تەندروستی
لە بەریتانیا ڤایرۆسێكی نوێ بڵاوبوەتەوە و كاریگەری زۆری لەسەر منداڵان و كەسانی بە تەمەن دروستكردوە.
بەپێی وێزگەی "جی بی نیوز"ی بەریتانی ، ڤایرۆسەكە هەمان ڤایرۆسە كە مانگی رابردوو لە چین بڵاوبوەوە و بە "ئێچ ئێم پی ڤی" ناسراوە ، لە ئێستاشدا رێژەی توشبون لە بەریتانیا گەیشتوەتە لە 4.9%، سەرەتا ڤایرۆسەكە لە ناوچە كەناراوەكانی بەریتانیا بڵاوبوەتەوە، بەڵام لە ئێستادا سەرتاسەری بەریتانیای گرتوەتەوە و ژمارەیەكی زۆر لە توشبووان لە نەخۆشخانەكاندا چارەسەر وەردەگرن .
ئەو ڤایرۆسە راستەوخۆ كاریگەری لە كۆئەندامی هەناسە دەكات و زۆرینەی نیشانەكانی هاوشێوەی نیشانەكانی كۆرۆنان ، زۆرترین كاریگەرییەكانیشی لەسەر منداڵان و كەسانی بە تەمەنە .
زانایانی بواری خۆراک باس لەوە دەکەن، بۆ رووبەڕووبوونەوەی دەرکەوتنی نیشانەکانی پیریی خواردنی گوێز باشترین بژاردەیە.
لە هەرێمی کوردستاندا گوێزی هەورامان یەکێکە لەو جۆرانەی گوێز کە زۆرترین خواستی لەسەرە، هەم لە رووی تامەوە هەم لەرووی ناسکییەکەی، کە وەک دەڵێن: گوێزی هەورامان بە دەست دەشكێت.
نزیکایەتی خەڵکی کوردستان لە سروشتەوە، بەشێوەیەکی گشتی گوێز بەشێکە لە خواردنی سەر سفرەکان و بەدەر لە خواردنی لە ژەمی بەیانیاندا، لە ژەم و کاتەکانی دیکەشدا تێکەڵ بە چێشت و شیرینی دەکرێت.
سودە تەندروستییەکانی گوێز لەمێژە باسدەکرێن و لەناو کوردستانیشدا وەک ئیدیۆمێکی گاڵتەوگەپ بەیەکتر دەڵێن: "ئەوە گوێزی هەورامان دەخۆیت ئەوەندە زیرەکیت".
لە نوێترین توێژەوەدا زانایان وەک خۆراکێکی دژە پیریی ناوی دەبەن و باس لەوەدەکەن، ژەمێکی سوک و دەوڵەمەندە، کە بەهای خۆراکی بەرزە و دەتوانێت بەرەنگاری نەخۆشییەکانی دڵ و شێرپەنجە ببێتەوە و بەسوودە بۆ ئەو کەسانەی دەیانەوێت کێش دابگرن.
زانایان ئەوەیان خستووەتە روو، خواردنی گوێز بەجۆرێک بەسوودە، رێگە دەگرێت لە دەرکەوتنی نیشانەکانی پیریی و سەرچاوەیەکی باشی چەوریی تەندروستە بۆ جەستە.
میلیسیا گایگر پسپۆڕی تایبەتی بواریی خۆراک باسی لەوەکردووە، سەرجەم ئەو خۆراکانەی دەکرێت وەک چەرەس بخورێن دەوڵەمەندن بە چەوریی بەسوود، بەڵام چەورییە سوودبەخشەکانی گوێز جیاوازە و رێژەیان لەناو گوێزدا بەرزترە، بەتایبەت بەرزی رێژەی ئۆمیگا-3 و ترشی ئەلفا لینولینیک.
ئەو پسپۆڕە روونیشیکردووەتەوە، خواردنی رۆژانەی گوێز بە بڕێکی گونجا وادەکات رێژەی هەوکردن لە جەستەدا داببەزێت، چونکە گوێز بەرەنگاری گرفتەکانی ناوەوە و دەرەوەی جەستەش دەبێتەوە.
دەشڵێت، بەدەر لەوانە گوێز بە ڤیتامینەکانیش دەوڵەمەندە، ئەو بەرزی بەها خۆراکییەشی هاوکارە لە بەرەنگاربوونەوەی نەخۆشییەکانی دڵ و بۆرییەکانی خوێن، خەمۆکی، شەکرە، بەهێزکردنی مێشک و توانای سەرنجدان.
دوای زیاتر لە پێنج ساڵ، جارێکی دیکە دەزگای سی ئای ئەی ئەمریکی رایگەیاندووە، ڤایرۆسی کۆرۆنا لە تاقیگەدا گەشەی پێدراوە و لەخۆوە و لە سروشتەوە بڵاونەبووەتەوە.
جۆن راتکلیف بەڕێوەبەری دەزگای هەواڵگریی ناوەندیی ئەمریکا رایگەیاندووە، ئەوان بەشێوەیەکی تەواوەتی گەیشتوونەتە ئەو دەرئەنجامەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە تاقیگەدا گەشەی پێدراوە.
لەلایەکی دیکەوە، بەرپرسێکی باڵای ئەمریکا بۆ میدیاکان ئەوەی خستووەتە روو، ویلیام بیرنزی بەڕێوەبەری پێشووی دەزگاکە، لە ماوەی کۆتایی ئیدارەکەی جۆ بایدنی سەرۆکی پێشووی ئەمریکدا، داوای لە شیکارکاران و زانایانی دەزگاکە کردووە، بڕیارێکی یەکلاکەرەوە لەبارەی ڤایرۆسەکەوە بدەن.
ئەوەشی خستووەتە روو، هێشتا پرسەکە بە هەڵواسراوی ماوەتەوە و باس لە هەردوو ئەگەرەکە دەکرێت.
لە مانگی 12ی رابردوو و لەدوای پێنج ساڵ لە بە فەرمی راگەیاندنی یەکەم کەیسی توشبووی ڤایرۆسەکە، رێکخراوی تەندروستی جیهانیی باسی لەوەکرد، هێشتا چاوەڕوانی ئەوەن لەگەڵ چیندا هەماهەنگی بکەن و چین زانیاریی تەواویان لەسەر بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و وردەکاریی ئامارەکان بداتێ.
سیر لە رووی زانستیەوە بە Allium sativum ناودەبرێت، سوودێکی زۆری ھەیە و بەکاردەهێنرێت وەك چارەسەری نەخۆشیەکان چ بە رێگای سروشتی یان دروستکردنی دەرمانی پزیشکی، بەڵام لە هەندێک کاتدا زیانی بۆ جەستە دەبێت ئەگەر بخورێت یان بەکاربهێنرێت.
ماڵپەری "هەواڵی تەندروستی ئەمڕۆی ئەمریکی" لە بابەتێکیدا سوودە سەرسوڕهێنەرەکانی سیری خستۆتەڕوو، تیایدا باس لە گرنگی سیر و هاوکات ئەو کاتانەش دەکات کە نابێت سیری تێدا بخورێت:
سیستەمی بەرگری بەهێزدەکات: بەپێی توێژینەوەیەک ئەوانەی سەزە و میوە و بەتایبەت سیر دەخۆن ئەوا لە ٪ ٣٥ کەمتر تووشی نەخۆشییەکانی کۆڵۆن دەبن.
دژی هەوکردن دەجەنگێت: ئەگەر ئازاری جومگە و ماسولکەکانت هەیە ئەوا رۆنی سیری لێ بدە، ئەمە زۆر سوودی هەیە بۆ کەمکردنەوەی ئازارییان.
پەرە بە تەندروستی دڵ دەدات بەتایبەت سوودی بۆ راگرتنی فشاری خوێن هەیە و بەڕونکەرەوەیەکی گرنگی سیر دادەنرێت.
پێست پاک دەکاتەوە: سیر دەوڵەمەندە بە مادەی دژە ئۆکسان و دەتوانێت بەکتریا و زیپکەی سەر پێست لەناوبەرێت.
ئەوکاتانەی نابێت تیایاندا سیر بخورێت:
لەکاتی بەکارھێنانی دەرمانی دژە ئۆکسانی مەیاندنی خوێن، چونکە سیر خوێنبەربوون زیاد دەکات.
