بەتۆمەتی ئەنجامدانی تاوانی جەنگ  لە غەززە، بنیامین ناتانیاهۆ گەشتی ١٢٠ وڵاتی لێ قەدەغەكرا و فەرمانی دەستگیركردنیشی بۆ دەركرا.

دادگای تاوانی نێودەوڵەتی_ لاهای، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل و یواڤ گالانت وەزیری پێشووی بەرگری و محەمەد زەیف فەرماندەی لیواكانی عیزەدین قەسام باڵی چەكداری حەماس دەركرد.

دادگای لاهای دەڵێت، ناتانیاهۆ و گالانت تۆمەتبارن بە ئەنجامدانی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ لە ٨ی مانگی ١٠ی ٢٠٢٣ تا ٢٠ی مانگی ٥ی ٢٠٢٤، لەوانەش، كوشتن و گۆشەگیری و كاری نامرۆڤانەی دیكە.

دادگاكە ئاماژەی بەوەشكردووە، قبوڵكردنی دەسەڵاتی دادگا لەلایەن ئیسرائیلەوە پێویست نیە، بۆیە ١٢٠ وڵاتی ئەندامی دادگاكە، لەرووی یاساییەوە پابەندن بە رادەستكردنەوەی كەسانی داواكراو و جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگاكە.

دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەكان دامەزراوەیەكی نێودەوڵەتییە و ئەركی دادگاییكردنی ئەو كەسانەیە كە تۆمەتبارن بە كۆمەڵكوژی و تاوانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ.

هەریەك لە فەرەنسا، ئەڵمانیا، ئیتاڵیا، ئەرجەنتین، بەرازیل، باشووری ئەفریقا، سەنیگال، ژاپۆن، كۆریای باشوور، وە وڵاتە زلهێزە دیارەكان ئەندامن تیایدا، هەریەك لە ئەمریكا و چین و روسیا و ئیسرائیلیش ئەندامی دادگاكە نین.

دەسەڵاتدارانی ئیسرائیل بەتوندی دژی بڕیارەكەی دادگای لاهای وەستانەوەو نووسینگەی ناتانیاهۆش رایگەیاند، بڕیارەكەی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەكان، دژی جولەكەكانە، ئیسرائیلیش ئەو تۆمەتە گاڵتەجارانە رەتدەكاتەوە كە ئاڕاستەی دەكرێن.

لای خۆیەوە كاسبار فلید كامپ، وەزیری دەرەوەی هۆڵەندا ئامادەیی نیشاندا بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای لاهای و بە پابەندكەری وەسف كرد.

هاوكات وەزارەتی دەرەوەی فەرەنساش دووپاتیكردەوە، بڕیارەكەی لاهای لەگەڵ بنەماكانی دادگاكەدا دەگونجێت.

جۆزێف بۆرێل نوێنەری دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا، بڕیارەكەی دادگای لاهای بە پابەندكەر لە قەڵەمداو ئامادەیی یەكێتی ئەوروپای نیشاندا بۆ دەستگیركردنی ناتانیاهۆ و گالانت، وتیشی، پێویستە رێز لە بڕیارەكەی دادگا بگیرێت و جێبەجێ بكرێت.

هەروەها حكومەتی بەلجیكا ئامادەیی نیشاندا بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای لاهای و داوای لە وڵاتانی ئەوروپی كرد پابەند بن بە بڕیارەكەو سزای ئابووری بەسەر قەوارەی ئیسرائیلدا بسەپێنن.

هەریەك لە بزوتنەوەی حەماس و فەتحی فەلەستینیش پێشوازییان لە بڕیارەكەی دادگا كرد و داوایانكرد وڵاتان هاوكار بن لە دەستگیركردن و دادگاییكردنی ناتانیاهۆ و گالانت.

كەناڵی ١٣ی ئیسرائیلی بڵاویكردەوە، فەرمانی دەستگیركردنەكەی ناتانیاهۆ و گالانت پێشتر دەركرابوو، بەڵام رانەگەیەندرابوو، هەڵگیرا بۆ كاتێكی دیاریكراو.
 

وەك دوایین بژاردەی سەربازی، روسیا پەنا دەباتە بەر هەڕەشەی بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی لەدژی نەیارەكانی و رێگە بە بەكارهێنانی دەدات لەلایەن سوپای وڵاتەكەیەوە.

لە هەزارەمین رۆژی شەڕدا، سوپای ئۆكراین بۆ یەكەمجار بە شەش موشەكی دورمەودای جۆری ئاتاكمسی ئەمریكی، بە قوڵایی ١١٠ كیلۆمەتر ناوچەی پریانسكی روسیای كردە ئامانج، ئەوەش تەنها دوو رۆژ هات كە ئیدارەی جۆ بایدن گڵۆپی سەوزی بۆ كیێڤ هەڵكرد بۆ بەكارهێنانی ئەو جۆرە موشەكە لە دژی ئامانجەكانی لەقوڵایی خاكی ڕووسیا.

