پاڵپشتیان ناکات لە ساغکردنەوەی بەرھەمەکەیان.
لە پیشانگەکەدا ٦٠ کۆمپانیای کەرتی تایبەت و ٢ دامەزراوەی دەوڵەت بەشداریان کردووە و ماوەی دوو ڕۆژ بەردەوام دەبێت، و نزیکەی ٢ ھەزار ھەلی کاری جیاواز بۆ گەنجان دەستەبەر دەکات.
دادگای باڵای فیدراڵی ئەمریکا بە گەڕانەوە بۆ دەستور مۆڵەتی ھەڵگرتنی چەک لە شوێنە گشتییەکان بە ھەموو کەس دەدات، ئەو بڕیارەش کاریگەری گەورەی دەبێت لە بەرزکردنەوەی ئاستی توندوتیژی لە شارەکانی ئەمریکا، بە تایبەتی کە لە ماوەی رابردوودا رووداوەکانی تەقەکردن بەشێوەیەکی بەرچاو زیادیان کرد بوو، ئەو بڕیارەی دادگا یاسایەک لە ویلایەتی نیویۆرکیش ھەڵدەوەشێنێتەوە کە بۆ زیاتر لە سەدەیەک دەگەڕێتەوە و دەبوو ئەو کەسەی چەکی پێیە لە شوێنە گشتییەکان ھۆکارێکی گونجاوی ھەبێت.
چەند سەعاتێکیش دوای بڕیارەکەی دادگای باڵای ئەمریکا، ئەنجومەنی پیران پڕۆژەیاسایەکی بۆ کۆنترۆڵکردنی چەک پەسەند کرد. پڕۆژەیاساکە لە ئەنجومەنی پیران بە دەنگی ٦٥ ئەندامی ئەنجومەنەکە کە ١٥یان کۆماری بوون بەرامبەر ٣٣ دەنگی ناڕازیی پەسەند کراوە، بڕیاریشە دواتر پڕۆژەبڕیارەکە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریکا پەسەند بکرێت، بەڵام ھێشتا پەسەند کردنی ئەو پڕۆژ بڕیارە کەمترە لەو رێکارانەی کە "جۆ بایدن" سەرۆکی ئەمریکا داوای کردووە بۆ کۆنترۆڵکردنی چەک و کەمکردنەوەی رووداوەکانی تەقەکردن.
بە پێی پڕۆژەیاساکە، کۆت و بەند لەسەر ھەڵگرتنی چەک دادەنرێت و چەندین ملیار دۆلاریش بۆ پاراستنی ئاسایشی خوێندنگەکان و کارکردن بۆ ھۆشیارکردنەوەی خەڵک لەڕێی کەرتی تەندروستی ھزرییەوە تەرخان دەکرێت.
"جۆ بایدن" سەرۆکی ئەمریکاش لەسەر ھەردوو بڕیارەکە ھاتۆتە قسە و پێشوازی لە بڕیارەکەی ئەنجومەنی پیران کردووە و رایگەیاند، ئەو بڕیارە ھاوکار دەبێت لە پاراستنی زیاتری منداڵان و خوێندنگەکان و داواشی لە ئەنجومەنی نوێنەران کرد بە خێرایی پەسەندی بکات بۆئەوەی ئیمزای لەسەر بکات و بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە.
بەڵام "بایدن" ئیدانەی بڕیارەکەی دادگای باڵای کردووە و دەڵێت بێھیوای کردووە، چونکە پێچەوانەی دەستورە و ھەمووان بێزار دەکات.
حاکمی نیویۆکیش دەڵێت ئەو بڕیارەی دادگا نەک ھەڵەیە، بەڵکو دەبێت دژی بوەستنەوە بە تایبەتی کە لە ماوەی رابردوودا چەندین رووداوی تەقەکردن لە نیویۆرک و تەکساس روویانداوە و چەندین کەس بەھۆیانەوە کوژراون.
لە ماوەی رابردوودا، چەندین رووداوی تەقەکردن لە شارەکانی ئەمریکا روویاندا و بەپێی بەدواداچوونەکانی دامەزراوەیەکی تایبەتیش، ئەمساڵ لانی کەم ٢٤٠ رووداوی تەقەکردنی بەکۆمەڵ لە ئەمریکا تۆمارکراوە.
بەر لە بڕیارەکەی دادگای باڵاش، ٢٠ ملیۆن و ٧٠٠ ھەزار کەس مۆڵەتی ھەڵگرتنی چەکیان ھەبوو، بەڵام ژمارەکە لە دوای بڕیارەکەوە بۆ ٨٠ ملیۆن کەس بەرز دەبێتەوە.
پێگەی "مۆنیتەر"ی ئەمریکی لە راپۆرتێکدا ئەنجامی راپرسییەکی بڵاوکردووەتەوە سەبارەت بە پەنابەرانی سوری کە لە وڵاتانی میسر و لوبنان و ئوردن و عێراق دەژین.
