تەندروستی
ھانز کلوگ بەڕێوەبەری رێکخراوی تەندروستی جیھانیی لە ئەوروپا رایگەیاندوە، پێدەچێت تا مانگی مارس رێژەی لەسەدا ٦٠ی ئەوروپییەکان توشی کۆرۆنای ئۆمیکرۆن ببن، بەو شێوەیەش بەھۆی توشبوونیان بە ڤایرۆسەکە یاخود وەرگرتنی ڤاکسین، بەرگری گشتی دژی ڤایرۆسەکە دروست دەبێت و پێدەچێت کۆتاییھاتنی کۆرۆنا نزیک بێت.
پێشتریش زانایان رایانگەیاندوە، بەھۆی ئەوەی کۆرۆنای ئۆمیکرۆن مەترسییەکانی لە جۆرەکانی پێشتری ڤایرۆسەکە کەمترە، دەکرێت ھیوایەک ھەبێت بۆئەوەی جۆرەکانی دواتریش کە دروست دەبن مەترسییەکانیان کەمتر بێت و قۆناغ بە قۆناغ ھاوشێوەی ڤایرۆسەکانی تر، مەترسییەکانی کۆرۆناش لە جیھاندا کەمببێتەوە.
ئەو پسۆڕە ڕووسییە ئاماژەی بەوەشکردووە، چاوەڕوان دەکرێت لە وەرزی ھاوینی داھاتوودا ڤایرۆسی کۆرۆنا کۆتایی پێبێت.
ڕوونیشیکردووەتەوە، بەشێک لە دانیشتوانی جیھان تووشی ڤایرۆسی کۆرۆنای جۆری ئۆمیکرۆن دەبن بێ ئەوەی بە خۆیان بزانن.
باسی لەوەشکردووە، نەبوونی قەرەباڵغی لەسەر نەخۆشخانەکان، ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئۆمیکرۆن، وەک ڤایرۆسی کۆرۆنای گۆڕاوی دەلتا مەترسیدار نییە.
"فاوچی" لە کۆڕبەندێکدا ئاماژەی داوە بەوەی، ڕەنگە کۆرۆنای گۆڕاوی ئۆمیکرۆن ببێتە کۆتایی بڵاوبوونەوەی کۆرۆنا، بەڵام بەو مەرجەی گۆڕاوی تر سەرھەڵنەدات کە بتوانێت بەسەر دژە تەنەکانی جەستە دروستی دەکات زاڵ بێت.
بە وتەی "فاوچی" بەو پێیەی "ئۆمیکرۆن" زۆر بە خێرایی بڵاودەبێتەوە و بەرگری دژی ڤاکسینەکان ھەیە، ئەوا ئەگەری سەرھەڵدانی کۆرۆنای گۆڕاوی تر زۆر زیاترە.
"فاوچی" باسی لەوەش کرد، کۆرۆنا دوای پێنج قۆناغ کۆتایی دێت و جیھان ھێشتا لە قۆناغی یەکەمدایە.
بە پێی ئامارێکی تەندروستیی ھەرێمی کوردستان، لە سەرەتای سەرھەڵدانی کۆرۆنا، تا ئێستا ٣٨٩ ھەزار و ٩٠١ کەس لە ھەرێمی کوردستان تووشی ڤایرۆسەکە بوون، لەو ژمارەیە حەوت ھەزار و ١٦٦ کەسیان گیانیان لە دەستداوە، ٤٦ ھەزار و ٨٧٨ تووشبووش لە نەخۆشخانەکان چارەسەر وەردەگرن.
ھەروەھا، نزیکەی دوو ملیۆن و ٥٠ ھەزار ژەمی ڤاکسینی کۆرۆنا بەکارھێنراون، ٣٦٪ی کەسیان سەروو ١٨ ساڵ ژەمی یەکەم و ٢٧٪یش دوو ژەمی ڤاکسینیان وەرگرتووە.
دەیڤد نابارۆ نوێنەری ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی تایبەت بە پەتای کۆرۆنا ڕایگەیاند، شێوازی تەشەنەکردنی ڤایرۆسەکە بە شێوەیەکە، ماوەیەک کەڵەکە دەبێت و دواتر بە شەپۆلێکی بەھێز بڵاودەبێتەوە، دوای ماوەیەک شەپۆلەکە نزم دەبێتەوە، بەو شێوەیە ھەموو سێ بۆ چوار مانگ جارێک شەپۆلێکی نوێ دەستپێدەکات.