موشەكی ئاتاكمس دروستكراوی ئەمریكایە و مەوداكەی ٣٠٠ كیلۆمەترە، دەتوانێت تەنی جوڵاو و جێگیر بە وردی بپێكێت، بۆ یەكەمجار لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە لە جەنگی كەنداو بەكارهات، تا ئێستا تەنها لە چوار وڵاتدا بەكارهاتووە، ساڵی ٢٠٠٣ لە پرۆسەی ئازادی عیراق زیاتر لە ٤٥٠ موشەكی ئاتاكمس بەكارهێنراوە، كڵاوەی ئەتۆمی لێ دەبەسترێت بە كێشی ١٦٠ كیلۆگرام، تێچووی یەك موشەك نزیكەی یەك ملیۆن و ٥٠٠ هەزار دۆلارە.

ئەم هێرشە، روسیای توڕە كرد و هەرزوو ڤلادمیر پوتن مەرسومی بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی لە دژی ئامانجەكانی ئۆكراین پەسەند كرد.

دیمیتری پێسكۆڤ وتەبێژی كرێملین دەڵێت، روسیا مافی خۆیەتی چەكی ئەتۆمی بەكاربهێنێت لە ئەگەری هێرش كردنەسەر روسیا یان بیلاروسیا بە موشەكی دوورمەودا یان چەكی ئەتۆمو ئامادەبێت بۆ گۆڕانكارییەكان.

بەپێی مەرسومەكە، روسیا لەچەند بارودۆخێكدا ماف بەخۆی دەدات بە چەكی ئەتۆمی وەڵامی نەیارەكانی بداتەوە، كە بریتین لە هێرشكردنە سەر دامەزراوە ئەتۆمییەكان، هێرش بۆ سەر سەروەری و یەكپارچەیی روسیا و بیلاڕوس، هەر هێرشێك كە بەچەكی ئەتۆم و كۆكوژ و موشەكی بالیستی بكرێتەسەری، هەر دەستدرێژییەك لەلایەن دەوڵەتێكی نائەتۆمی بە پشتیوانی دەوڵەتێكی ئەتۆمی بكرێتە سەر وڵاتەكەی.

دیمیتری مێدڤێدێڤ جێگری سەرۆكی ئەنجوومەنی ئاسایشی روسیا هۆشداریدا لە دەرئەنجامەكانی وەڵامدانەوەی روسیا بۆ بۆردومانكردنی خاكەكەی و بە جەنگی جیهانی سێیەم وەسفی كرد.

وتیشی، رەنگە جۆ بایدن بڕیاری مردنی خۆی و بەشێكی مرۆڤایەتی دابێت.

لای خۆیەوە، سێرگی لاڤرۆف وەزیری دەرەوەی روسیا داوا لە رۆژئاوا كرد، هەڕەشەكەی روسیا بۆ بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی بەهەند وەربگرن و جەختی لەوەش كردەوە، مۆسكۆ وەڵامی گونجاوی ئەو هێرشەی كیێڤ دەداتەوە، بەوتەی خۆی، ئەم هێرشە قۆناغێكی نوێی ململانێكانی هێناوەتە ئاراوە.

دوابەدوای هێرشە موشەكیەكەی كیێڤ بۆسەر كۆگایەكی چەك، وەزارەتی بەرگری روسیا رایگەیاند، هێرشەكە هیچ زیانێكی گیانی و ماددی لێنەكەوتووەتەوە، جەختی لەوەشكردووەتەوە، لەلایەن سیستمی بەرگری روسیاوە پێنج لە مووشەكەكان لە ئاسماندا تەقێنراونەتەوەو زیانیان بە دانەیەكیش گەیاندووە.

لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پلانی رەوانەكردنی كۆچبەران بۆ رەواندا، سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بە نیازە ستراتیژیەكی نوێ بۆ رێگریكردن لە كۆچبەران بەكاربهێنێت.

ڕۆژنامەی تایمزی بەریتانی بڵاویكردەوە، حكومەتی بەریتانیا دانوستانی لەگەڵ توركیا و ڤێتنام و بەرپرسانی هەرێمی كوردستان دەستپێكردووە، بۆ پێدانی پارە پێیان بەئامانجی كەمكردنەوەی ڕۆیشتنی كۆچبەران بەرەو بەریتانیا.