ـ لەکاتێکدا تووشی نەخۆشیەك بوویت و لەژێر چاودێری پزیشکدابوویت، بەشێوەیەکی رێکخراو دەرمان و چارەسەر بەکاردەهێنیت.
ـ لەکاتی هەستیارتی گەدە و توشبونت بە ئازار .
ـ لەکاتی دووگیانی نابێت وەکو دەرمانێکی سروشتی بۆ چارەسەری هیچ نەخۆشییەک بەکاربهێنرێت
نەخۆشی هاری کە بە هاری سەگ ناسراوە، ئەو نەخۆشییەیە کە لە ئاژەڵەکانەوە بۆ مرۆڤ دەگوازرێتەوە، ئەگەرچی تەنها سەگ هۆکاری ئەو نەخۆشییە نییە، بەڵام نزیکەی 99٪ی حاڵەتە تۆمارکراوەکانی ئەو نەخۆشییە لە جیهاندا بەهۆی گەستنی مرۆڤ بووە لەلایەن سەگی بێلانەوە.
هۆکاری نەخۆشیی هاری ڤایرۆسیrabies virus ـە، لە گروپی lyssavirus کە چەند ڤایرۆسێکن، کە دوای گەستن و پێوەدانی ئاژەڵ و بەشێک لە خشۆکەکان و لە باڵندەشدا شەمشەمە کوێرە دەکرێت تووشی مرۆڤ ببێت، دوای گەستنیش دەتوانرێت بە ڤاکسین رێگری لێبکرێت، بۆیە پێویستە ئەو کەسەی رووبەڕووی هێرش و گەستنی یەکێک لەو ئاژەڵ و خشۆکانە دەبێتەوە، وەرگرتنی ژەمەکانی ڤاکسینەکە پشتگوێ نەخات، بەپێچەوانەوە ئەگەری هەیە تاوەکو لێواری مەرگ بیبات.
ڤایرۆسی رابیس لەرێگای گەستن و پێوەدان، یان بەرکەوتن بە شوێنی برینی ساڕێژ نەبووەوە دەچێتە ناو جەستەی مرۆڤ، یانیش ئەگەر لیکی ئاژەڵ بەر دەم یان چاوی کەسەکان بکەوێت.
ئەو کەسەی لەلایەن ئاژەڵ و ئەو خشۆکانەوە دەگەسترێت کە توشی نەخۆشییەکە بوون یان هەگری ڤایرۆسەکەن، پێویستە راستەوخۆ بگەیەنرێنە نەخۆشخانە و چارەسەری پێویست وەربگرن.
چی بکرێت ئەگەر رووبەڕووی گەستن و پێوەدانی ئاژەڵ و خشۆک بوویتەوە:
ئەگەر کەسێک رووبەڕووی گەستن لەلایەن ئاژەڵێک بووەوە، یانیش یەکێک لەو خشۆکانەی هۆکارن بۆ گواستنەوەی ڤایرۆسەکە، پێویستە راستەوخۆ بچێتە نەخۆشخانە، تەنانەت ئەگەر برینەکەی قوڵیش نەبێت، بۆئەوەی پزیشکەکان پشکنینی پێویستی بۆ بکەن، بەتایبەت ئەو ئاژەڵانەی بێلانەن.
پاککردنەوەی برین یەکێکە لە رێکارە گرنگەکان، بەڵام گرنگترینیان ئەوەیە ئەو کەسە ڤاکسینەکان لەکاتی خۆیدا وەربگرێت و لەیادی نەکات، بەوجۆرە دەتوانێت رێگری لە توشبوون بە نەخۆشییەکە بکات، بەپێچەوانەوە توشی نەخۆشییەکە دەبێت کە نەخۆشییەکی مەترسیدارە و بەپێی ئامارەکان، ساڵانە نەخۆشی هاری دەبێتە هۆی مردنی سەتان کەس لە جیهاندا.
بەپێی وتەی پزیشکەکان، ڤایرۆسەکە ماوەی 24 کاتژمێر لەدوای مرداربوونەوەی دەتوانێت لە جەستەی ئاژەڵدا بمێنێتەوە، بۆیە دەبێت ئەگەر ئاژەڵێک مرداریش بووبێتەوە، بە وریاییەوە مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت.
نیشانەکانی نەخۆشییەکە
دەرکەوتنی نیشانەکانی توشبوون بە هاری دەگۆڕێت و بە گشتی لەماوەی یەک رۆژ تاوەکو چەند ساڵێکدا دەردەکەوێت. نیشانە سەرەکییەکان بریتین لە:
-هەستیار بوونی مرۆڤ بە دەنگ و رووناکی و ئاو و هەوا
-تێکچوونی خەو
-توڕەبوون
-نائارامی بەردەوام
-بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی جەستە
-سەرئێشە
-لەدەستدانی ئارەزووی خواردن
-لەرزین و تەزوو یان گرژبوونی ماسولکە
-توڕەیی و هەڵچوون
-گۆڕانی رەفتار و کەسایەتی و بیرکردنەوە
هەندێک جار ڤایرۆسەکە دەبێتە هۆی هەوکردنی مێشک و بەهۆیەوە ماسولکەکان خاو دەبنەوە و لە جوڵە دەکەون، وەک نیشانەی ئیفلیجی دەردەکەون. بەتایبەت خاوبوونەوەی ماسولکەکانی بۆڕی هەوا و دڵ، کە دەبێتە هۆی لەدەستدانی توانای قوتدان و هەناسەدان.
'دەڵێی سەگی هاری'
نەخۆشی هاری ناوی خۆی بە خۆیەوەیەتی، ئەگەر کەسی توشبوو نەخۆشییەکەی درێژە بکێشێت و چارەسەری وەرنەگرتبێت، رەنگە بگاتە قۆناغێک کە پەلاماری کەسانی چواردەوری خۆی بدات، ئەمە وەک ئەو وێردەی سەر زمانی خەڵک وایە، کاتێک کەسێک بەشێوەی نەشیاو وەڵامبداتەوە و زۆربڵێ لەگەڵیدا، دەوترێت، "دەڵێی سەگی سەگی هارە".
بەپێی راپۆرتە پزیشکییەکان، دەرکەوتنی نیشانەکانی هەڵچوون و پەلاماردان مانای ئەوەیە کەسەکە لە قۆناغەکانی کۆتایی نەخۆشییەکەیدایە و لە مردن نزیک بووەتەوە.
خۆپاراستن لە نەخۆشییەکە:
-کوتانی ئاژەڵی ماڵی.
-بەکارهێنانی ڤاکسین بۆ ئەو کەسانەی مامەڵەی راستەوخۆیان لەگەڵ ئاژەڵی بێلانەدا هەیە.
-دوورکەوتنەوە لە ئاژەڵی بێلانە و شوێنێک کە کژ و گیا و پووشی زۆر بێت و بەردەم قاچت نەبینی لەکاتی رۆیشتندا.
-نابێت رێگە بدرێت ئاژەڵی ماڵی بچێتە دەرەوەی ماڵ و تێکەڵاوی ئاژەڵی بێلانە ببێت.
-پێویستە بە وریایی مامەڵە لەگەڵ ئاژەڵی مردراربووەوەدا بکرێت.
کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشی هاری سەگ
رێگای سەرەکی ئەوەیە سەگە بێلانەکان بە پێکوتەی نەخۆشییەکە بکوترێن، کە تاوەکو ئێستا لە جیهاندا ئەوە رێگایەکی سەرکەوتوو بووە.
یەکێک لەو وڵاتانەی ئەو رێگایەی گرتەبەر بەنگلادیش بوو، کە لەرێگای پلانێکی درێژخایەنی 10 ساڵییەوە، لە ساڵی 2010 بۆ 2020 هەڵمەتی کوتانی سەگە بێلانەکانی ئەنجامدا و توانی لەو رێگایەوە بەرێژەی 95٪ نەخۆشییەکە کۆنتڕۆڵ بکات.
لەلایەکی دیکەوە ئەمریکای لاتینیش یەکێکە لەو وڵاتانەی لەرێگای ئەو پلانەوە توانی توشبوون بە هاری کۆنتڕۆڵ بکات و ژمارەی توشبوون کەم بکاتەوە.