نابارۆ جەختیکردەوە، ئەستەمە پێشبینی داھاتوو بکرێت، بەڵام لەو بڕوایەدایە ڤایرۆسەکە لە بازادان و گۆڕانی بەردەوامدایە، بۆیە دەبێت مرۆڤایەتی ئامادەیی ھەبێت بۆ ژیان و خۆگونجاندن لەگەڵ ئەو تەشەنەکردن و گۆڕانکاریانەی، کە بەسەر ڤایرۆسەکەدا دێت.
ئەو لێپرسراوەی تەندروستی جیھانی پێشبینی ئەوەی کردووە، لە سێ مانگی داھاتوو، ڤایرۆسی کۆرۆنا ڕەوشێکی قورس دروست بکات، بەڵام ئاسۆ ڕوونە و کۆتایی پێ دێت.
گواستنەوەی ئەنفلۆنزای باڵندە لە باڵندەوە بۆ مرۆڤ بە شێوەیەکی دەگمەن رودەدات و لە چەند ساڵی رابردوشدا تەنھا چەند حاڵەتێکی دەگمەن لە بەریتانیا تۆمار کراوە.
ئەدھانۆم ئاماژەی بۆ ئەوە کردوە، ھەفتەی رابردوو زۆرترین ئاماری توشبون بە کۆرۆنا تۆمار کراوە لە سەرەتای بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەکەوە و زۆرینەی توشبوەکانیش توشبوی ئۆمیکرۆن بوون.
وتیشی، ئەم جۆرە نوێیەی کۆرۆنا مەترسی لەسەر ئەو کەسانە کەمترە کە ڤاکسینیان بەکارھێناوە، بەڵام نابێت لە مەترسییەکەی کەمبکرێتەوە، چونکە ھاوشێوەی جۆرەکانی تری کۆرۆنا کاریگەری لەسەر تەندروستی مرۆڤەکان ھەیە.
بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی جیھانیی راشیگەیاندوە ، ئۆمیکرۆن کۆتا جۆری ڤایرۆسی کۆرۆنا نابێت و جارێکی تریش داوای کردوە ڤاکسینەکان بەشێوەیەکی یەکسان بەسەر وڵاتانی جیھاندا دابەش بکرێن.
توێژینەوەکە ئاماژەی بەوەکردووە، ئەم ئەنجامە دڵخۆشکەرە بۆ ئەو جەنگەی کە ناوەندە تەندروستییەکانی جیھان سەرقاڵکردووە، لە چۆنێتی رووبەڕووبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنای جۆری ئۆمیکرۆن، کە بەشێوەیەکی خێرا لە جیھاندا تەشەنەی کردووە.
نوسینگەی دەزگای سەرژمێری بەریتانیا ڕایگەیاند، لە ماوەی ھەفتەی ڕابردوودا زیاتر لە ملیۆنێک کەس تووشی کۆرۆنا بوون، دەریشکەوتووە لە ھەر ٢٥ کەسێکی دانیشتووی بەریتانیا کەسێک تووشی کۆرۆنا بوون.
لە ناوچەکانی وێڵز و سکۆتلەندا و ئیرلەندای باکور، لە ھەر ٤٠ کەس، کەسێک تووشی کۆرۆنا بووە و زۆربەی تووشبووەکانیش لە جۆری ئۆمیکرۆنە.
بەریتانیا یەکێکە لەو وڵاتانەی ئەوروپا، کە تووشبوون بە ڤایرۆسی گۆڕاوی ئۆمیکرۆن تیایدا لە تەشەنەکردنی بەردەوامدایە، بەڵام حکومەت دەیەوێت لە ڕێگەی پڕۆگرامی وەرگرتنی ڤاکسین، چالاکییە ئابورییەکان بەردەوام بێت و کەرەنتینە ڕانەگەیەندرێت.
تەندروستی جیھانی ئاماژەی بەوەشکردووە، مەترسی ئۆمیکرۆن بە شێوەیەکە سیستمە تەندروستییەکانی خستووەتە ژێر فشارێکی زۆرەوە، لە ھەندێک وڵاتیش تووشبوون بە ڤایرۆسی ئۆمیکرۆن ژمارەی پێوانەیی تۆمار کردووە.