ئاماژە بەوەشكراوە، ئیڤێت كوپەر، وەزیری ناوخۆی بەریتانیا لە گفتوگۆدایە لەگەڵ ژمارەیەك حكومەت، لەنێویاندا حكومەتی كوردستان و توركیا و ڤێتنام، سەبارەت بە هاوكاری و ڕێككەوتن ئەمنی كە دەكرێت پێش كۆتایی ئەمساڵ كۆتایی پێبهێنرێت.

لای خۆیەوە، كەیر ستارمەر سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا لە كاتی چوونی بۆ بەشداریكردن لە لوتكەی 20 لە بەرازیل بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند، كارێكی دروستە بۆ بەریتانیا كە خەڵك لە جێهێشتنی وڵاتەكانیان پەشیمان بكاتەوە چونكە هەندێكجار بۆ پەڕینەوەیان لە كەناڵی ئینگلیز ژیانی خۆیان دەكەنە مەترسییەوە.

وتیشی، حكومەت پلانی هەیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو باندە تاوانكارییانەی كە بەشدارن لە قاچاخچێتی بە خەڵك.

هەوڵەكانی ستارمەر بۆ رێگریكردن لە كۆچبەران لەدوای لە سەردانەكەی بۆ ڕۆما لە مانگی ئەیلولدا زیاتر چڕبووەوە، كاتێك ستارمەر هەوڵەكانی ئیتالیا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی كۆچبەری نایاسایی بەرز نرخاند.

پێشتر، رۆژنامەی زە ناشناڵ بڵاویكردبووەوە، لە هەوڵێكدا بۆ چارەسەركردنی تۆڕەكانی قاچاخچی كە لە كەناڵی ئینگلیز كاردەكەن، بەمنزیكانە بەریتانیا ئەفسەر رەوانەی عیراق و هەرێمی كوردستان دەكات، چونكە عیراقییەكان ژمارەیەكی زۆری ئەو كۆچبەرانە پێكدەهێنن كە پارە دەدەن بۆ تێپەڕاندنی كەناڵی ئینگلیز بە بەلەمی بچوك بۆ گەیشتن بە بەریتانیا.

 
بەپێی رۆژنامەكە، ئەو ئەفسەرانە بە سیفەتی نێودەوڵەتی كاردەكەن بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە لە بنەڕەتەوە.

رۆژنامەكە راشیگەیاندووە، قاچاخچییەكانی هەرێمی كوردستان و عیراق لەم چەند ساڵەی كۆتاییدا زۆرترین كۆچبەریان گواستووەتەوە، یەكێك لە كەسە سەرەكییەكانیش لەمساڵدا دەستگیركرا كە ناوی بەرزان مەجید بووە و بە دووپشك ناسرابوو، لەلایەن دادگای بەلژیكاوە سزای زیندانی 10 ساڵی بەسەردا سەپێندرا.

 
بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی ناوخۆی بەریتانیا، ئەمساڵ ٣١ هەزار و ٩٤ كۆچبەری نایاسایی بە بەلەمی بچووك كەناڵی ئینگلیزیان تێپەڕاندووە، كە ئەو ژمارەیە ١٦% زیاترە لە ساڵی رابردوو، كە لەو ساڵەدا ٢٦ هەزار و ٦٩٩ كۆچبەر ئەو رێگەیەیان تێپەڕاندبوو. 
 

دوای بڕیارێكی بایدن شەڕی نێوان روسیا و ئۆكراین پێدەنێتە قۆناغێكی نوێوە و مەترسی جەنگی سێیەمی جیهانی لێدەكرێت، كوڕەكەی ترەمپیش چەند ناوەندێ‌ سەربازیی وڵاتەكەی بەو هەوڵە تۆمەتبار دەكات و روسیاش دەڵێت ئەو بڕیارەی بایدن دەبێتە هۆی هەڵگیرسانی جەنگی سێیەمی جیهان.

پێگەی ئەكسیۆسی ئەمریكی لە زاری لێپرسراوانی وڵاتەكەیەوە بڵاویكردووەتەوە، جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا سێ رۆژ لەمەوبەر ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراینی ئاگاداركردووەتەوە رێگەی پێدەدات بۆ بەكارهێنانی موشەكی دوورمەودای ئەمریكی بۆ هێرشكردنەسەر قوڵایی خاكی روسیا.

وتیشی، پاڵنەڕی ئەو بڕیارەی ئەمریكا ئاگاداركردنەوەیە بۆ كۆریای باكور كە هێزی زیاتر رەوانەی روسیا نەكات بۆ بەشداریكردن لەشەڕی نێوان كیێڤ و مۆسكۆ كە دەبێتە هۆی زیاتر ئاڵۆزبوونی كێشە و ناكۆكییەكان.

