ئیبراھیم رەئیسی، سەرۆککۆماری ئێران رایگەیاند، گەلی فەڵەستین بڕیاریداوە بەرامبەر زوڵم و ستەمەکانی ئیسرائیل بوەستێتەوە و ئێرانیش پشتیوانی تەواوی ئەو بڕیارەی گەلی فەڵەستین دەکات، پێویستیشە تەواوی جیھانی پشتگیری لەو بڕیارەی ئەو گەلە ستەملێکراوە بکەن بۆ بەرگریکردن لە خاک و نەتەوەی خۆیان.

ئەوەشی خستەڕوو، ئەمریکا پشتیوانی ماددی و سەربازی ئیسرائیل دەکات بۆ شەڕی غەززە، لەبەرامبەریشدا ئێران پشتیوانی لە گەلی فەڵەستین و گروپە چەکدارەکانی بەرەی بەرخۆدان دەکات لە لوبنان و سوریا و عێراق و یەمەن بۆ بەرپەرچدانەوەی وێرانکارییەکانی ئیسرائیل لە کەرتی غەززە.

لێپرسراوانی کۆڵۆمبیا رایانگەیاند، لەناوچەی "چوکۆ" کە رووی لە زەریای ھێمنە ، بەھۆی باران بارینی بەخوڕەوە رۆچونی زەوی روویداوە و بەپێی راپۆرتە سەرەتاییەکان تا ئێستا ٣٤ کەس گیانیانلەدەستداوە کە زۆرینەیان منداڵن، ھەڵمەتەکانی رزگارکردن و بەھاناوەچوونیش بەردەوامن . ھەروەھا جگە لە زیانە گیانیانییەکان، رووداوەکە زیانی ماددی زۆریشی لێکەوتۆتەوە . 

بە وتەی گۆستاڤۆ پێترۆ سەرۆکی کۆڵۆمبیا، ھەموو ھاوکارییەک بۆ زیان لێکەوتووان دابین دەکەن .

جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، پەیامێکی تایبەتی ئاڕاستەی دەسەڵاتدارانی ئێران کردووە، سەبارەت بە ھێرشی حوسییەکان لە دەریای سوور بۆ سەر کەشتییە بازرگانییەکان، جەختیلەوەشکردەوە، ئەمریکا ئامادەیە بۆ گرتنەبەری ھەموو ڕێوشوێنێکی پێویست بۆ ھەر پێشھاتێک.

ماوەی دوو رۆژە ئەمریکا و بەریتانیا ھێرشی ئاسمانی دەکەنە سەر پێگەکانی حوسییەکان لە یەمەن، حوسییەکانیش ڕایانگەیاند، وەڵامی توند و کاریگەریان دەبێت بۆ بۆردومانەکان.

بۆ ھەڵبژاردنی شارەوانییەکان کە بڕیارە مانگی ئازاری ئەمساڵ لە تورکیاو باکوری کوردستان بەڕێوەبچێت، دەم پارتی بڕیاریداوە شێوازی دیاریکردنی کاندیدەکانی بۆ سەرۆکی شارەوانیی و ئەندامانی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی شارۆچکەکان بگۆڕێت.

بۆ ئەو مەبەستەش لە گەورە شارەکانی وان و مێردین و شرناخ و دەیان شارۆچکەی دیکە سندوقی دەنگدانی داناوە و ھاووڵاتیانی ئەو پارێزگایانە دەتوانن کەسێک بۆ بەشداریکردن لە ھەڵبژاردنەکە لەژێرناوی دەمپارتدا کاندید بکەن.

لەلایەکی دیکەشەوە بەھۆی کوژرانی نۆ سەربازی تورکیا لەلایەن گەریلاکانی پەکەکەوە لە ٢٤ سەعاتی رابردودا، پارتەکانی تورکیا بڕیاریاندا ئاشکراکردنی ناوی کاندیدەکانیان بۆ بەشداریکردن لە ھەڵبژاردنی شارەوانییەکان دوابخەن.