ئاشکرایکردووە، لە ھەفتەی ڕابردوودا ژمارەی تووشبووان لەسەر ئاستی جیھان بە ڕێژەی ١١٪ بەرزبووەتەوە، بەو ھۆیەشەوە وڵاتانی چین و ئەڵمانیا و فەڕەنسای خستووەتە نێوان بەرداشی ڕاگەیاندنی کەرەنتین یان ھێشتنەوەی کەرتە ئابورییەکان و چالاکییە مرۆییەکان بە کراوەیی.
ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی ھۆشداریشیداوە، بەھۆی زۆربوونی ژمارەی تووشبوون بە ئۆمیکرۆن، چاوەڕوان دەکرێت ژمارەیەکی زۆر لەو کەسانە پێویستیان بە نەخۆشخانە بێت، بە تایبەتی ئەوانەی ڤاکسینیان وەرنەگرتووە.
ھەرچەندە سەرەتای ئەم ھەفتەیە لە سکۆتلەندا و وێڵز و ئێرلەندای باکور، ڕێکاری نوێ بەسەر چالاکییە کۆمەڵایەتییەکان و سنووردارکردنی گردبوونەوەی ھاووڵاتیان جێبەجێ کرا، بەڵام ساجد جاوید وەزیری تەندروستیی بەریتانیا ڕایگەیاند، ھەمان ئەو ڕێکارانە لە ئینگلتەرا جێبەجێ ناکرێت، بەڵکو چاودێری ئامارەکانی تایبەت بە کۆرۆنای ئۆمیکرۆن دەکەن و ھیچ ڕێکاری نوێ بێ دیراسە جێبەجێ ناکەن.
ئەوە لە کاتێکدایە ئامارەکانی کۆرۆنا بە تایبەت تووشبوون بە جۆری ئۆمیکرۆن لە بەریتانیا زیادیانکردووە، تەنھا لە سێ ڕۆژدا ٣٢٠ ھەزار کەس تووشی کۆرۆنا بوون، ژمارەی تووشبووانیش ١٢ ملیۆن کەسی تێپەڕاندووە.
توێژەرەکان باسیان لەوەکردووە، ترشی ئۆمیگای سێی چەوری کە بە بڕێکی باش لە ماسی سەلەمۆندا بوونی ھەیە، ڕۆڵێکی کاریگەریی ھەیە لەسەر دوورخستنەوەی مرۆڤ لە دووچاربوون بە نەخۆشی ڕەقبوونی خوێنبەرەکان، کە بریتییە لە حاڵەتی نیشتنی چەوری زیانبەخش و پاشماوەی دیکە لە دیواری خوێنبەرەکاندا.
توێژەرەکان ئاماژە بەوە دەکەن، ترشەکانی ئۆمیگا سێ دەبێتە تەنۆلکەی زۆر ورد، کە لە داھاتوودا لە جەستەدا چالاک دەبن و ڕێگری دەکەن لە ھەوکردن بە گشتی و بەھێزکردنی سیستمی بەرگری و بەرگری لە نەخۆشی.
جگە لە سودە گرنکەی بۆ خوێنبەرەکان، ئۆمیگا سێ سودی تەندروستی دیکەشی ھەیە، وەک پاراستنی تەندروستی بە گشتی و چالاکی ژیری و کەمکردنەوەی ئازاری جومگەکان و تەندروستی دڵ و چاو و باراستنی دڵ و سییەکان.
بە وتەی "ئەدھانۆم"، تا ئێستا زیاتر لە ٨ ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دۆزی ڤاکسین بەکارھاتووە و بەوەش ژیانی ملیۆنان کەس رزگارکراوە، جەختیشیکردەوە لە گرنگی پەیڕەوکردنی دادپەروەری لە دابەشکردنی ڤاکسین بەسەر وڵاتە دەوڵەمەند و ھەژارەکان بە یەکسانی.
لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠١٩ەوە جیھان دووچاری ڤایرۆسی کۆرۆنا بۆتەوە و تا ئێستا کۆتایی نەھاتووە و چەندین گۆڕاوی ڤایرۆسەکە دروستبووە، تا ئێستاش بەپێی رێکخراوی تەندروستی جیھانی زیاتر لە ٢٨٠ ملیۆن کەس لە جیھاندا دووچاری ڤایرۆسەکە بوون.