لێپرسراوانی ئەمریكا ئاماژەیان بەوەشكردوە، ئەگەر هێزەكانی كۆریای باكور لە كۆرسك بكرێنە ئامانج، رەنگە پیۆنگ یانگ پێداچوونەوە بە بڕیارەكەیدا بكات لەبارەی ناردنی هێزی زیاتر بۆ روسیا و بەو شێوەیەش شكست بە هێرشەكانی روسیا دەهێنرێت بۆسەر ئۆكراین.

لە بەرامبەریشدا لیۆنید سلۆتسكی سەرۆكی لیژنەی كاروباری دەرەوە لە پەرلەمانی روسیا كە بە (دۆما) رایگەیاند، هێرشكردنەسەر قوڵایی خاكی روسیا بە مووشەكی دوورمەودای ئەمریكی لەلایەن ئەمریكاوە، شەڕ و ئاڵۆزییەكان فراوانتر و مەترسیدارتر دەكات و رێگەخۆشكەر دەبێت بۆ هەڵگیرساندنی جەنگی سێیەمی جیهانی.

وتیشی، ئیدارەی ئێستای ترەمپ كار بۆ ئەوە دەكات كێشە و شەڕ و ئاڵۆزییەكانی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر فراوان بكات كە بۆ ئیدارەی ترەمپی بەجێدەهێڵێت، جەختیشیكردووەتەوە، هەرچەندە تائێستا كۆشكی سپی زانیاری رەسمی لەبارەی رێگەپێدان بە ئۆكراین بڵاونەكردووەتەوە بۆ هێرشكردنەسەر قوڵایی خاكی روسیا، بەڵام بایدن دەیەوێت مێژوویەك بە ناوی مێژووی خوێناوی جۆ بایدن بنووسێتەوە.

دۆناڵد جۆن كوڕی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئەمریكاش رایگەیاندووە، كۆمەڵگە پیشەسازییە سەربازییەكان و كۆمپانیا پیشەسازییە بەرگرییەكانی ئەمریكا لەسەر ئاستی جیهان رۆڵێكی خراپ دەگێڕن و بوونەتە مەترسی لەسەر ئاسایش و ئارامی جیهان و هەوڵ بۆ ئەوە دەدەن جەنگێكی گەورەی جیهانیی هەڵبگیرسێنن پێش ئەوەی دۆناڵد ترەمپ لە مانگی یەكی ساڵی داهاتوودا بەڕەسمی وەك سەرۆكی ئەمریكا دەستبەكار ببێت.

ئەو لێدوانەی كوڕەكەی ترەمپ لە كە لەكاتێكدایە، دۆناڵد ترەمپ لەكاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا چەندین جار بەڵێنیداوە دوای بەرەسمی دەستبەكاربوونی وەك سەرۆكی ئەمریكا، هاوكارییەكانی وڵاتەكەی بۆ ئۆكراین كەم بكاتەوە و هەوڵی كۆتایی هێنان بە شەڕ بدات بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشەوە.
 

دیمەنی دوایین هێرشی مقاوەمەی ئیسلامی عیراقە بۆ سەر ئیسرائیل كە بەرەبەیانی دووشەممە ئەنجامی داو جەخت لە بەردەوامی هێرشەكانی دەكاتەوە تا ئەو كاتەی ئیسرائیل كۆتایی بە جەنگی غەززە و لوبنان دەهێنێت.

بەپێی راگەیەندراوێكی مقاوەمەی ئیسلامی عیراق،  لە بەردەوامیی ئەو رێگەیەی بۆ بەرەنگاربونەوەی داگیركاری ئیسرائیل گرتویانەتەبەر و وەك پشتگیرییەك بۆ گەلانی فەلەستین و لوبنان ، بەرەبەیانی دوشەممە مقاوەمەی ئیسلامی ئامانجێكی زیندوی ئیسرائیلی لە ئوم رەشاش لە رێی درۆنەوە بۆردومان كردوە و جەختیشكراوەتەوە لەوەی هێرشەكانی مقاوەمە دژی ئیسرائیل بەردەوام و زیاتر دەبێت .

لێپرسراوانی ئیسرائیل تا ئێستا  هیچ هەڵوێستیكی رەسمیان سەبارەت بە هێرشەكانی مقاوەمەی ئیسلامی عیراق رانەگەیاندوە ، بەڵام بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی مەعاریفی ئیسرائیلی ، تەلئەبیب پلانی رونی هەیە بۆ وەڵامدانەوە ، ئەگەر بێتو هێرشەكان لە بەرەی عیراقەوە زیاد بكەن  .

ئەو رۆژنامە ئیسرائیلیە ، لە زاری لێپرسراوانی هەواڵگری ئەمریكی و ئیسرائیلیەوە ئاشكرایكردوە ، پلانەكانی تەلئەبیب بۆ وەڵامدانەوەی ئەو هێرشانە ، لە رێی هێرشكردنە سەر ژێرخان و دامەزراوەكان و دواتر تیرۆركردنی كەسایەتیە دیارەكانی میلیشیاكانی سەر بە ئێران دەبێت لە عیراق .