بە پێی ئەو راپرسییە، ٩٢.٨٪ی پەنابەرانی سوریا نایانەوێت لە ماوەی ١٢ مانگی داھاتوودا بگەڕێنەوە بۆ وڵاتی خۆیان، تەنھا ١.٧٪یان ویستی گەڕانەوەیان ھەیە و ٥.٦٪یشیان خۆیان دڵنیا نەکردووەتەوە. ٧٧٪ی ئەوانەشی کە بڕیاری نەگەڕانەوەیان داوە وتویانە لەو وڵاتە دەمێننەوە کە ئێستا تیایدا دەژین، ١٦٪شیان نیازیان ھەیە بچنە وڵاتێکی تر.
ئەو راپۆرتە ئەمریکییە تیشکیشی خستووەتە سەر ئەو نەھامەتییانەی پەنابەرانی سوریا روبەڕووی دەبنەوە، بە نمونە لە عێراق و میسر شوێنی نیشتەجێبوون گەورەترین کێشەیان بووە، لە ئوردن و میسر کێشەیان خۆراک بووە و بە گشتیش بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک لە تەواوی خۆرھەڵاتی ناوەڕاست بەھۆی جەنگی روسیا و ئۆکراینەوە نەھامەتییەکانی پەنابەرانی سوریای زیاتر کردووە .
ئەو راپرسییە دەریشیخستووە کە ژمارەی ئەو سورییانەی پلانی گەڕانەوەیان نییە لە ساڵی ٢٠١٧ەوە زۆر زیادیکردووە، چونکە لەو ساڵەدا ٧٨٪یان ویستی گەڕانەوەیان نەبووە و ئێستا بۆ سەروو ٩٢٪ بەرزبووەتەوە.
سەبارەت بە رەوشی ناوخۆی سوریاش، ئەگەرچی سوپای سەر بە حکومەتەکەی "بەشار ئەسەد" زۆرینەی خاکی وڵاتەکەیان کۆنترۆڵ کردووەتەوە، بەڵام ھێشتا پێکدادانەکان لە نێوان ھێزەکانی ئۆپۆزسیۆن و حکومەت و پەلامارەکانی تیرۆریستانی داعش بەردەوامە، ھەڕەشەکانی تورکیاش بە ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنی نوێ لە باکوری خۆرھەڵاتی ئەو وڵاتە مەترسییەکان درێژ دەکاتەوە.
پرسی بەئەندامبوونی سوید و فینلەندا لە ھاوپەیمانی ناتۆ و مەرجەکانی تورکیا بۆ ئەو دوو وڵاتە، بووەتە بابەتی رۆژی میدیا جیھانییەکان و رۆژنامەی نیویۆرک تایمزی ئەمریکی لە شیکارییەکدا ئاماژەی بە مەرجەکانی تورکیا بۆ بەئەندامبوونی ئەو دوو وڵاتە لە ناتۆ کردووە و رایگەیاندوە، سوید و فینلەندا لە مانگی ئایار و بەھۆی جەنگی روسیا بۆ سەر ئۆکراین داواکارییان بۆ بەئەندامبوون لە ناتۆ پێشکەشکرد و چاوەڕوان بوون بە خێرایی و پلەبەندی بچنە ناو ھاوپەیمانێتییەکە، بەڵام بە خێرایی پێشبینییەکانیان بوون بە نائومێدی، ئەوەش دوای ئەوەی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورکیا لە بەڵێنەکانی رابردووی بۆ دروستنەکردنی ئاستەنگی لەبەردەم بەئەندامبوونیان پاشگەزبۆوە و ئیبراھیم کاڵن وتەبێژی سەرۆکایەتی تورکیا رایگەیاند، ھیچ خشتەیەکی زەمنی نیە بۆ قبوڵکردنیان و لەوانەیە ساڵێک دوابکەوێت. ئەو ھەڵوێستەش فینلەندای بەتایبەت تووشی بێھیوایی کردووە بەو پێیەی سنورێکی ھاوبەشی ١٣٣٥ کیلۆمەتری لەگەڵ روسیا ھەیە.
رۆژنامەی نیویۆرک تایمز ئاماژەی بەوەشداوە، تورکیا چەند مەرجێکی خستووەتە بەردەم سوید و فینلەندا، کە دیارترینیان پەیوەندی بە مەسەلەی کورد و تیرۆر و رادەستکردنی ژمارەیەک شوێنکەوتووی فەتحوڵا گویلەن ھەیە کە لە ئێستادا لە ئەمریکا دەژین و لەلایەن ئەردۆغانەوە تۆمەتبارکراون بە رێکخستنی ھەوڵی کودەتا شکستخواردووەکەی ساڵی ٢٠١٦.
ھەروەھا تورکیا دەیەوێت سوید و فینلەندا یاساکانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر توندبکەن بۆ رادەستکردنی کەسانی دیاریکراو لەوانە ژمارەیەک رۆژنامەنوسی کورد و ھەڵوەشاندنەوەی گەمارۆی ناڕەسمی لەسەر فرۆشی چەک بە تورکیا کەلەدوای لەشکرکێشی سوپای تورکیا بۆ سەر باکور و خۆرھەڵاتی سوریا لە ساڵی ٢٠١٩ سەپێنراوە.