تەندروستی جیھانی لە ھەژماری خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی تویتەر بڵاویکردەوە، ھەواگۆڕێکی ژور و شوێنی کارکردن، باشترین ڕێوشوێنە بۆ کەمکردنەوەی تووشبوون بە ڤایرۆسی ئۆمیکرۆن.
جەختیشیکردووەتەوە، نەبوونی ھەواگۆڕێکی و داخستنی ژور و شوێنی کارکردن بۆ ماوەی دووردرێژ، کاریگەریی بەرچاوی ھەیە لەسەر بڵاوبوونەوەی زیاتری ڤایرۆسی کۆرۆنا بە گشتی و جۆری ئۆمیکرۆن بە تایبەتی.
ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی ئاماژەی بەوەشکردووە، رێگەدان بە ھاتنە ناوەوەی ھەوای پاک بۆ ژوورەوە و گۆڕینی کەشی شوێنەکە، بایەخێکی گرنگی ھەیە لەسەر تەندروستی، کە دەتوانرێت لە ڕێگەی بەکارھێنانی فلتەری ھەوا و پانکەی تایبەت ئەو کارە ئەنجام بدرێت.
وەزیری تەندروستی تورکیا رایگەیاند، کۆرۆنای گۆڕاو لە جۆری "ئۆمیکرۆن" لە شارە قەرەباڵغەکان بڵاوبۆتەوە و لە ئێستادا ١٠٪ی توشبووانی کۆرۆنا لەو جۆرە نوێیەن، داواشی لەو کەسانە کرد کە ٣ مانگ بەسەر ڤاکسین کردنیان تێپەڕیوە، دۆزی سێیەم وەربگرن و رێکارەکانی خۆپارێزی بگرنەبەر.
وەزیری تەندروستی تورکیا دڵنیایشیدا لەوەی ئۆمیکرۆن نابێتە ھۆی زیادبوونی حاڵەتە مەترسیدارەکان لە نەخۆشخانە و ھەمان رێکاری خۆپارێزی بۆ ئەو جۆرە دەگیرێتە بەر. لە ١٢ی ئەم مانگە تورکیا یەکەم ٦ حاڵەتی توشبوونی کۆرۆنا لە جۆری ئۆمیکرۆن" تۆمارکرا.
بە گوێرەی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان، ساڵانە لە ھەر ١٠ کەس لە جیھاندا کەسێک بەھۆی ژەھراویبوون بە خۆراک نەخۆش دەکەوێت.
ڕاپۆرتەکە ئاشکرای کردووە، ژمارەی ئەو کەسانەی ساڵانە بەھۆی ژەھراویبوون بە خۆراکەوە گیان لەدەستدەدەن دەگاتە ٣٣ ملیۆن کەس، ئەوەش ژمارەیەکە جێگەی دوودڵییەکی گەورەیە.
ھۆکارەکانی ژەھراویبوون زۆرن، دیاترینیان بایەخ نەدان بە پاک و خاوێنی لە کاتی ئامادەکردنی خۆراک و بەسەرچوونی ماوەی بەکارھێنانی خۆراکەکان و خراپ ھەڵگرتن و کۆگاکردن و پێشەشکردنی بۆ کڕیار، تەنانەت ھەندێک جار لە ماڵەوەش ژەھراویبوون ڕوو دەدات، ئەگەر زۆر ئاگاداری ڕەوشی پاک و خاوێنی نەکرێت.
بەگوێرەی سەنتەری ئەمریکا بۆ چاودێرکردنی نەخۆشییەکان و خۆپارێزی، لەو ھەڵانەی کە دەبنە ھۆی ژەھراویبوون، کەسێک خۆراکێک دەخوات گونجاو نییە لەگەڵ ڕەوشی تەندروستیدا، وەک ئەو کەسانەی کە کێشەی دەزگای ھەرسیان ھەیە، یان منداڵێک کە ھێشتا لە خوار تەمەنی پێنج ساڵییەوەیە.
ناوەندە تەندروستییەکان ئامۆژگاری کەسەکان دەکەن، بۆ ئەوەی بە دووربوون لە ژەھراویبوون پێویستە بایەخ بدەن بە پاکوخاوێنی بەگشتی لە کاتی ئامادەکردنی خواردن، شۆرکردنەوەی گۆشت و بابەتەکانی دیکەی خۆراک ئامادەکردن بە گشتی و پاک ڕاگرتنی ئەو شوێنەی لەسەر ئامادە دەکرێت.