بەپێی رۆژنامەكە، پلانەكەی تەلئەبیب لە كاتێكدایە كە پێدەچێت ئێران زیاتر هاوبەشەكانی لە عیراق دژی ئیسرائیل بەكاربهێنێت، ئەوەش وەك وەڵامێك بۆ هێرشەكانی سوپای ئیسرائیل لە لوبنان و غەززە  و مەترسی ئەوەش هەیە كە ئێران موشەكی بالیستی ئاراستە كورتی ناردبێتە عیراق تا لەوێوە ئاراستەی ئیسرائیل بكرێن .

لە دوای دەستپێكردنی جەنگی غەززەو ،  هێرشەكانی مقاوەكەی ئیسلامی بۆ سەر ئیسرائیل دەستیپێكردوە و بەردەوام لە زیادبوندای ، بەپێی راگەیەندراوێكی ئەو گروپەش كە لە 9 ی ئەم مانگەدا بڵاویكردۆتەوە ، هێرشەكانی مقاوەمەی ئیسلامی عیراق بۆ سەر ئیسرائیل لەمانگی رابردوودا بە رێژەی 260% زیادیكردووە و رێژەی پێكانی ئامانجەكانیش گەیشتووەتە 120%.
 

لە كاتێكدا هەرەشەكانی توركیا لەسەر رۆژئاوای كوردستان و ئیدارەی خۆبەرێوەبەری بەردەوامەو هەریەك لەسوریا و ئێرانیش هەڕەشەن لەسەر ئەو هەژمونەی لە رۆژئاوای كوردستان دروستبووە، لە ئێستادا گۆڕانی ئیدارەی ئەمریكاش مەترسییەكانی سەر ئیدارەی خۆبەرێوەبەری زیاتر كردوە، چونكە كوردانی رۆژئاوا ترسیان هەیە لەوەی ئیدارەكەی ترەمپ بریاری كشانەوە بدات لە ناوچەكە.

ترسەكەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە دوای كشانەوەی ئەمریكا هێزەكانی رۆژئاوای كوردستان خۆیان بە تەنها بمێننەوە لە روبەرونەوەی دوژمنە زۆرەكانیان كە چاوەروانی بچوكترین دەرفەت دەكەن بۆ لەناوبردنی ئەزمونی ئیدارەی خۆبەرێوەبەری لە باكور و رۆژهەڵاتی سوریا.

هەندێك لە چاودێران، هۆكاری ئەو مەترسیەی ئیدارەی خۆبەرێوەبەری لە ئیداری نوێی ئەمریكا هەیەتی بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە ترەمپ لە خولی پێشوی سەرۆكایەتیەكەیدا، ساڵی ٢٠١٩ بڕیاریدا بە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە سوریا،

ئەگەر دووبارەش هەمان بریار بداتەوە، ئەوا مەترسی گەورە لەسەر ئیدارەكە دروست دەبێت، بۆیە دەبێت ئیدارەی خۆبەرێوەبەری هەوڵی دروستكردنی پەیوەندییەكی باش بدات لەگەڵ ئیدارەكەی ترەمپ، تا ئەگەری كشانەوەی هێزەكانی هاوپەیمانان دوربخاتەوە. 

ئیلهام ئەحمەد "لێپرسراوی بەشی پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئیدارەی  خۆبەرێوەبەری"لە چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ رۆژنامەی "دێر شپیگڵی ئەڵمانی" كە لە كۆتایی مانگی رابردوو ئەنجامیداوە، هۆشداریی داوە لە هەڵوێستی نوێی ئیدارەی ئەمریكا و دەرئەنجامەكانی كشانەوەی لە ناوچەكە.  دەشڵێت، ئەگەر ئەمریكا لە ناوچەكە بكشێتەوە، دەستبەجێ پێكدادانەكان سەرهەڵدەدەن و ئەو بۆشاییەی بەهۆی كشانەوەی ئەمریكاوە دروست دەبێت لەلایەن وڵاتانی تری وەك توركیا پڕدەكرێتەوە و پشێوی و ئالۆزییەكان لە ناوچەكە فراوانتر دەبن، جارێكی تریش هەڕەشەی داعش لەسەر ناوچەكە سەرهەڵدەداتەوە .  
 

بەشداریكردنی د.لەتیف رەشید سەرۆک كۆماری عیراق لە كۆنفرانسی لوتكەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كەشوهەوا لە باكۆی پایتەختی ئازەربایجان بە گرنگییەوە سەیردەكرێت، كە تێیدا جەختی لە كاركردن بۆ بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا و سنوورداركردنی مەترسییەكانی كردەوە.

