جیهان
ئەمیر سەعید، نوێنەری ھەمیشەیی ئێران لە نەتەوەیەکگرتووەکان، لە نامەیەکدا بۆ ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس سکرتێری گشتی نەتەوەیەکگرتووەکان ئاماژەی بەوەداوە، ئێران بە توندی ئیدانەی ھێرشەکەی ئیسرائیل بۆ سەر لوبنان دەکات، کە پێشێلکردنی یاسا نێودەوڵەتییەکان و ھەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایش و ئاشتی ناوچەکە.
ئەوەشی خستووەتەڕوو، ئەمریکا بەھۆی پاڵپشتیکردنی ئیسرائیلەوە، بەرپرسیارە لە ھێرشەکانی ئیسرائیل.
ئاماژەی بەوەشداوە، بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکان، ئێران بە مافی خۆی دەزانێت رێوشوێنی پێویست بگرێتەبەر بۆ وەڵامدانەوەی ھێرشەکەی ئیسرائیل بۆ سەر لوبنان، کە بەھۆیەوە موجتەبا ئەمانی باڵیۆزی ئێران لە بەیروت برینداربوو.
بڕیارنامەکە بە ١٢٤ دەنگی بەڵی بەرامبەر ١٤ دەنگی نەخێر پەسەندکرا و ٤٣ وڵاتیش خۆیان لە دەنگدان بەدوور گرت.
ھەریەک لە ئیسرائیل و ئەمریکا و ئەرژەنتین و چیک و ھەنگاریا بە نەخێر دەنگیاندا.
کۆمەڵەکە داوای لە ئیسرائیل کرد بێ دواکەوتن کۆتایی بە داگیرکاری نایاسایی خۆی لە ناوچە داگیرکراوەکانی فەلەستین بھێنێت لە کەناری رۆژئاوا و قودسی رۆژھەڵات بەجۆرێک لە ١٢ مانگ زیاتر نەبێت.
داواش دەکات ئیسرائیل زەوی و موڵک و ماڵی فەلەستینیەکان بگەڕێنێتەوە کە لە ساڵی ١٩٦٧ داگیری کردوون.
دەنگدانەکەش دوای ئەوە دێت دادگای لاھای کە بەرزترین دادگای نەتەوە یەکگرتووەکانە لە مانگی تەموزی رابردودا داوای لە ئیسرائیل کرد کۆتایی بە داگیرکاری دەیان ساڵەی خۆی بھێنێت لە فەلەستین.
بەڕێوەبەرایەتی گشتی فڕۆکەوانی مەدەنی لوبنان لە گشتاندنێکدا، کۆمپانیاکانی ھێڵی ئاسمانی فڕۆکەخانەی رەفیق حەریری لە بەیروت ئاگادارکردوەتەوە، لەکاتی گەشتەکانیاندا، ھەڵگرتنی ھەریەک لە ئامێرەکانی پەیوەندی " پەیجەر و واکی تاکی" لە گەشتیاران قەدەغەبکەن و رێنماییان بکەن، ئەو ئامێرانە رادەستی ھێزە ئەمنییەکانی فڕۆکەخانەکە بکەن.
ئەوەش دوای ئەوەدێت، لە چەند رۆژی رابردودا لە ھێرشێکی ئەلیکترۆنیدا بۆ سەر لوبنان، ئامێرەکانی پەیوەندی پەیجەر و واکی تاکی لەو وڵاتە کرانە ئامانج و تەقێنرانەوە و بەھۆیانەوە دەیان کەس کوژران و سەدانی دیکەش برینداربوون، کە زۆرینەیان ئەندامی حزبوڵانی لوبنانن.
فیراس ئەبیەز وەزیری تەندروستی لوبنان لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەنوسیدا رایگەیاند، لە تەقیینەوەکانی دوو رۆژی رابردووی لوبناندا بەھۆی ئامێرەکانی پەیوەندیکردن ٣٧ کەس کوژران و دوو ھەزار و ٩٣١ کەسی دیکەش برینداربوون.
راشیگەیاند، لە رۆژی ١٧ ئەیلول بەھۆی تەقینەوەی ئامێری پەیوەندی پەیجەر کە بەدەستی چەکدارانی حزبوڵای لوبنانەوە بووە، ١٢ کەس کوژراون و دوو ھەزار و ٣٢٣ کەسی دیکەش برینداربوون کە لەنێویاندا باڵیۆزی ئێرانی تێدایە، ھەروەھا ١٤ برینداریش لە سوریا ھەبووە، ھەزار و ٣٤٣ برینداریش برینەکانیان سەختە و بۆ چارەسەر رەوانەی ئێران و سوریا کراون.