نیشانەکانی توشبوونی ئاژەڵ بە ڤایرۆسەکە
نیشانەکان تاڕادەیەک هاوبەشن، هەمان ئەو نیشانانەن کە لە مرۆڤەکاندا دەردەکەون، هەر بۆیە بە نەخۆشییەکی هاوبەشی نێوان ئاژەڵ و مرۆڤ دادەنرێت.
ئەگەر ئاژەڵێک لەلایەن ئاهەڵێکی دیکەوە بگەسترێت، ئەوا پێویستە بۆماوەی ١٠ رۆژ کەرەنتین بکرێت تاوەکو چارەسەر وەربگرێت، هەروەها بۆ دڵنیابوونەوەی لەوەی ئەویش ئازاری هیچ کەسێک و ئاژەڵێکی دیکە نادات.
سەگی توشبوو بە نەخۆشی هاری چاکنابێتەوە، بۆیە دەبێت داببڕێنرێت و رێگەنەدرێت تێکەڵاوی ئاژەڵ و مرۆڤی دیکە ببێت، یانیش بەر لە دەرکەوتنی نیشانە سەختەکانی ئیفلیجبوون، دەکریت بەشێوەیەکی مرۆڤانە لەناو ببرێت.
نیشانەکان بریتین لە هەستیاربوونی ئاژەڵەکە بە دەنگ و رووناکی و دەستلێدان، نائارامی و گۆڕانی رەفتاری، بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی جەستە، دوورکەوتنەوە لە مرۆڤ و ئاژەڵی دیکە، گۆڕانی وەڕین و دەنگ.
لە سەرەکیترین نیشانەن هاتنەخوارەوەی لیکە بە ئەملاولای دەمی ئاژەڵەکەدا.
لە قۆناغی بەردەوامی نەخۆشییەکەشدا، نیشانەکانی توڕەبوون و هەستیاری زیاتر پێوەدیار دەبێت و پەلاماری ئاژەڵ و کەلوپەل و کەسانی چواردەور دەدات.
لە کۆتا نیشانەکانیش بریتین لە، سەختبوونی هەناسەدان و لەکارکەوتنی کۆئەندامی هەناسە، هەروەها لاوازی و لەکۆتاییشدا مرداربوونەوە.
ژمارەی توشبووانی شێرپەنجە لە بەریتانیا تاوەکو ئەمساڵ گەیشتووەتە زیاتر لە سێ ملیۆن کەس، کە ئەوەش ژمارەیەکی پێوانەییە و پێشتر هەرگیز ژمارەی توشبوون نەگەیشتووەتە ئەو ئاستە.
بەپێی ئەوراپۆرتانەی لەسەر توشبووانی شێرپەنجە لە بەریتانیادا بڵاوکراونەتەوە، رێژەی توشبوون گەیشتووەتە سێ ملیۆن و 400 هەزار کەس و بەرپرسانیش بەشێکی هۆکارەکەی دەگەڕێننەوە بۆ زۆربوونی رێژەی دانیشتووان.
باس لەوەش دەکەن، لەلایەکی دیکەوە بەشێکی زۆری توشبووان کەسانی بەساڵاچوون و سەرکەوتنی تەمەن یەکێکی دیکەیە لە هۆکارەکانی زۆربوونی رێژەی توشبوون، بەڵام سەرەڕای ئەوە رێژەی چاکبوونەوە و لەژیاندا مانەوەی نەخۆشەکان بەرزە.
لەوبارەیەوە بەرپرسان جەخت دەکەنەوە لە گرنگی بەردەوامی توێژینەوەکان و دۆزینەوەی چارەسەر، هەروەها تەرخانکردنی بودجەی پێویست بۆ رووبەڕووبوونەوەی نەخۆشییەکە.
شێرپەنجە ئێستا یەکێکە لەو نەخۆشییە باوانەی یەخەی سەرجەم وڵاتانی گرتووە، بەهۆی ئەوەی تێچووی چارەسەری زۆرە، بەڵام سەرەڕای ئەوانە، ئێستا چارەسەرەکانی بۆ جۆرە جیاوازەکانی شێرپەنجە بەکاردەهێنرێن و ئەو ئامێر و پشکنینانەشی نەخۆشییەکەی پێ دەستنیشان دەکرێت لە ئاستێکی پێشکەوتوودان، بۆیە ساڵانە سەرەڕای رێژەی توشبوون رێژەی چاکبوونەوەش لە نەخۆشییەکە روو لە بەرزبوونەوەیە.
جۆزێف مێرکولا پزیشکی پسپۆڕ و نووسەری کتێبی 'رێنوێنینامە بۆ تەندروستی خانەکان' ئاماژەی بەوەکردووە، ماددەیەک لە چێشتخانەی سەرجەم ماڵەکاندا هەیە، هۆکاری سەرەکییە بۆ شێرپەنجە و نەزۆکی کە ئەویش، پلاستیکە.
ئەو پزیشکە باسی لەوەکردووە، ئێستا پلاستیک بووەتە بەشێکی سەرەکی چێشتخانەکان و رۆژانە خەڵک لە ماڵەکانیاندا بەکاری دەهێنن، بەڵام ماددەیەکی مەترسیدارە و هۆکاری بەشێکی زۆری شێرپەنجەکانە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، پلاستیک تێکەڵ بە خۆراک و ئاو و تەنانەت هەواش دەبێت، لەو رێگەیەشەوە دەچێتە جەستەی کەسەکانەوە و دەبێتە هۆی توشبوون بە نەخۆشی بە درێژایی کات، وەک نەخۆشییەکانی دڵ و لەبیرچوونەوە و شێرپەنجە و نەزۆکی.
ئەوەشی خستووەتە روو، کاتێک لە چێشتخانەی ماڵدا پلاستیک بەکاردەهێنرێت بۆ هەڵگرتنی خۆراک، یان خۆراکی تێدا دەخورێت، لەگەڵ پلەی گەرمی چێشتخانەکە یان خۆراکەکەی ناوی کارلێک دەکات، ئەگەر خۆراکی تێدا هەڵگیرابێت ئەوا تەنۆلکەکانی ئەو ماددەیە تێکەڵ بە خۆراکەکە دەبێت، ئەگەریش خواردنی تێدا بخورێت، گەرمی خواردنەکە کارلێک لەگەڵ پلاستیکەکەدا دروست دەکات.
ئەو پزیشکە روونیکردووەتەوە، بە درێژایی کات ئەو ماددانە دەبنە هۆی توشبوون بە چەندین نەخۆشی، بەتایبەت پلاستیک ماددەیەکی مەترسیدارە و ئەگەری توشبوون بە شێرپەنجە و نەزۆکی بەرێژەیەکی بەرچاو زیاد دەکات.
هۆبەی تۆماری شێرپەنجەی پارێزگای سلێمانی رایگەیاندووە، ساڵی رابردوو سێ هەزار و ٣١٠ توشبووی نوێی شێرپەنجەیان تۆمار کردووە، کە ٢٠١یان منداڵن.
هۆبەی تۆماری شێرپەنجەی پارێزگای سلێمانی رایگەیاندووە، ئەو توشبووە نوێیانەی لە سنووری پارێزگاکە تۆمارکراون، ٩١.٨٪یان دانیشتووی پارێزگاکەن، ٢.٤٪یان دانیشتووی ناوچەکانی دیکەی هەرێمن و ٥.٩٪یان خەڵکی شارەکانی دیکەی عیراقن.
بەپێی ئامارەکە، لەو ژمارەیە رێژەی ٤٥،٤٠٪یان لە رەگەزی مێ و ٥٤.٦٠٪ی لە رەگەزی نێرن.
هۆبەری تۆماری شێرپەنجەی پارێزگای سلێمانی ئەوەشی خستووەتە روو، بەپێی ئامارەکە کە ١٩.٥٪ی توشبووان شێرپەنجەی مەمکیان هەبووە و ئەو جۆرەی شێرپەنجە زۆرترین توشبووی هەبووە و لە پلەی یەکەمدایە، لە پلەی دووەمیشدا شێرپەنجەی سی و بۆریەکانی هەناسە بوون کە رێژەکەی ٧٪ بووە.
دوای ئەوەی لە سەرەتای ئەمساڵدا بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی HMPV لە چین میدیاکانی بەخۆیەوە سەرقاڵ کردبوو و باس لەوەدەکرا، رەنگە هاوشێوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا بە جیهاندا بڵاوببێتەوە، ئێستا تەندروستی چین رایگەیاندووە، توشبوون بە ڤایرۆسەکە کەمبووەتەوە.