رۆژی یەكشەممەی رابردوو، د. لەتیف رەشید سەرۆک كۆماری عیراق، بۆ بەشداریكردن لە لوتكەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كەشوهەوا گەیشتە باكۆی پایتەختی ئازەربایجان و لە پەراوێزی لوتكەكەشدا چەندین دیدار و كۆبوونەوەی گرنگی ئەنجامدا، بەڕێوەچوونی لوتكەكەش لەكاتێكدایە، ساڵی ٢٠٢٤ بە گەرمترین ساڵ دانراوە و سەبارەت بە زیاتر گەرمبوونی زەویش هۆشداریی دراوە.

لەمیانی بەشداری لە لوتكەی كەشوهەوا، سەرۆک كۆماری عیراق وتارێكی پێشكەشكرد و رایگەیاند، گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا، هەڕەشە لە ئاسایشی ئاو و خۆراك دەكات و لە ئێستاشدا ئەو گۆڕانكارییانە كاریگەرییان لەسەر عیراق داناوە و وڵاتەكە بە دەست شەپۆلی گەرمای پێوانەیی و خۆڵبارین و كەمبوونەوەی بڕی بارانبارینەوە دەناڵێنێت.

وتیشی، ژمارەی دانیشتووانی جیهان هەشت ملیار كەسی تێپەڕاندووە، ئەوەش وادەكات زیاتر گرنگی بە گۆرانی كەشوهەوا بدرێت، ئەگەر نا كاریگەری لەسەر نەوەی داهاتوو زیاتر دەبێت، لوتكەی كەشوهەوا لە باكۆ گرنگی زۆری هەیە و دەبێت راسپاردەكانی وەك خۆی جێبەجێ بكرێت.

هەر لە بارەگای بەڕێوەچونی لوتكەكەدا، سەرۆک كۆمار سەردانی گۆشەی عیراقی كرد و پێویستی ئەو سەكۆیەی خستەڕوو بەو پێیەی دەرفەتێكی دیكەیە بۆ هەلی كاركردن و هاریكاری لەگەڵ وڵاتانی جیهان لەپێناو بەدیهێنانی بەرژەوەندییە هاوبەشەكان.

د.لەتیف رەشید جەختیكردەوە، عیراق وڵاتێكی مێژوویی دێرینە، بەڵام ئەمڕۆ كەوتووەتە ژێر كاریگەرییە گەورەكانی گۆڕانی كەشوهەوا، كە كاریگەری لەسەر سامانە سروشتییەكان و كۆمەڵگە خۆجێییەكانی هەی و دەبێت بەفیڕۆدانی ئاو چارەسەربكرێت و رێگای تەكنەلۆژی و شێوازی مۆدێرن بگیرێنەبەر بۆ باشتركردنی بەڕێوەبردنی ئاو لە وڵاتدا.

هەر لە چوارچێوەی بەشداریكردنی لە لوتكەی كەشوهەوا (COP29)، سەرۆك كۆمار چاوی بە ژمارەیەك لە سەرۆكی وڵاتان كەوت و جەختیكردەوە، كە نابێت پێشنیارەكان تەنها داڕشتن بن، بەڵكو دەبێت بە كردار لەسەر زەوی جێبەجێبكرێن و بكرێن بە پراكتیكی بۆئەوەی پلەی گەرما لەسەر هەسارەی زەوی دابەزێنرێت و نەوەی ئێستا و داهاتوو بپارێزرێن.

هەر لە چوارچێوەی بەشداریكردنی لە كارەكانی كۆنفرانسەكە، د.لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق، لەگەڵ ئەنتۆنیۆ گوتێرێس سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتوەكان كۆبووەوە و هاریكاری نێوان عێراق و نەتەوە یەكگرتووەكانیان لە هەموو روویەكەوە تاووتوێ كرد، هەروەها بەشداری لە پانێڵێكی گفتوگۆدا كرد، كە بە چاودێریی رێكخراوی خۆراك و كشتوكاڵ (فاو) و بە ئامادەبونی شو دۆنیۆ بەڕێوەبەری رێكخرابوو.

ئامانجی لوتكەكەش بەرزكردنەوەی داهاتی سندوقی ساڵانەی بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانكاریی كەشوهەوایە بۆ ١٠٠ ملیار دۆلار، كە ساڵانە بۆ یارمەتیدانی وڵاتانی گەشەسەندوو، لە بەرەنگاربوونەوەی كاریگەرییەكانی گۆڕانی كەشوهەوادا بەكاردەهێنرێت.

چاوپێكەوتنی ٧ ساڵ لەمەوبەری پیت هێگسێت پێشكەشكاری فۆكس نیوزە لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ، كە ئێستا كاندیدە بۆ پۆستی وەزیری بەرگری، لەكاتێكدا هێشتا ئەو تۆمەتەی رووبەڕووی كراوەتەوە یەكلایی نەكراونەتەوە.