رێکخراوی ھەنگاو بۆ مافی مرۆڤ لە ڕاگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، رۆژی ١١ی ئەم مانگە ھێزە ئەمنییەکانی ئێران لە سنووری نەوسوود دەسترێژی گوللـەیان لە کاروانێکی کۆڵبەر کردووە لە ئاکامدا سێ کۆچبەر برینداربوون، کە خەڵکی شاری ڕوانسەرن.

ئەوەشی خستووەتەڕوو، ھەر ھەمان رۆژ دەسترێژی گوللـە لە کاروانێکی دیکەی کۆڵبەران کراوە و بەھۆیەوە چوار کۆڵبەر برینداربوون، کە خەڵکی گوندی " تین" سنووری شاری پاوەن.

رێکخراوی ھەنگاو ڕاشیگەیاندووە، بریندارەکان دەستبەجێ گواستراونەتەوە بۆ ناوەندە تەندروستییەکانی شاری پاوە و لەئێستادا چارەسەری پێویستییان بۆ دەکرێت.

مارتن گریفیس بریکاری سکرتێری گشتی نەتەوەیەکگرتوەکان بۆ کاروباری مرۆیی لە کۆبونەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی رایگەیاند، ئەگەر ھەنگاوی پێویست نەنرێت کارەساتی مرۆیی لە کەرتی غەززە روودەدات و ھیچ شوێنێکی سەلامەت لەو شارە بوونی نییە و داواشی لە ئەنجومەنی ئاسایش کرد بڕیاری بەپەلە بدات بۆ وەستاندنی شەڕ لە غەززە.

وتیشی، ھەست بە نیگەرانی دەکات کە دوو وەزیری ئیسرائیل داوای گواستنەوەی فەڵەستنییەکان دەکەن بۆ وڵاتێکی تر.

لیندا گریفلاند باڵیۆزی ئەمریکاش لە نەتەوەیەکگرتوەکان رایگەیاند، ھێرشی ئەمریکا و بەریتانیا بۆ سەر حوسییەکان دژیەک نین لەگەڵ یاسا نێودەوڵەتییەکان و پەلاماردانی کەشتییەکان لە دەریای سور کەمدەکاتەوە و ئەو دوو وڵاتە بەردەوام دەبن لە ھەوڵە دیبلۆماسییەکان لەگەڵ بەرگریکردن لە کەشتییە بازرگانییەکان لە دەریای سووردا.

ئەمڕۆ لە مامەڵەکانی بازاڕی وزەی جیھانی، نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت ٤٪ بەرزبوونەوەی تۆمارکرد و گەیشتە ٨٠ دۆلار، نرخی یەک بەرمیل نەوتی تەکساسیش بە ٧٤ دۆلارەوە مامەڵەی پێوەکرا.

ھۆکاری بەرزبوونەوەی نرخی نەوتیش بۆ ئاڵۆزییەکانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست دەگەڕێتەوە، بە تایبەت لە دوای بۆردوومانەکانی ئەمریکا و بەریتانیا بۆ سەر حوسییەکان، لە پێناو گەڕانەوەی سەقامگیری بۆ دەریای سوور.

چاوەڕوان دەکرێت، دادگای نێودەوڵەتی لاھای دوای گوێگرتن لە تەواوی سکاڵاکە، بڕیارێک دەربکات بۆ راگرتنی ئۆپراسیۆنە سەربازییەکەی ئیسرائیل لە کەرتی غەززە.

دوێنێ یەکەم دانیشتنی ئەو دادگایە بۆ گوێگرتن لە سکاڵاکەی ئەفریقای باشور بەڕێوەچوو، کە لە ٨٤ پەڕە پێکھاتووە. ئەو دادگاییکردنەش بە پێشھاتێکی مێژویی دادەنرێت، کە ھاوشێوەی نەبووە.

سەرۆکی تیمی پارێزەرانی نێودەوڵەتیش رایگەیاند، ھێرشەکەی ئیسرائیل لە کەرتی غەزەە ھاووڵاتی بێتاوانی کوشتووە و کەرتی غەززە بووەتە زیندانییەکی داخراو کە ئیسرائیل کۆمەڵکوژی تێدا ئەنجام دەدات و سەرجەم رێککەوتنەکان پێشێل دەکات. 