تەندروستی چین رایگەیاندووە، رێژەی توشبوون بە ڤایرۆسی HMPV روو لە کەمبوونەوەیە و رێژەی توشبوون کەمی کردووە، وانگ لیپینگی توێژەر لە ناوەندی چین بۆ خۆپاراستن و کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشییە گواستراوەکان رایگەیاندووە، ئەم ڤایرۆسە وەک کۆڤید-١٩ نییە و ڤایرۆسەکە نوێ نییە دەیان ساڵە هەیە.
دوای پێنج ساڵ لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و لە هەمان وادەدا لە چین، میدیاکان بەخێرایی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی HMPVیان راگەیاند، کە ڤایرۆسێکی ئەوەندە نوێ نییە و بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠١ لە هۆڵەندا تۆمار کراوە.
ماوەی زیاتر لە سێ مانگە رێکخراوی تەندروستی جیهانیی چاودێری بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە دەکات، ڤایرۆسەکە بەشێوەیەکی زیاتر لەناو منداڵاندا بڵاوبووەتەوە و نیشانەکانی هاوشێوەی پەتای وەرزییە.
تەندروستی چین سەرەتای ئەم مانگە ئەوەی خستە روو، ڤایرۆسەکە مەترسیدار نییە، تەنها لە هەندێک کەسدا نیشانەکانی توندترن، بەتایبەت ئەو کەسانەی گرفتی کەمی بەرگری جەستەیان هەیە و بەشێوەیەکی گشتی نەخۆشەکان پێویستیان بە نەخۆشخانە نابێت.
بۆ زانیانی زانیاری زیاتر لەسەر ڤایرۆسەکە و هۆکار و نیشانە و چارەسەرەکانی کلیک لێرە بکە
بەهۆی زیادبوونی حاڵەتەكانی پەتای وەرزییەوە، نەخۆشخانەكانی بەریتانیا توانای وەرگرتنی نەخۆشانیان نەماوە.
سەرچاوە پزیشكییەكانی بەریتانیا ئاشكرایان كرد، نەخۆشخانەكانی وڵاتەكەیان توانای ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو لێشاوە زۆرەی پەتای وەرزییان نەماوە كە سەریهەڵداوە.
بەپێی هەواڵێكی ڕۆژنامەی ئیندیپێندێنت، ١١ نەخۆشخانەی گەورەی بەریتانیا لە ماوەی ٢٤ سەعاتی ڕابردوودا حاڵەتی سەختیان لە وەرگرتنی توشبووانی ڤایرۆسی ئەنفلۆنزا تۆماركردووەو نەخۆشەكان ناچارن لە هەندێك حاڵەتدا بۆ ماوەی ٥٠ سەعات لە بەشی فریاكەوتن چاوەڕێ بكەن.
ژمارەی تووشبووان بە ئەنفلۆنزا لە كۆتایی مانگی كانوونی دووەمدا لە بەریتانیا بۆ نزیكەی پێنج هەزار كەس لە ڕۆژێكدا بەرزبووەتەوە.
توێژینەوەیەکی ئوسترالی دەریدەخات خواردنی سەوزە و میوە ئەگەری تووشبوون بە خەمۆکی کەمدەکاتەوە.
لە ئەنجامی توێژینەوەیەک کە لە زانکۆی ساوز وێڵزی ئوسترالیا ئەنجامدراوە دەرکەوتووە ئەو کەسانەی ڕۆژانە بە بەردەوامی میوە دەخۆن و بڕێکی زۆر لە سەوزە لە ژەمەکانیان بوونی هەیە، ئەگەری تووشبوونیان بە خەمۆکی کەمترە.
توێژینەوەکە لەسەر سێ هەزار و 480 کەس ئەنجامدراوە کە تەمەنیان لە سەروو ٤٥ ساڵ بووە بۆ ماوەی ١١ ساڵ چاودێری بەردەوامی ئەو کەسانە کراوە کە لەگەڵ زیادبوونی تەمەنیان، تووشبوونیان بە خەمۆکی کەمتر بووە بەراورد لەو کەسانەی کە سەوزە و میوە ناخۆن، سەوزە و میوە بڕێکی زۆر لە ماددەی دژە ئۆکسێنەر و ڤیتامین و کانزاکان لە پێکهاتەکەیاندا هەیە کە پاڵپشتی تەندروستی جەستە دەکەن، لەنێویاندا تەندروستی مێشک.
لە بەشێکی دیکەی لێکۆڵینەوەکە ئاماژە بەوە دراوە کە ئەو خواردنانەی ڕۆژانە دەیخۆن و تەندروستی کۆئەندامی هەرس پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە باری دەروونی مرۆڤەوە هەیە.
بەگوێرەی ئاماری ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی، ساڵانە زیاتر لە 300 ملیۆن کەس تووشی خەمۆکی دەبن، لە٩١%ی ئەو کەسانەی کە تووشی نەخۆشی خەمۆکی بوون لە جیهاندا چارەسەری پێویست وەرناگرن.
ماوەی چەند رۆژێکە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسێک لە چین میدیاکانی بەخۆیەوە سەرقاڵ کردووە، کە باس لەوەدەکرێت بڵاوبوونەوەی خێرایە و کاریگەریی لەسەر کۆئەندامی هەناسە دروست دەکات.
دوای پێنج ساڵ لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و لە هەمان وادەدا لە چین، ئێستا میدیاکان باس لە ڤایرۆسێکی نوێ دەکەن بە ناوی HMPV، ئەگەر چی ئەو ڤایرۆسە ئەوەندە نوێ نییە وەک لە میدیاکاندا باس دەکرێت و بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠١ لە هۆڵەندا تۆمار کراوە.
ڤایرۆسەکە ماوەی سێ مانگە لە چین سەری هەڵداوەتەوە و بەخێرایی لەناو منداڵاندا بڵاودەبیتەوە، پزیشکەکان باس لەوەدەکەن، ئەوەندە مەترسیدار نییە وەک ئەوەی لە میدیاکاندا باس دەکرێت، بەهەمان شێوەی پەتای وەرزییە.
دووبارە سەرهەڵدانەوەی ڤایرۆسەکە
بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠١ لە هۆڵەندا ڤایرۆسی HMPV 'هیومان مێتاپینیۆمیۆمۆ ڤایرۆس' تۆمار کراوە، کە هاوشێوەی ئەو ڤایرۆسانەی کار لە کۆئەندامی هەناسەدان دەکەن، ئەمیش کاردەکاتە سەر ئەو کۆئەندامە، ئێستا بەشێوەیەکی بەربڵاو لە چین سەری هەڵداوەتەوە و تاوەکو ئەم ساتە لە هیندستانیش سێ حاڵەت تۆمار کراون.
ماوەی سێ مانگە تەندروستی جیهانی چاودێری بڵاوبوونەوەی دەکات
ماوەی سێ مانگە رێکخراوی تەندروستیی جیهانی چاودێری تۆمارکردنی چەند حاڵەتێک دەکات لەناو منداڵانی چیندا، کە هاوشێوەی پەتای وەرزی نەخۆش دەکەون و بەشێوەیەکی گشتی منداڵەکان گرفتیان لە کۆئەندامی هەناسەیاندا هەیە، لە سەرەتادا هۆکارەکەیان بۆ چوونە ناو وەرزی زستان و ساردبوونی کەشوهەوا دەگەڕاندەوە.
دوای بڵاوبوونەوەی هەواڵەکانیش لە سۆشیاڵ میدیادا بابەتەکە بە جیهادا بڵاوبووەوە و دەسەڵاتداران داوایان کرد، منداڵ و بەساڵاچووان و ئەو کەسانەی گرفتی کەمی بەرگری جەستەیان هەیە، تاوەکو دەتوانن گەشت بەرەو چین نەکەن.
پزیشکێکی پسپۆڕ: ئەوەی بڵاوبووەتەوە پەتای وەرزییە
بیلال زعەیتەر پزیشکی بواری دەرمانسازی و نەخۆشییە درمییەکان باسی لەوەکردووە، ئەو ژمارە زۆرەی باس دەکرێت لە چین، سەرجەمیان توشبووی ئەو ڤایرۆسە نوێیە نین، بەڵکو پەتای وەرزیش بڵاوبووەتەوە و رێژەی زۆری توشبووان پەتا وەرزییەکەیە.