رۆژنامەکە باسی لەوەشکردووە، زۆربەی مەرجەکانی تورکیا پەیوەندیان بە سوید و ھاوسۆزییەکەیەتی لەگەڵ پەنابەرانی کورد و خواستی کوردی بۆ بەدەستھێنانی مافی خۆبەڕێوەبەری لە سوریا. کە ئەنقەرە بە ھەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی وڵاتەکەی دەزانێت.
بە پێی شیکارییەکەی نیویۆرک تایمز بەھۆی پاشەکشەی ئابوری تورکیا ئاستی جەماوەری ئەردۆغان بۆ ھەڵبژاردنی حوزەیرانی ساڵی ٢٠٢٣ دابەزیوە و تەنھا دۆسیەیەک کە بتوانێت ھەستی نەتەوەیی پێ بجوڵێنێت کێشەی کوردە.
توێژەرانیش دەڵێن، ئامارەکانی جیابوونەوەی ھاوسەران جێگەی ھەڵوێستە لەسەرکردنە و پێویستە ھەڵمەتێکی نیشتمانی بۆ ڕێگری لە ھەڵوەشاندنەوەی خێزانەکان ڕابگەیەنرێت.
(جاسم بەیاتی) پەرلەمانتاری ئیتیلافی دەوڵەتی یاسا رایگەیاند، ھەر چەندە تا ئێستا چەند فراکسیۆنێک بەشداریکردنیان لە کۆبوونەوەکەدا یەکلانەکردۆتەوە، بەڵام ئەگەر رێژەی یاسایی پەرلەمانتاران ئامادەبن پەرلەمانتارانی شوێنگرەوەی پەرلەمانتارانی رەوتی سەدر سوێندنی یاسای دەخۆن.
سەبارەت بە ھەڵوێستی سەربەخۆکانیش لەبارەی کۆبوونەوەکەی ئەنجومەنی نوێنەران، (حسین عەرەب) پەرلەمانتاری سەربەخۆ رایگەیاند، پەرلەمانتارانی سەربەخۆ ئامادەی کۆبوونەوەکە دەبن ، بەو پێیەی بڕگەیەکی دانیشتنەکە تایبەتە بە پێشێلکاری و دەستدرێژییەکانی تورکیا بۆ سەر خاکی عێراق.
ھەروەھا (عەلی تورکی) ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران ئاشکرایکرد، ھەوڵێک لەلایەن پەرلەمانتارانەوە دەستیپێکردووە بۆ بانگھێشتکردنی مستەفا کازمی سەرۆک وەزیران، بەو پێیەی لەکاتی کوشتنی قاسم سولەیمانی و ئەبومەھدی موھەندیس، سەرۆکی دەزگای ھەواڵگری بووە، بەوتەی ئەو پەرلەمانتارە کازمی تۆمەتبارە بەدزەپێکردنی زانیارییەکان بۆ دەزگای ھەواڵگری ئەمریکا کە بۆتەھۆی کردنە ئامانجی قاسم سولەیمانی و ئەبو مەھدی موھەندیس.
بە بڕوای بەشێک لە پەرلەمانتاران، کۆبوونەوەی رۆژی پێنجشەممە ھەنگاوێکی گرنگە بە ئاراستەی پەلەکردن لە چارەسەرکردنی کێشەکان و پێکھێنانی حکومەتی نوێ، بەو پێیەی پرۆسەی سیاسی بە رەوشێکی سەختدا گوزەر دەکات و ئاستەنگی گەورە ھەیە، بەتایبەت رەوشی بژێوی و خزمەتگوزاری و بێکاری، کە پێویستی بە بوونی حکومەتێکی خاوەن دەسەڵاتی تەواوە، تاکو بتوانێت مامەڵە لەگەڵ سەرجەم دۆسیە گرنگ و قورسەکان بکات.
ئاماژەی بۆ ئەوەشکرد، ئەگەر ئەو بەنزینە دابەش نەکرێت ڕەنگە نرخی بەنزینی نۆرماڵ لە بازاڕی ئازاد بگاتە ٢ ھەزار دینار.
لەلایەکی تریشەوە وەزارەتی نەوتی عێراق دەڵێت، پارێزگاکانی عێراق کە نزیکن لە ھەرێمی کوردستان بە پێی کارتی سوتەمەنی بەشە بەنزینیان پێدەدرێت.
دروستکردنی چاڵی ئاوی دەستکرد و بردنی ئاو بە تەنکەر بۆ ئەو چاڵانە، ھەنگاوی یەکەمە و دواتر دەست بە فروانکردن و دەردانی سەرچاوە ئاوییەکان دەکرێت، کە بەھۆی وشکساڵییەوە ئاستی ئاوەکانیان دابەزیوە.