ھەر دوێنێ لە بەردەم دادگاکە، خۆپیشاندانی پشتیوانی بۆ فەڵەستینییەکان و پشتیوانی سکاڵاکەی ئەفریقای باشور دژی ئیسرائیل رێکخرا. 

بەشێکی دیکەش لە ھاووڵاتیان لەبەردەم دادگاکە کۆبوونەوە بۆ پشتیوانی ئیسرائیل و چەندین دروشمیان بەرزکردبووەوە، ئیسرائیلیش بۆ بەرگریکردن لە خۆی لە دانیشتنەکان ئامادەیە. 

رادیۆی فەرمی کان-ی ئیسرائیلی بڵاویکردەوە، خەمڵاندنەکانی ئیسرائیل بەھێزتربوون سەبارەت بەوەی کە دادگای دادی لاھای فەرمان لە دژی ئیسرائیل دەربکات، دوای تۆمەتبارکردنی لەلایەن ئەفریقای باشوورەوە بە ئەنجامدانی "کۆمەڵکوژی" لە کەرتی غەززە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئیسرائیل پابەند نابێت پێوەی.

لە دووەم رۆژی دادگاییەکەدا، ئەمڕۆ دادگا گوێی لە وەڵامی ئیسرائیل گرت بۆ ئەو تۆمەتانەی ئاڕاستەی کراون.

ئیسرائیلییەکان بە ئاشکرا باس لەوە دەکەن، ئەگەری ھەیە دادگای لاھای فەرمانێک لە دژی ئیسرائیل دەربکات، بەڵام مەرج نییە بڕیارێک بێت بۆ وەستاندنی شەڕەکە، بەڵکو لانیکەم یەکێک لە داواکارییەکانی ئەفریقای باشوور قبوڵ دەکرێت.

خەمڵاندنێکی دیکەی ئیسرائیل ئەوەیە کە دادگای لاھای فەرمان دەکات بە لایەنە بیانییەکان بۆ کۆکردنەوەی بەڵگەی ھێرشەکانی کۆمەڵکوژی لە غەززە، یان بڕیارنامەیەک دەربکرێت کە داوای ئەوە بکات ئیسرائیل ڕێگە بە فەلەستینیەکان بدات بگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان و ئیسرائیل قەرەبوویان بکاتەوە.

رێکخراوی ھیومان ڕایتس وۆچ راپۆرتی ساڵی ٢٠٢٣ی بڵاوکردەوە، سەبارەت بە رۆژاوئای کوردستان ئاماژەی بۆ ئەوەکردووە، لە ساڵی ٢٠٢٣ لە سەرتاسەری سوریادا ھاووڵاتیان ڕووبەڕووی قەیرانێکی توندی مرۆیی بوونەتەوە و زیاتر لە ٩٠٪ی ھاووڵاتییان لەژێر ھێڵی ھەژاریدا دەژین، تورکیا و لوبنانیش دەستیان بە دیپۆرتکردنەوەی نایاسایی و گەڕانەوەی بەرفراوانی ھەزاران ھاووڵاتی سووری کردووەتەوە.

راشیگەیاندوە، لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەت لە سووریا، ھێزە ئەمنییەکان بەردەوامن لە ئەشکەنجەدان و بێسەروشوێن کردنی زۆرەملێ، لە ھەمان کاتدا بە ملیۆنان دانیشتووی ئەو وڵاتە خۆراکی کوالێتی پێویستیان بە دەست ناگات یان نەیانتوانیوە بەرگەی تێچووی بەرزی نرخی خۆراک بگرن، ھاوکات حکومەت نەیتوانیوە چارەسەری ئەو قەیرانە ئابوورییە بکات کە لە ئەنجامی لەناوچوونی ژێرخانی ئابووری و قەیرانەکانی وڵاتانی دراوسێ دروستبووە.