لەلایەکی دیکەوە وەزارەتی تەندروستیی چین ئەوەی پشتڕاستکردووەتەوە، ژمارەیەکی زۆری نەخۆشەکان توشی پەتای وەرزی بوون و ئەوەی باس دەکرێت جێگای نیگەرانی نییە.
بیلال زعەیتەر دەشڵێت، ساڵانە لەگەڵ چوونە ناو وەزی زستانەوە پەتا وەرزییەکان بڵاودەبنەوە و ئەوەش لە هەموو جیهاندا هەیە، لەدوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆناشەوە بەشێوەیەکی گشتی جیهان هۆشیارترن لەبارەی پەتاکانەوە، بۆیە لایەنە بەرپرسەکان بەرچاو روونترن و دەتوانن هەنگاوی پێویست بگرنەبەر.
نیشانەکانی توشبوون بە ڤایرۆسەکە
نیشانەکانی توشبوون بە ڤایرۆسەکە هاوشێوەی پەتا وەرزییەکانە، بەشێوەیەکی زیاتر لەنێوان منداڵاندا تۆمارکراوە، ئەگەرچی هەموو تەمەنەکان توشی دەبن.
بەشێوەیەکی گشتی لە کەسێک بۆ کەسێکی دیکە نیشانەکان و توندییەکەی دەگۆڕێت، لە نیشانەکانی ئەمانەن:
-تا: تایەکی کەم و مامناوەند.
-کۆکە: کۆکەیەکی بەردەوامی لەگەڵدایە، هەندێک جار بەپێی کەسەکان کۆکەکەی توندە.
-گیرانی لوت یان زیادبوونی دەردراوی لووت.
-هەناسەدان: کاردەکاتە سەر هەناسەدان و هەندێک جار هەناسەدان سەخت دەبێت.
-ماندوویەتی: کەسی توشبوو هەست بە ماندوویەتییەکی زۆر دەکات و بە ئاسانی ناتوانێت ئیش و کارەکانی ئەنجام بدات.
-لە منداڵاندا شیرخواردنیان کەمێک سەخت دەبێت بەهۆی گیرانی لووت و کورتی هەناسەدان.
بەرپرسانی تەندروستی باس لەوەدەکەن، ئەو کەسانەی خۆیان توشبووی نەخۆشییەکی درێژخایەن کە بە پەتا وەرزییەکان کاریگەر بن، یان سیستمی بەرگریان لاوازە، ئەوا لەوانەیە نیشانەکانیان توندتر بێت.
دایک و باوکان دەبێت چی بکەن؟
پزیشکەکان دایک و باوکان هۆشیار دەکەنەوە بەوەی، چاودێری منداڵەکانیان بکەن ئەگەر هەستیان کرد نیشانەکانی پەتای وەرزییان تێدایە، هەندێک جار رەنگی لێوی منداڵەکە شینباو دەبێت و ماندوو دەردەکەون، نیشانەکانی هەناسەتەنگیان پێوە دیار دەبێت.
ئاماژە بەوەشدەکەن، پوێستە لەو کاتانەدا سەردانی پزیشک و بنکە تەندروستییەکان بکەن و چارەسەری پێویست بۆ منداڵەکانیان وەربگرن.
ئەوەشی خستووەتە روو، ئاگاداربوونی پێشوەختە و خۆپارێزی سەختی نەخۆشییەکە کەمدەکاتەوە و زۆر گرنگە بۆئەوەی کەسەکان زووتر چاک ببنەوە.
ڤایرۆسە نوێیەکە وەک کۆرۆنا نییە
بەرپرسانی تەندروستی باس لەوەدەکەن، ڤایرۆسەکە نوێیەکە وەک ڤایرۆسی کۆرۆنا نییە، هەروەها پەتا نییە وەک ئەوەی کۆرۆنا دوای سێ مانگ لە بڵاوبوونەوەی بە پەتایەکی جیهانی ناسێنرا.
٥٪ی توشبووان پێویستیان بە نەخۆشخانە هەیە
لەبارەی ڤایرۆسە نوێیەکە و توشبووانەوە سازیر کومار، پزیشکی پسپۆڕی بوار تیشکی باسی لەوەکردووە، ٥٪ی توشبووانی ڤایرۆسەکە پێویستیان بەوەیە لە نەخۆشخانە بمێننەوە، رێژەی ٩٥٪ی توشبووان دەتوانن لە ماڵەوە چارەسەر وەربگرن و نەخۆشییەکە تێبپەڕێنن.
سێ توشبووی HMPV لە هیندستان تۆمارکراون
وەزارەتی تەندروستی هیندستان رایگەیاندووە، تاوەکو ئێستا سێ توشبووی ڤایرۆسەکە لە هیندستاندا تۆمارکراون، کە یەکەم حاڵەتیان کۆرپەیەکی تەمەن سێ مانگە، دووەمیشیان کۆرپەیەکی تەمەن هەشت مانگە، بەڵام زانیاری پێویست لەسەر حاڵەتی سێیەم نییە.
ڤاکسین
هێشتا هیچ ڤاکسینێک بۆ ڤایرۆسەکە نییە، پزیشکەکان باس لەوەدەکەن، کەسانی توشبوو تەنها لەرێگای وەرگرتنی چارەسەری پزیشكی، پشوودان و چاودێرییەوە دەتوانن نەخۆشییەکە تێبپەڕێنن.
حاڵەتی گیانلەدەستدان تۆمار نەکراوە
ئەگەرچی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە هاوشێوەی پەتای وەرزی خێرایە و لە هەندێک کەسیشدا نیشانەکانی توندە، بەڵام هیچ حاڵەتێکی گیانلەدەستدان بە ڤایرۆسەکە تۆمار نەکراوە.
رێگاکانی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە
ڤایرۆسی HMPV، لەرێگای بەرکەوتنی راستەوخۆ و تەوقەکردنەوە، هەروەها دەستلێدانی کەلوپەلی کەسانی توشبووەوە دەگوازرێتەوە.
پێنج ساڵ بەر لە ئێستا و لە ٣١ی ١٢ی ساڵی ٢٠١٩دا، رێکخراوی تەندروستی جیهانیی بە رەسمی یەکەم حاڵەتی توشبوون بە ڤایرۆسی کۆرۆنای راگەیاند، کە تاوەکو دوایین ئامار لە ١٠ی ١١ی ئەمساڵدا، نزیکەی ٧٧٧ ملیۆن توشبوو تۆمارکراون.
پێنج ساڵ بەر لە ئێستا و لە مانگی ١٢ی ٢٠١٩دا، بۆ یەکەمجار بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسێک لە چین میدیاکانی بەخۆیەوە سەرقاڵ کردبوو، بەرپرسان و میدیاکان لێدوانی جیاوازیان دەدا و هەندێک بە دەنگۆ ناویان دەهێنا و هەندێک دەیانوت راستە.
دواجار لەنێوان ئەو دەنگۆیانەدا، چین راپۆرتێکی ئاڕاستەی رێکخراوی تەندروستی جیهانیی کرد و لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە ئاگاداری کردەوە، کە دواتریش لەدوای گەیشتنی تیمی رێکخراوەکە، لە راپۆرتێکدا ئەوەیان دەرخست، ڤایرۆسەکە سەرچاوەکەی خواردەمەنییە دەریاییەکانە کە لە ناوەندی شاری وهانی چین دەفرۆشرێن.
دواجار رێکخراوی تەندروستی جیهانی بە رەسمی تۆمارکردنی یەکەم حاڵەتی توشبوون بە ڤایرۆسەکەی لە چین راگەیاند، کە یەکەمجار بە هەوکردنی سییەکان ناوی هێنرا.
لە سەرەتا و لە مانگی ١ی ٢٠٢٠دا ڤایرۆسەکە بە 2019-nCoV ناونرا بەشێوەیەکی کاتی، دواتریش لە مانگی ٢ی هەمان ساڵدا بە فەرمی ناونرا Covid-19.