ھەروەھا وەزیری تەندروستی لوبنان ئاماژەی بەوەشکرد، لە تەقیینەوەکانی رۆژی ١٨ ئەیلول کە لەرێگای ئامێری پەیوەندی بێتەلەوە بوو، ٢٥ کەس کوژراون کە دووانیان منداڵبوون، ھەروەھا ٦٠٨ کەسی دیکەش برینداربوون.
وەزارەتی دەرەوەی تورکیا لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، بە سەرۆکایەتی "نوح یەڵماز" جێگری وەزیری دەرەوەی تورکیا و "جۆن باس" بریکاری وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، ھەردوو وەفدی تورکیا و ئەمریکا لە واشنتۆن کۆبوونەتەوە و لە کۆبوونەوەکەدا دوایین پێشھاتەکانی سوریا تاوتوێکراون.
چەند سەرچاوەیەکی تورکیاش بە رۆژنامەی شەرقلئەوسەتیان راگەیاندووە، لە کۆبوونەوەکەدا پشتگیرییەکانی ئەمریکا بۆ ھەسەدە و مەترسییەکانی ئەو بابەتە لەسەر ئاسایشی تورکیا تاوتوێکراوە.
ھەروەھا باس لە رەوشی ناوچەکانی باکور و خۆرھەڵاتی سوریا کراوە لە ئەگەری کشانەوەی ئەمریکادا و ھەوڵەکانی تورکیاش بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ دیمەشق و ھەڵوێستی ئەمریکا لەو بارەیەوە باسیان لێوەکراوە.
کەناڵی بی تی ڤی بولگاری بە پشتبەستن بە سەرچاوەکانی ئاژانسی ئاسایشی نیشتمانیی لوبنان بڵاویکردەوە، بڕی یەک ملیۆن و ٦٠٠ ھەزار یۆرۆ بەو وڵاتەدا تێپەڕیوە بۆ کڕینی ئامێرەکانی پەیجەر بۆ حزبوڵای لوبنانی.
کەناڵەکە دەشڵێت، کۆمپانیای نۆرتا گڵۆباڵ کە بنکەکەی لە پایتەختی بولگاریایە، ئاسانکاری بۆ فرۆشتنی ئامێرەکانی پەیجەر بە گروپی حزبوڵای لوبنانی کردووە.
لە چەند رۆژی رابردوا ئیسرائیل لە رێگەی ئامێرەکانی پەیجەر و واکی تاکی چەند ھێرشێکی ئەلیکترۆنی بۆ سەر لوبنان ئەنجامداو بەھۆیانەوە دەیان کەس کوژران و سەدانی دیکەش برینداربوون، کە زۆرینەیان ئەندامی حزبوڵانی لوبنانی بوون.
سەعید تەوەکولی بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای نیشتمانیی غازی ئێران پشتڕاستی کردەوە، عیراق پارەی ھاوردەکردنی غازی ئێرانی بە شێوەیەکی ڕێک و پێک دەدات.
جەختی لەوەشکردەوە، عیراق ھیچ قەرزێکی غازی لانییەو بە کاش پارەی خۆی دەدات و یەکێکە لە کڕیارە باشەکانیان.
لە مانگی ئازاری ساڵی ٢٠٢٤ عیراق ڕێککەوتنێکی لەگەڵ ئێران ئیمزا کرد کە لە ماوەی ٥ ساڵدا ڕۆژانە ٥٠ ملیۆن مەتر سێجا غاز ھاوردە دەکات، لەکاتێکدا عیراق بە یەکێک لە وڵاتە دەوڵەمەندەکان ھەژمار دەکرێت لە یەدەکی غازدا.
لە چەند رۆژی رابردودا باسم محەمەد بریکاری وەزارەتی نەوتی عیراق رایگەیاندبوو، لەماوەی پێنج ساڵی داھاتوودا عیراق دەگاتە ئاستی خودبژێوی لە بەرھەمھێنانی غاز و کۆتایی بە ھاوردەکردنی دەھێنێت.
ناوەندی فەڵەستینی بۆ لێکۆڵینەوە لە سیاسەت و راپرسی، راپرسییەکی لەسەر ئاستی جەماوەری حەماس لە کەرتی غەززە و کەناری رۆژئاوا ئەنجامدا و بەگوێرەی ئەنجامی راپرسییەکەش، ئاستی جەماوەری حەماس لە کەرتی غەززە و کەناری رۆژئاوا دوای ھێرشەکەی ٧ـی ئۆکتۆبەر بە رێژەیەکی بەرچاو دابەزیووە.
راپرسییەکە ئاشکرایکردووە، زۆرینەی ھاوڵاتیانی مەدەنی کەرتی غەززە رایانوایە ھێرشەکەی ٧ـی ئۆکتۆبەری حەماس بۆ سەر ئیسرائیل ھەڵەبووە و بەھۆیەوە کوژرانی زیاتر لە ٤١ ھەزار ھاوڵاتی فەڵەستینی و برینداربوونی دەیان ھەزاری دیکەی لێکەوتووەتەوە.