ئایشەگوڵ دۆغان وتەبێژی پارتی یەکسانی و دیموکراسیی"دەم پارتی" لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، رۆژی پێنج شەممە سەردانی پارتی جەھەپەیان کردووە، بۆ گفتوگۆکردن سەبارەت بە ھەڵبژاردنی شارەوانییەکان کە بڕیارە لە ٣١ی ئاداری داھاتوو بەڕێوەبچێت.

ئاماژەی بۆ ئەوەکردووە، لە ھەندێک شوێن ھەماھەنگییان لەگەڵ "جەھەپە"دەبێت و کۆمیسیۆنی ھەردوولاش کارەکان رادەپەڕێنن.

وتەبێژی دەم پارتی راشیگەیاندووە، دەیانەوێت لە ھەڵبژاردنی داھاتوودا کۆتایی بە قەیوم بھێنن و کەسانی شایستە لە شوێنیان دابنێن و ئیدارەیەکی دیموکراسی بۆ تورکیا ھەڵبژێرن.

جەختی لەوەشکرد، بۆ ھەڵبژاردنی شارەوانییەکان تەنیا سەرنجیان لەسەر ناوچەکانی باکوری کوردستان نابێت، لەھەریەکە لە پارێزگاکانی ئەنقەرە و کۆجا ئەلی و سامسۆنگ کاندیدیان دەبێت.

دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی پێشووی ئەمریکا لە چاوپێکەوتنێکی رۆژنامەوانیدا رەخنەی لە سیاسەتی ئێستای جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا بەرامبەر ئێران گرت و ئاماژەی بەوەدا، سیاسەتی ئێستای ئەمریکا وڵاتانی نەیاری ئەمریکا دەوڵەمەند دەکات.

ئەوەشی خستەڕوو، کەمکردنەوەی سزاکانی سەر ئێران لەلایەن ئەمریکاوە و ڕێگەدان بە عێراق بۆ کڕینی وزە لە ئێران، وایکردووە ئێران نزیکەی ١٠ ملیار دۆلار بەدەستبھێنێت و دواتریش بۆ چەکدارکردنی گروپە چەکدارەکانی وەک حزبوڵا و حەماس بەکاریبھێنێت.

دۆناڵد ترەمپ ئاماژەی بەوەشداوە، پێویستبوو ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣ کۆنترۆڵی بەرھەمھێنانی نەوتی لە عێراق بکردایە، بەڵام بەھۆی سیاسەتی ھەڵەی ئەو کاتەی دەسەڵاتدارانەوە ئەمریکا ئەو ھەلەی لەدەستدا.

ئاژانسی بەھاناوەچون و خستنەسەرکاری پەنابەرە فەلەستینییەکان "ئۆنروا" ئاشکرایکرد، ئاماری ئاوارەکانی کەرتی غەززە لەسەرەتای دەستپێکردنی بۆردومانەکانی ئیسرائیلەوە تا ئێستا گەیشتۆتە یەک ملیۆن و ٩٠٠ ھەزار کەس، بەو شێوەیەش رێژەی لە سەدا ٨٥ ی دانیشتوانی کەرتەکە ئاوارەبوون.

ھەروەھا ئاماژە بۆ ئەوە کراوە نزیکەی یەک ملیۆن و ٤٠٠ ھەزار ئاوارە لە ١٥٥ دامەزراوەی سەر بە نەتەوەیەکگرتوەکاندا دەژین . 

 ئاژانسی بەھاناوەچون و خستنەسەرکاری پەنابەرە فەلەستینییەکان "ئۆنروا" ئاشکراشیکردوە، تا ئێستا ١٤٦ کارمەندی نەتەوەیەکگرتوەکان لە غەززە کوژراون .

دەستەی ئۆپراسیۆنی بازرگانی دەریایی بەریتانیا بڵاویکردەوە، ئاگادارکراونەتەوە لەوەی چەند کەسێکی رێگە پێنەدراو بە جل و بەرگی رەش و دەمامکەوە دەستیان بەسەر کەشتییەکی نەوتھەڵگردا گرتووە لە کەناراوەکانی کەنداوی عومان و لە ئێستاشدا ناتوانن پەیوەندی بە کەشتیەکەوە بکەن. ئاماژە بەوەشدراوە کە ئەو کەشتیە ١٤٥ ھەزار تۆن نەوتی ھەڵگرتووە.