یەکەم حاڵەتی پشتڕاستکراوە
لە شاری یان-نانی چین بۆ یەکەمجار توشبوونی پیاوێکی تەمەن ٦٠ ساڵ بە ڤایرۆسی کۆرۆنا راگەیەنرا، کە پێشتر گەشتی بۆ شاری وهان کردبوو، دواتر نەخۆشەکە سەردانی نەخۆشخانەی کردبوو و باسی لەوەکردبوو، بەبێ بوونی هیچ نیشانەیەک ماوەی پێنج رۆژە هەناسەی تەنگە و جەستەی شەکەت و ماندووە، دوای پشکنینەکان دەرکەوت هەوکردنێکی زۆر لە سییەکانیدا هەیە، هەروەها رێژەی چەند پڕۆتینێکی هەستیار لە جەستەیدا بەرزن.
لە سەرەتادا چارەسەری سەرەتاییان بۆکرد و چەند دەرمانێکی پێویستیان بۆ نووسی و پزیشکەکان داوایان لێکرد پشوو بدات، دوای پێنج رۆژ لە دووبارەکردنەوەی پشکنینەکان بۆیان دەرکەوت رێژەی هەوکردنەکە زیاتر بووە و توشی ئاوسانی سییەکان بووە و ئاو لە سییەکانیدا کۆبووەتەوە.
بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە بە وڵاتاندا
نیپاڵ کە هاوسنوورە لەگەڵ چین، لەدوای چین یەکەم وڵات بوو حاڵەتی پشتڕاستکراوەی توشبوون بە ڤایرۆسەکەی تێدا راگەیەنرا، کە پیاوێکی تەمەن ٣٢ ساڵ بوو و لە شاری وهانی چین خوێندکار بوو و یەکەم کەسبوو پشکنینی 2019-nCoVی بۆکرا و ئەنجامەکەی پۆزەتیڤ دەرچوو، چونکە توشبووی یەکەم لە سەرەتادا بە حاڵەتی هەوکردنی سییەکان ناسێنرا دواتر پشکنینی 2019-nCoVی بۆکرا.
ئەو پیاوە دوای ١٠ رۆژ لە گەڕانەوەی بۆ نیپاڵ وردە وردە هەستی بە نەخۆشکەوتن کردبوو و دواتر کۆکەیەکی توندی گرتبوو و لەماوەی نەخۆشییەکەشیدا پلەی گەرمی جەستەی زۆر بەرزببووەوە، ئەو نیشانە توندانەی لە سەرەتای نەخۆشییەکەدا لێدەرکەوتبوون و لە رۆژی سێیەمدا نیشانەکانی بەرەو باشبوون چووبوون، سەرەڕای ئەوەی چەندین تێستی ڤایرۆسی و بەکتریایی بۆکرابوو سەرجەمیان نێگەتیڤ بوون و پشکنینەکانی پاک بوون، کە دواتر بە توشبوویەکی سوک پۆلێنکرا و لەماوەی چوار رۆژدا تەندروستی باشبووەوە و نەخۆشییەکەی تێپەڕاند.
نیشانەکانی توشبووان جیاواز بوون
رۆژ لەدوای رۆژ بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە خێراتر بوو و نیشانەی جیاوازی لێدەرکەوت، سەرچاوەی سەرەکیشی شاری وهانی چین بوو، ئەو کەسانەشی توشببوون، یان گەشتی وهانیان کردبوو یان بەرکەوتەی کەسێک بوون هەڵگر یان توشبووی ڤایرۆسەکە بوو.
نیشانەکانی ڤایرۆسەکە تا توشبوون زیاتر بووایە جیاواز بوو و دەگۆڕا، سێیەم کەیسی پشتڕاستکراوە کە ژنێکی ٥٥ی ساڵی تایوانی بوو و گەشتی وهانی کردبوو، قورگ و گەرووی بەتەواوی ئاوسابوو، کۆکەیەکی وشک و توند، تایەکی مامناوەند، شەکەتییەکی زۆری هەبوو، هەروەها رێژەی ئۆکسجینی خوێنی بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزیبوو بۆ ٨٨-٩٠٪، کە دواتر پشکنینی SARS-CoV-2یان بۆ ئەنجامدا و ئەنجامەکەی پۆزستیڤ بوو، کە ڤایرۆسی کۆرۆنا بە یەکێک لە نەوەکانی سارس دادەنرێت و بەشێکی نەخۆشەکانیش سەرەتا ئەو چارەسەرانەیان بۆ بەکاردەهێنان کە بۆ توشبووانی سارس بەکاردەهات و جەستەیان کاردانەوەی ئەرێنی هەبوو بۆی.
ڤایرۆسەکە زۆر بە خێرایی و ئاسانی بڵاودەبووەوە، تەنانەت ئەگەر مرۆڤەکان بەرکەوتنی جەستەییشیان نەبووایە لە رێگای هەوا و دەستدان لە شتەکانەوە دەگوازرایەوە. ئەوەش وایکرد زۆر بە ئاسانی و لە ماوەیەکی کورتدا لەنێوان وڵاتانی ئاسیادا بڵاوبووەوە، تاوەکو لەماوەی سێ بۆ چوار مانگدا بە تەواوی جیهاندا بڵاوبووەوە.
بەشێوەیەکی گشتی توشبووان یان گەشتی وهانیان کردبوو، یان بەرکەوتەی کەسێک بوون و لەو رێگایەوە شار بە شار و وڵات بە وڵات گەشەی کرد.
قۆناغی دەستپێکردنی قەدەغەی هاتوچۆ و کەرەنتین کردن
لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و پەرەسەندنی قەدەغەی هاتوچۆ لە شاری وهانی چین راگەیەنرا و وهان لە جیهان دابڕینرا، هاتنەدەرەوە و چوونەناوەوەی وهان قەدەغە کرا، لەناو وهانیشدا کەرەنتین راگەیەنرا و دەبوو خەڵک لە ماڵەکانیاندا نەیەنە دەرەوە، ئەگەر چی ئەو رێکارانە گیرانە بەر، بەڵام ڤایرۆسەکە بەر لەوە دزەیکردبوو و کەس بە کەس بڵاوبووبووەوە.
دواتر رێکارەکانی کەرەنتین کردن گیرانە بەر و وڵاتان هاوڵاتیانی خۆیان لە چینەوە دەگەڕاندەوە و لە سەرەتاشدا ماوەی ١٤ رۆژ کەرەنتینیان دەکردن و رێگەیان نەدەدان بچنە دەرەوە، تاوەکو وایلێهات قەدەغەی هاتوچۆ لەنێوان شارەکان و دواتر وڵاتەکاندا راگەیەنرا.
گەشتە ئاسمانییەکان بۆ حاڵەتی کتوپڕ ئەنجامدەدران و هاوڵاتیان لە سەرجەم وڵاتانی جیهاندا رێگەیان نەدەدرا لە ماڵەکانیان بێنە دەرەوە.
لەگەڵ هەموو ئەو رێکارە خۆپارێزیانەشدا، هێشتا بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە خێراتر و خێراتر دەبوو و رۆژ بە رۆژ ئاماری توشبووان و گیانلەدەستدان زیاتر دەبوو.
رێکارە جیهانییەکان و ناساندی کۆرۆنا بە پەتایەکی جیهانیی
لە مانگی ١ی ساڵی ٢٠٢٠دا، رێکخراوی تەندروستی جیهانی، بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەی وەک بارێکی لەناکاو و نائاسایی لە جیهاندا ناساند.
لە مانگی ٢ی ٢٠٢٠دا بە فەرمی ناوی نرا COVID-2019 و لە سەرەتای مانگی ٣دا نتەوە یەکگرتووەکان ١٥ ملیۆن دۆلاری بۆ رووبەڕووبوونەوەی ڤایرۆسەکە تەرخانکرد.
هەر لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەوە رێکارەکانی خۆپارێزی گیرانە بەر، بەستنی ماسک کرا بە ناچاری و پاککردنەوەی گشتی لە زۆرینەی ناوەندەکاندا ئەنجامدرا و شەقام بە شەقام و ماڵ بە ماڵ لەرێگای ماددە پاککەرەوەکانەوە پاکدەکرانەوە و دەڕشێنران.
بەهۆی خێرابڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و زۆری ژمارەی توشبووان، بەشێوەیەکی گشتی وڵاتان نەخۆشخانەی نوێیان تایبەت بە توشبووانی کۆرۆنا دروستکرد، سەرەڕای ئەوەش جێگای نەخۆش لە نەخۆشخانەکاندا نەمابوو، هەر بۆ نموونە، لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا لەماوەی ١٠ رۆژدا چین نەخۆشخانەیەکی هەزار قەرەوێڵەیی دروستکرد.