ئەوەشھاتووە، راپرسیەکە دەریخستووە رێژەی پەسەندکردنی حکومڕانی حەماس لە کەرتی غەززە کەمبووەتەوە و ھاوڵاتییان دوای کۆتاییھاتنی قۆناغی شەڕ حکومڕانیکردنی فەڵەستینیان پێ پەسەندترە نەک حەماس.
ھاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا لەمیانی چاوپێکەوتنێکی رۆژنامەوانیدا لەگەڵ ئاژانسی ئەنادۆڵ ئاماژەی بەوەدا، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورکیا ئامادەیە لەگەڵ ھاوتا سورییەکەی بەشار ئەسەد کۆببێتەوە و بڕیاریداوە، کۆبوونەوەکە لە ئایندەیەکی نزیکدا بکرێت، بۆ ئەو مەبەستەش ماوەیەکە گفتوگۆ و دانوستانەکانی ئەنقەرە و دیمەشق، بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ لەسەر ئاستی ھەواڵگری و سەربازی بەردەوامە.
ئەوەشی خستەڕوو، لە ئەنجامی ئەو رێککەوتنە سەربازییەی تورکیا لەگەڵ روسیا ئەنجامیداوە، لەساڵی ٢٠١٧ـەوە جەنگی سارد لە سوریا دەستیپێکردووە و گرژییەکانی ناوچەکە بەرەو ھێوربونەوە رۆیشتووە، بەبێ چارەسەربوونی ریشەیی بۆ دۆخی ئەو وڵاتە.
وەزیری دەرەوەی تورکیا ئاماژەی بەوەشدا، تورکیا دەیەوێت چارەسەرێکی ریشەیی بۆ دۆخی سوریا بەدی بێنێت.
پێشتریش چەندجارێک ئەردۆغان ئامادەیی خۆی بۆ ئەو کۆبونەوەیە دەبڕیووە، بەڵام سەرۆک و لێپرسراوانی تری سوریا کشانەوەی ھێزەکانی تورکیا و گروپەکانی نزیک لەو وڵاتەیان لە خاکی سوریا کردە مەرج بۆ ئەنجامدانی کۆبونەوەکە.
کۆمپانیای ستارلینک خستنەبازاڕی ئینتەرنێتی مانگی دەستکردی لە یەمەن ڕاگەیاند، بەمەش دەبێتە یەکەم وڵات لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کە ئەم خزمەتگوزارییە بەدەستبھێنێت.
رۆژی ٦ی ئەم مانگە حکومەتی یەمەن رەزامەندی دەربڕی لەسەر دەستپێکردنی ئەو خزمەتگوزارییە کە لەڕێیی بریکارەکانی ستارلینکەوە بە ھاوڵاتیان دەفرۆشرێت بەنرخیکی گونجاو.
لەوبارەیەوە باڵیۆزخانەی ئەمریکا پیرۆزبایی لە یەمەن کرد بۆ بەدەستھێنانی ئەو خزمەتگوزارییە پێشکەوتووە، لە بەرامبەریشدا حوسیەکان ئەم ھەنگاوەیان بە مەترسی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتەکە لەقەڵەمداو ھۆشداریشیاندا لە بەکارھێنانی.
مانگی دەستکردی ستارلینک ڕێگە بە دابینکردنی ئینتەرنێتی خێرا دەدات لە ناوچە دوورەدەستەکان یان ئەو شوێنانەی کە ژێرخانی پەیوەندییەکانی بەھۆی شەڕ یان کارەساتەکانەوە تێکچووە.
ناسر کەنعانی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند، ئەو کردەوە تیرۆریستییەی لە لوبنان روویدا تەواوکەری کردەوە و ئۆپراسیۆنەکانی ئیسرائیل و ھاوپەیمان و بەکرێگرتەکانێتی، کە بە ھەموو شێوەیەک دژ بە مۆراڵ و بنەما مرۆییەکان و یاسای نێودەوڵەتییەکانە و پێویستە لێپرسینەوە بە تۆمەتباراندا بکرێت.
کەنعانی وتیشی، ئەو کردەوە تیرۆریستییە ھاوبەشە کە جۆرێکە لە کۆمەڵکوژی دەیسەلمێنێت ئیسرائیل لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و ھەرێمی ھەڕەشەیە و ئاسایشی نێودەوڵەتی دەخاتە مەترسییەوە.
کەنعانی پشتیوانی و ھاوسۆزی وڵاتەکەشی بۆ گەلی لوبنان و حکومەتەکەی دەربڕی، ئامادەیی وڵاتەکەشی دەربڕی بۆ پێشکەشکردنی ھەموو ھاوکارییەک.