میدیاکانی ئێرانیش رایانگەیاندووە ، ھێزی دەریایی سوپای ئێران دەستیان بەسەر کەشتیەکی نەوت ھەڵگردا گرتووە لە کەنداوی عومان، چونکە ئەو کەشتیە نەوتی ئێرانی ھەڵگرتووە و پێشتر لەلایەن ئەمریکاوە دەستی بەسەردا گیراوە و ناوەکەی گۆڕدراوە .

چین بینھوا وتەبێژی نوسینگەی کاروباری تایوان لە پەکین رایگەیاند، لای تشینگ تی کە کاندیدە بۆ ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی تایوان و چانسی بردنەوەی زۆرە، مەترسییەکی گەورە دروست دەکات لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان دوورگەی تایوان و چین. ھیواشی خواست ھاووڵاتیانی تایوان درک بەو مەترسییە بکەن و باشترین ھەڵبژێرن. 

لای تشینگ تی لە ئێستادا جێگری سەرۆکی تایوانە و بەپێی راپرسییەکان زۆرینەی ھاووڵاتیانی تایوان پشتیوانی دەکەن و ئەگەری بردنەوەی زۆرە.

لای خۆشیەوە، "جوزف وو" وەزیری دەرەوەی تایوان داوای لە چین کردووە دەستوەردان لە ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی وڵاتەکەی نەکات و سەرقاڵ بێت بە رێکخستنی ھەڵبژاردنی خۆیانەوە. 

چین دوورگەی تایوان بە بەشێکی جیانەکراوە لە خاکەکەی دەزانێت و بەڵێنیشیداوە بە گەڕانەوەی، ئەگەر بە بەکارھێنانی ھێزیش بێت. 

ئەمریکاش تا ئێستا دانی بە سەربەخۆیی تایوان نەناوە، بەڵام ھاوکاری سەربازی گەورەی پێشکەش دەکات و رەتیدەکاتەوە رەوشی ئەو دوورگەیە بە بەکارھێنانی ھێز بگۆڕێت.  

لەسەر سکاڵایەکی کۆماری ئەفریقای باشوور لە دادگای دادی نێودەوڵەتی_ لاھای، دانیشتنی دادگا بە ئامادەبوونی لایەنەکان دژ بە ئیسرائیل دەستیپێکرد.

فرانسیسکا ئەلبانیس ھەواڵدەری نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ فەڵەستین، ستایشی ئەفریقای باشووری کرد کە لە دادگای لاھای دۆسیەی کۆمەڵکوژی دژ بە ئیسرائیل کردووەتەوە، ھاوکات رەخنەی لە وڵاتانی رۆژئاوایی گرت بەوەی پشتیوانی لە ئیسرائیل دەکەن.

ئەلبانیس وێنەیەکی ھۆڵی دادگاکەی بڵاوکردەوە و رایگەیاندووە: "تەماشاکردنی خەباتی ژنان و پیاوانی ئەفریقی بۆ رزگارکردنی مرۆڤایەتیی و سیستمی یاسای نێودەوڵەتیی دژ بەو ھێرشە بێ بەزەییانەی لەلایەن زۆرێک لە وڵاتانی ڕۆژئاواییەوە پشتیوانی دەکرێن، وەک یەکێک لەو دیمەنانە دەمێنێتەوە کە سەردەمی ئێستامان دەناسێنێت، ھەرچییەک ببێت، ئەم رووداوە دەچێتە مێژووەوە.

پارێزەرانی خۆبەخشی دۆسیەکەش رایانگەیاند، ئەمە یەکەم کۆمەڵکوژیە لە مێژوودا کە قوربانییەکان راستەوخۆ پەخش کران بۆ ئەوەی جیھان بتوانێت شتێکیان بۆ بکات.