لە مانگی ٣ی ٢٠٢٠دا رێژەی توشبوون گەیشتە ١٠٠ هەزار حاڵەتی پشتڕاستکراوە و تۆمارکراو و رێکخراوی تەندروستی جیهانی ڤایرۆسەکەی وەک پەتایەکی جیهانیی ناساند.
لە مانگی ٣دا گۆڕانکارییەکان خێراتر و زیاتر بوون و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە بە تەواوی پەرەی سەند، ئەوروپا بووە ناوەندێکی سەرەکی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و ئەمریکاش دۆخی لەناکاوی راگەیاند، کە دواتر ئەمریکا بووە ئەو وڵاتەی زۆرترین توشبووی تێدا تۆمار کرا.
هەر لە مانگی ٣دا یەکەم ڤاکسین بۆ کۆڤید-١٩ گەشەی پێدرا.
لە مانگی ٤دا ڤایرۆسەکە بەشێوەیەک گەشەی سەند، لەماوەی یەک مانگدا توشبوون لە ١٠٠ هەزارەوە گەیشتە یەک ملیۆن کەس.
دواتر لەماوەی نۆ مانگی سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا رێژەی گیانلەدەستدان بە ڤایرۆسەکە گەیشتە یەک ملیۆن کەس.
ڤاکسین و گەڕانەوەی ئومێد بۆ جیهان
لەکۆتاییدا لە مانگی ١١ی ساڵی ٢٠٢٠دا، کۆمپانیای Pfizer ئەمریکی رایگەیاند، ڤاکسینێکیان بەرهەمهێناوە کە جەستە وەڵامدانەوەی بۆی هەیە و بەرێژەی ٩٠٪ کاریگەرە.
هەر لە مانگی ١١ی هەمان ساڵدا، Modernaش سەرکەوتنی ڤاکسینەکەی خۆی راگەیاند.
هەر لە هەمان مانگدا زانکۆی ئۆکسفۆرد و ئەسترازینکا ڤاکسینێکیان راگەیاند.
لەماوەیەکی کەمدا و لەنێوان مانگی ١١ تاوەکو مانگی ٤ی ٢٠٢١، یەک ملیار ڤاکسین گەیەنرایە سەرانسەری جیهان و وەرگرتنی دۆزێک لە ڤاکسینەکە کرایە ناچاری و لە فڕۆکەخانەکاندا رێگەیان نەدەدا هاوڵاتیان گەشت بکەن، ئەگەر پێشتر دوو دۆز یان لانی کەم یەک دۆزی پێکوتەی کۆرۆنایان وەرنەگرتبێت، کە بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەوەش، وەرگتنی پێکوتەکەیان بۆ کرا بە کارتێکی ئەلیکترۆنی.
بڵاوبوونەوەی گۆڕاوەکانی کۆرۆنا
تەنها هەشت مانگ لەدوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا، یەکەم گۆڕاوی ڤایرۆسەکە بەناوی lambda راگەیەنرا، دواتریش رۆژ بە رۆژ گۆڕاوی دیکەی کۆرۆنا بڵاوبوونەوە بە ناوەکانی alpha, beta, delta, omicron. تەندروستی جیهانیش دەڵێت، بڵاوبوونەوەی گۆڕاوی ڤایرۆسەکان، ئەگەرێکی چاوەڕوانکراوە بۆ سەرجەم ڤایرۆسەکان.
دوایین ئامارەکان
بەپێی دوایین ئامارەکان، تاوەکو ١٠ی ١١ی ٢٠٢٤، زیاتر لە ٧٧٦ ملیۆن و ٨٠٠ هەزار توشبووی کۆرۆنا لە جیهاندا تۆمارکراون، ئەوە جگە لەو کەسانەی توشبوون و تۆمارنەکراون.
هاوکات، زیاتر لە حەوت ملیۆن کەسیش بەهۆی توشبوون بە ڤایرۆسەکە گیانیان لەدەستداوە، کە بە شێوەیەکی گشتی پەرەسەندنی ئامارەکانی گیانلەدەستدان لە ساڵی ٢٠٢٠ و ٢٠٢١دا بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبوونەوە و لە ٢٠٢٢ بەدواوە وردە وردە ئامارەکانی گیانلەدەستدان روویان لە کەمبوونەوە کرد.
کاریگەریی رێکارەکانی کۆرۆنا لەسەر ژینگە
دوای ئەوەی بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆناوە لە سەرجەم وڵاتەکاندا قەدەغەی هاتوچۆ راگەیەنرا و گەشتی نێوان وڵاتان وەستێنران، بەشێوەیەکی گشتی ئۆتۆمبێلەکان نەدەچوونە سەر شەقامەکان و کارگە و شوێنەکانی دیکەش کارەکانیان راگرتبوو، ئەوەش کاریگەریی لەسەر ژینگە دروستکرد.
گۆڕانکارییەکان بە جۆرێک بوون، تەنها لەماوەی نێوان مانگی ١ بۆ ٤ی ٢٠٢٠دا، دەردانی رۆژانەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بەرێژەی ٨.٦٪ کەمی کرد بەراورد بە هەمان ماوە لە ساڵی ٢٠١٩دا.
دوایین راپۆرتەکانیش ئەوەیان نیشان دەدا، کە دەردانی گازەکانی دەبنە هۆی گەرمبوونی جیهان، بەشێوەیەکی بەرچاو روویان لە دابەزین کرد.
دۆخی ئێستای جیهان لەگەڵ ڤایرۆسەکەدا
ئەگەرچی لەسەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا هەرکەسێک توشببووایە راستەوخۆ بۆماوەی ١٤ رۆژ کەرەنتین دەکرا و چاودێریی تەندروستی دەکرا، وردە وردە بەپێی جیاوازی بارودۆخەکان و زیاتر بڵاوبوونەوەی رێکارەکان شلتر کرانەوە و بەو توندییە جێبەجێ نەدەکران، بۆ نموونە دوای چوار مانگ لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە بە نەخۆشەکان دەوترا لە ماڵەوە بمێننەوە و خۆتان لە ئەندامانی دیکەی خێزان بە دووربگرن.
هاوکات، لەگەڵ ئاشنابوونی جیهانیش بە ڤایرۆسەکە و نیشانەکان و شێوەی چارەسەرکردنی، رۆژ بە رۆژ ترسەکان رەوینەوە و ئێستا کەسەکان ئەگەر توشی ڤایرۆسەکەش ببن، هەمان ئەو ترسەیان لێنانیشێت کە لە ساڵی ٢٠٢٠دا هەیانبوو.
ئێستا و دوای پێنج ساڵ لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە، توشبوون بە کۆرۆنا وەک پەتایەکی وەرزی ئاسایی بووەتەوە و کاتێک کەسەکان توشدەبن، ئەگەر نیشانەکانیان توند نەبێت نەک خۆیان کەرەنتین ناکەن، بەڵکو دەچنە سەر کار و بەردەوام دەبن لە ژیانی ئاسایی و رۆژانەیان.
کاریگەرییەکانی دوای توشبوون بە کۆرۆنا
لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا، کاتێک کە کەسێک توشی ڤایرۆسەکە دەبوو و چاکدەبووەوە، بە ماوەی مانگێک یان زیاتر لەدوای چاکبوونەوەی چەند نیشانەیەکی لێدەردەکەوت، هەندێک بە پشتئێشە و هەندێک بە قاچ و ئەژنۆئێشە، بەشێکیشیان بە گرژبوونی ماسولکەکانی جەستەیان دەیان ناڵاند.
سەرجەم نەخۆشەکان سەرەتا نەیاندەزانی ئەو هۆکارانە چین توشی ئەو ئازارانەی کردوون و بەشێکی ئەو ئازارانەش بە ئازارشکێن نەدەڕەوینەوە، ئەگەر ئازاریشیان بشکایە بۆماوەیەکی کاتی دەبوو.