ئەنتۆنی بلینکن لەگەڵ گەیشتنی بە قاھیرە لەگەڵ عەبدولفەتاح سیسی سەرۆک کۆماری میسر کۆبووەو باسیان لە خێراکردنی ھەوڵەکان کرد بۆ گەیشتن بە رێککەوتنی ئاگربەست لە نێوان ئیسرائیل و بزووتنەوەی حەماس.
ھاوکات، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لەگەڵ وەزیری دەرەوەی میسریش کۆبووەوە و جەختیانکردەوە، لە پەرەوپێشچوونی پەیوەندییەکانی نێوان ھەردوو وڵات لە بوارە جیاوازەکاندا.
راشیانگەیاند، ھەوڵەکانیان بەردەوامی ھەیە بۆ کۆتاییھێنان بە جەنگی غەززە، تەنھا وەستاندنی جەنگ دەبێتە ھۆی گەرانەوەی سەقامگیری و ئارامی بۆ رۆژھەڵاتی ناوەراست.
بەرەبەیانی ئەمڕۆ ئەنتۆنی بلینکن گەیشتە قاھیرە بەمەبەستی بەرەوپێشبردنی ئەو ھەوڵانەی کە ھەن بۆ گەیشتن بە رێککەوتنی ئاگربەست لە غەززە، لەدوای دەستپێکردنی جەنگی غەززە لە حەوتی تشرینی یەکەمی ساڵی رابردوو، بلینکن بۆ جاری دەیەمە سەردانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست دەکات.
محەمەد بن سەلمان جێنشینی سعودیە رایگەیاند، لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەکەی، دۆسێی دروستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆی فەڵەستین لە پێشینەی ستراتیژ و کارەکانیاندایە، ھەموو ھەوڵێکیشیان بۆ ئەو مەبەستە داوە دژی ھەموو ئەو تاوانانەشن کە ئیسرائیل لەدژی خەڵکی فەڵەستین ئەنجامیان دەدات.
وتیشی، زانیاری زۆر لەسەر دۆسێی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان سعودیە و ئیسرائیل باس دەکرێت کە بەشێکی زۆریان ناڕاستن، چونکە بە بەرەسمیبە ھەموو ئەو وڵاتانەی نێوەندگیری دەکەن لە نێوان سعودیە و ئیسرائیل لەسەرووی ھەمووشیانەوە ئەمریکا وتراوە تا ئەوکاتەی دەوڵەتی سەربەخۆی فەڵەستین دروست نەبێت، ھیچ جۆرە پەیوەندییەکیان لەگەڵ ئیسرائیل نابێت.
پاش نیوەڕۆی ئەمڕۆ لە ھەمان وادەی تەقینەوەکەی رۆژی رابردوو، دەیان تەقینەوە لە ئامێری پەیوەندیکردنی ریزەکانی حزبوڵا رویاندا و بەھۆیانەوە تا ئێستا نۆ کوژراو و زیاتر لە ٣٠٠ برینداریان لێکەوتووەتەوە.
سەرچاوەکان باس لەوەدەکەن، تەقینەوەکان لە ئامێری بێ تەلی جۆری واکی تۆکی کراون کە جیاوازن لە ئامێرەکانی دوێنێ و قەبارەیان گەورەترە، لەگەڵ ئەوەشدا زیانەکانی گەورەتر و تەقینەوەکانی بەھێزتر بوون.
بەوتەی سەرچاوە ئەمنیەکانی لوبنان، تەقینەوەکان لەنێو کۆنترۆڵی ئۆتۆمبێل و ماتۆڕ و سیستمی وزەی خۆری ماڵانیش رویانداوە کە بەھۆیانەوە دەیان ئاگر کەوتووەتەوە.
لای خۆیەوە ڤۆڵکەر تورک، کۆمیساریای باڵای مافی مرۆڤی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان داوای لێکۆڵینەوەی سەربەخۆی کرد لە ڕووداوەکانی لوبنان، بڕیارە رۆژی ھەینی داھاتووش ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لەوبارەیەوە کۆببێتەوە.
ھاریس لە وتارێکدا کە لە فیلادلفیا لە بەردەم کۆمەڵەی نیشتمانی رۆژنامەنووسان پێشکەشیکرد، داوایکرد ئاگربەست لە کەرتی غەززە رابگەیەندرێت و جەنگی نێوان ئیسرائیل و بزووتنەوەی حەماس رابگیرێت و چارەسەری دوو دەوڵەت رابگەیەندرێت، بەپێویستیشی زانی سەقامگیری لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست بەرپا بکرێت و سنورێک بۆ دەسەڵاتەکانی ئێران دابنرێت.
ھاریس جەختیشیکردەوە لەوەی کە پێویستە دوای کۆتاییھاتنی جەنگ ، ئیسرائیل جارێکی دیکە غەززە داگیرنەکاتەوە و سەربازەکانی لە غەززە بکشێنێتەوە.