لە بەشێکی نەخۆشەکاندا دوای چاکبوونەوەیان رێژەی ڤیتامینەکان لە جەستەیاندا دادەبەزی، بەتایبەت رێژەی 'ڤیتامین دی'، کە دابەزینی ڤیتامینەکانیش بەرگری جەستەی لاوازدەکردن و رووبەڕووی چەند گرفت و حاڵەتێکی دیکەی وەک تێکچوونی پێست و هەڵوەرینی قژ و لاوازبوونی نینۆکەکان، یانیش خەمۆکی و شەکەتی بەردەوامی دەکردنەوە، یانیش دەبووە هۆکاری تێکچوونی هۆرمۆنەکانی جەستەیان.
بەشێکی دیکەش هەستیان بە بێهێزی بەردەوام دەکرد و بەشێکیان ماوەیەکی درێژ بەدەست هەناسەتەنگی و زوو ماندووبوونەوە دەیان ناڵاند، یانیش دەیانوت هێزی جەستەمان نییە وەک پێشوو ئەرکەکانی رۆژانەمان ئەنجامبدەین.
ئێستا کە توێژینەوەکان زیاتر ئەنجامدراون لەسەر ڤایرۆسەکە و توشبوون و چاکبوونەوە و نیشانەکانی دوای کۆرۆنا، لەدوایین توێژینەوەدا، پزیشکەکان لە ئەمریکا ئاماژە بەوەدەدەن، کۆرۆنا دەبێتە هۆی دروستبوونی هەوکردن لە بەشێکی مێشکدا کە بەرپرسە لە ئەنجامدانی رەفتار و هەڵسەکەوت و کاری رۆژانە و لە بەشێکی نەخۆشەکاندا پەکیان دەخات و وایانلێدەکات بە ئاسانی نەتوانن کارەکانی رۆژانەیان ئەنجام بدەن.
پێنجەم ساڵی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و هەڵوێستی چین
لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا باس لەوەدەکرا، ڤایرۆسەکە لە تاقیگەیەک لە وهانی چین بەرهەمهێنراوە و لەوەوە دزەی کردووە، لە راپۆرتێکیشدا دەزگای هەواڵگریی ئەمریکا 'سی ئای ئەی' ئەمریکی رادەستی جۆو بایدنی سەرۆکی ئەمریکای کردووە باس لە هەمان بابەت دەکات.
ئەگەرچی چین ئەو تۆمەتەی رەتدەکردەوە، ئەمڕۆ لەدوای پێنج ساڵ، رێکخراوی تەندروستی جیهانیی رایگەیاندووە، کە پێویستە چین زانیاریی ورد و تەواویان لەسەر ئەو ڤایرۆسە و ئامارەکان پێبدات.
قاوە یەکێکە لەو خواردنەوانەی بووەتە بەشێک لە ژیانی رۆژانەی زۆرینە و هەندێک کەس باس لەوەدەکەن، راهاتوون رۆژەکەیان بە خواردنەوەی قاوە دەستپێبکەن.
قاوە هاوشێوەی هەر خواردن و خواردنەوەیەکی دیکە سود و زیانی خۆی هەیە، خواردنەوەشی لە بەیانیاندا چەندین سودی سەرسوڕهێنەری هەیە.
مێشک بە چالاکی دەهێڵێتەوە
بەشێوەیەکی گشتی قاوە وات لێدەکات هەست بە چالاکی و وزەی زیاتر بکەیت و مێشک بە چالاکی دەهێڵێتەوە، هەروەها دەوڵەمەندە بە ماددەی دژە ئۆکسانەکان کە رۆڵێکی گرنگ دەبێنێت لە خۆپاراستن لە نەخۆشییە درێژخایەنەکان و کەمکردنەوەی هەوکردن لە جەستەدا.
پێویستە ئەو کەسانەی گرفتی گەدەیاندا هەیە ئاگاداربن
قاوە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی پاراستنی تەندروستیی دڵ و یارمەتی دابەزاندنی کێش دەدات، هەروەها یادەوەری و توانای سەرنجدان بەهێز دەکات، بەڵام پێویستە ئەو کەسانەی گرفتی دیکەیان لە جەستە و گەدەیاندا هەیە ئاگادار بن ئایا خواردنەوەی قاوە بە گەدەی بەتاڵ زیانیان پێدەگەیەنێت یان نا.
هاوکات، خواردنەوەی قاوە بەشێوەیەکی مامناوەند رۆژانە، ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشیی شەکرەی جۆری دووەم و بەرزیی کولیستڕۆڵ و جەڵتەی مێشک و بەردی زراو و گورچێلە کەمدەکاتەوە.
خواردنەوەی چوار فنجان لە ڕۆژێکدا
ئەو بڕە گونجاوەی پزیشکەکان بۆ خواردنەوەی قاوە دیاریان کردووە دوو بۆ چوار فنجانە لە رۆژێکدا، بۆیە زۆرخواردنەوەی قاوە بەدەر نییە لە زیان، یان هەموو رۆژ خواردنەوەی چوار فنجان رەنگە لە هەندێک کەسدا زیانی هەبێت و ببێتە هۆی کەمی ئاسن و کەمخوێنی و تێکچوونی خەو، هەروەها زیادبوونی دڵەڕاوکێ و هەندێکجار توشبوون بە سکچوون.
ئەمڕۆ رۆژی جیهانی ئایدزە و نەتەویەكگرتوەكانیش ئاشكرایدەكات نزیكەی ٤٠ ملیۆن توشبوی ئایدز لە جیهاندا هەیە.
بەپێی نوێترین ئاماری بەرنامەی هاوبەشی نەتەوەیەكگرتوەكان بۆ بەرەنگاربونەوەی ئایدز، لە جیهاندا ٣٩ ملیۆن و ٩٠٠ هەزار توشبونی ڤایرۆسی ئایدز هەیە كە زۆرینەیان لە باشور و رۆژهەڵاتی ئەفریقان.
نەتەوەیەكگرتوەكان رایگەیاندووە بەهۆی پێشكەوتنی تەندروستیی و هۆشیاریی خەڵكەوە، توشبوون بە ڤایرۆسی ئایدز لە ساڵی ٢٠١٠-ەوە تا ئێستا بە رێژەی ٣٩٪ كەمیكردووە.
بە پێی ئەو ئامارانەی كە بڵاویان كردوەتەوە، هەر یەكە لە ئەفغانستان، میسر، فیجی، فیلیپین، پاپوا گینێی نوێ و سعودیە رێژەی توشبون بە ڤایرۆسی ئایدز لە وڵاتەكەیان پێچەوانەی جیهان بە رێژەی ١٠٠٪ یان دوو هێندە بەرزبووەتەوە.
ساڵی رابردوش لە هەرێمی كوردستان ٧٢ توشبوی ئایدز تۆمار كرا كە زۆرینەیان كەسانی بیانیبوون.
نەخۆشییەكی نادیاری مێشك كە سەدان كەسی تووش كردووە لە باشووری ڕۆژهەڵاتی كەنەدا، دەسەڵاتدارانی ناوچەكەی نیگەرانكردووە و داوای لێكۆڵینەوەی بەپەلە دەكرێت.
سۆزان هەڵت سەرۆك وەزیرانی ناوچەی نیو برۆنزویك لە كەنەدا، داوای لە ئاژانسی تەندروستیی گشتیی وڵاتەكەی كردووە هاوكاریبكەن لە لێكۆڵینەوە لەو نەخۆشییەی تووشی سەدان كەس بووە لە هەرێمەكەیدا.
وتیشی، پێویستیان بە لێكۆڵینەوەی ورد هەیە لەسەر هۆكاری نەخۆشییەكە، چونكە تائێستا نازانن چۆن دەستنیشانی نەخۆشییەكە بكەن و بە چ شێوەیەك چارەسەری بكەن.
بەشێك لە پزیشكەكان پێیان وایە ئەو نەخۆشییەی لە كەنەدا سەریهەڵداوە، نەخۆشییەكی لەخۆوە نییە و هۆكاری هەیە، بەپێی توێژینەوەكان لەم چەند ساڵەی دواییدا سەدان نەخۆش تۆماركراون كە بەدەست نیشانەكانی تێكچوونی دەمارەكانەوە دەناڵێنن، وەك دڵەڕاوكێ و سەختی خەوتن، هەروەها ئازاری ئەندامەكانی جەستە و تێكچوونی هاوسەنگی، زۆرینەشیان تەمەنیان لە خوار ٤٥ ساڵییەوە بووە.