بەشێك لە كاندیدەكانی ئیدارەی ترەمپ بەچەند دۆسیەیەكی جیاجیا تۆمەتبارن و شارەزایان سەریان سوڕماوە لە دیاریكردنی ئەو كەسانە لەكاتێكدا هێشتا تۆمەتەكانی سەریان یەكلانەبوەتەوە. 

یەكێك لەو كەسانە پیت هێگسێت پێشكەشكاری فۆكس نیوز و ئەندامی سوپای پاسەوانی نیشتیمانییە كە كاندیدی ترەمپە بۆ وەزیری بەرگری ئەمریكا، لەكاتێكدا لە ساڵی ٢٠١٧ ەوە تۆمەتی دەستدرێژی سێكسی ئاڕاستە كراوە و قوربانیەكان چەند بەڵگەیەكیان رادەستی پۆلیس كردووە، بەڵام ئەو سەرجەم تۆمەتەكانی رەتكردوەتەوە و كەیسەكەی لەلایەن دادگاوە دانەخراوە.

ستیڤن چەنگ وتەبیژی ترەمپ دەڵێت، هێگسێت سەرجەم تۆمەتەكانی رەتكردوەتەوە و هیچ سزایەك یان غەرامەیەكی بەسەردا نەسەپێنراوە.
بەپێی یاسا، پێویستە ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا رەزامەندی لەسەر كاندیدەكانی ئیدارەی نوێی دەرببڕێت، هەرچەندە كۆمارییەكان زۆربەی كورسیەكانی ئەو ئەنجومەنەیان بردووەتەوە. 

لە ئێستاشدا بەشێك لە كۆمارییەكان پشتگیری خۆیان بۆ هەنگاوەكانی ترەمپ بۆ دیاریكردنی كاندیدەكان بۆ پۆستەكانی ئیدارەكەی راگەیاندووە.

ترەمپ هەروەها مات گاتزی بە داواكاری گشتی دەستنیشان كردووە كە حاكمی ویلایەتی فلۆریدا بووە و لەلایەن وەزارەتی دادی ئەمریكاوە چەند ساڵێكە لێكۆڵینەوەی لێدەكرێت بە تۆمەتی بازرگانی سێكسی و خەوتن لەگەڵ كچێكی ١٧ ساڵدا. 

ترەمپ هەروەها رۆبێرت كێنەدی جونیەری بە وەزیری تەندروستی دەستنیشان كردووە كە پێشتر رەخنەی لە ڤاكسین گرتبوو و بانگەشەی ئەوەی كردبوو كە ڤاكسین دەبێتەهۆی توشبوون بە ئۆتیزم. 

دەستەی تەندروستی گشتی ئەمریكا دەڵێت، دانانی كێنەدی بە وەزیری تەندروستی دەبێتەهۆی ئەوەی زیانی زۆر بە كەرتی تەندروستی وڵات بگات و كەسێكی نەشیاو دانراوە. 

هاوكات بەشێك لە ئەندامانی دیموكراتەكان لە ئەنجومەنی پیران نامەیەكیان ئاڕاستەی پنتاگۆن كردووە و داوایان كردووە رێكاری یاسای بگیرێتەبەر لە بەرانبەر پەیوەندی نێوان ئیلۆن مەسك ملیاردێری ئەمریكا و ڤلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیا. 

دەشڵێن، پەیوەندی نێوان روسیا كە دوژمنی ئەمریكایە لەگەڵ مەسك كە سودمەندە لە پاڵپشتی دارایی حكومەتی ئەمریكا پرسیاری زۆر دەهێنێتە ئاراوە.
 

بڕیارە رۆژانی ٢٠ و ٢١ـی ئەم مانگە سەرژمێری گشتی لە تەواوی عیراق و هەرێمی كوردستان ئەنجامبدرێت، شارەزایەكی بواری سەرژمێریش چەندین زانیاری و رێنمایی گرنگ لەبارەی پرۆسەكەوە دەخاتەڕوو.

هاوڕێ تۆفیق، شارەزای بواری سەرژمێری، لە روونكردنەوەیەكدا لەبارەی پرۆسەكەوە دەڵێت، ماوەی رۆژانی سەرژمێری ١٥ رۆژە، رۆژانی ٢٠ و ٢١ـی ئەم مانگەش كە كراون بە پشووی رەسمی و قەدە‌غەی هاتوچۆ، لەو دوو رۆژەدا تیمەكانی ژمێركار ژمارەی خەڵك و خێزان تۆمار دەكەن، ١٣ رۆژەكەی تریش، تەواوی زانیاری فۆرمی ئەلیكترۆنی سەرژمێری تۆمار دەكەن.

ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو هاووڵاتیانەی لە رۆژانی ٢٠ و ٢١ـی ئەم مانگەدا، لە كاردان و پیشەكانیان ئێشكگرییە، وەكو كەرتەكانی پزیشكی و سەربازیی و ئەمنی و میدیایی، دەتوانن كارتی نیشتمانی خۆیان لای خێزانەكانیان بەجێبهێڵێن و تیمەكانی سەرژمێری تۆماریان دەكەن، هەروەها ئەو هاووڵاتیانەی لە رۆژانی سەرژمێریدا لە دەرەوەی وڵاتن، ئەوانیش دەتوانن كارتی نیشتمانی لای كەسوكاری پلە یەكیان وەك "دایك و باوك و خوشك و برا" دابنێن و لەلایەن تیمەكانی سەرژمێرییەوە تۆماردەكرێن.

روونیشیكردووەتەوە، ئەگەر بە هەر هۆكارێك رۆژانی سەرژمێری هاووڵاتیەك تۆمار نەكرێت، ئەوا مافی وڵاتنامەی لێ وەرناگیرێتەوە، هەروەها ئەو هاووڵاتیانەی لە دەرەوەی وڵاتن پاش سێ مانگی دیكە لە رێگەی كونسوڵخانەی عیراق لە وڵاتان لە سەرژمێرییەكەدا تۆمار دەكرێن.

هاوڕێ تۆفیق داواشیكردووە، ئەو هاوڵاتییانەی خەڵكی كەركوك و ناوچەكانی دیكەی ماددەی ١٤٠ـن لە پرۆسەكەدا بگەڕێنەوە شارەكانی خۆیان بۆ پاراستنی ناسنامەی مێژوویی شارەكانیان.

بەپێی یاسا كارپێكراوەكانی دەستەی ئاماری عیراق، پێویستە پرۆسەی سەرژمێری هەر ١١ ساڵ جارێك ئەنجامبدرێت و تێیدا هاووڵاتی پابەندكراوە بەشداری پرۆسەكە بكات، هەر هاوڵاتییەكیش بەشداری پرۆسەكە نەكات سزای زیندانی و دارایی دەدرێت و سزاكانیش بەم شێوەیەن:

ئەگەر هاووڵاتی رێگریكرد سەرژمێری بكەن، سزای زیندانی دەدرێت بۆ ماوەیەك كە لە سێ ساڵ زیاتر نەبێت و سزای داراییەكەشی لە سێ ملیۆن دینار كەمتر و لە پێنج ملیۆن دینار زیاتر نابێت.

هەروەها، ئەگەر هاووڵاتی زانیاری ناڕاست لە سەرژمێرییەكەدا بخاتەڕوو، سزای زیندانی دەدرێت بۆ ماوەیەك كە لە حەوت ساڵ كەمترنەبێت و سزای داراییەكەشی ، لە پێنج ملیۆن دینار كەمتر و لە ١٠ ملیۆن دینار زیاتر نابێت.

لەمیانی سەردانەكەی بۆ باكۆ و بەشداریكردنی لە كۆڕبەندی نەتەوەیەكگرتووەكان تایبەت بە گۆڕانی كەشوهەوا، د.لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ كەناڵی " ئای نیوز" ئەنجامدا و تێیدا، لەبارەی چەند پرسێكی گرنگەوە دوا كە دیارترینیان گۆڕانی كەشوهەوا بوو.

لە دەستپێكی چاوپێكەوتنەكەدا، سەرۆك كۆمار ئاماژەی بەوەدا، بە درێژایی ١٥ ساڵی رابردوو عیراق بە دەست وشكەساڵی و گرتنەوەی هاتنی ئاو لەلایەن وڵاتانی دراوسێوە ناڵاندوویەتی.

ئاماژەی بۆ ئەوەشکرد، هەموو هەوڵێكیان خستووەتەگەڕ بۆ چارەسەركردنی لێكەوتەكانی گۆڕانی كەشوهەوا و پێداگریشن، لەسەر بەشداریكردن لەو كۆنفرانسانەی تایبەتن بە ژینگە و كەشوهەوا بۆ باشتركردنی ژینگە و كەشوهەوای عیراق.

هەر لە چاوپێكەوتنەكەیدا، لەبارەی پەیوەندییەكانی نێوان عیراق و ئازەربایجان، سەرۆك كۆماری عیراق رایگەیاند، پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵات لە ئاستێكی باشدایە و كاردەكەن بۆ فراوانكردنی هەماهەنگییەكانی نێوان هەردولا.

لە كۆتایی چاوپێكەوتنەكەشیدا، سەرۆك كۆماری عیراق جەختیلەوەكردەوە، كەشوهەوا و ژینگە دوو دۆسیەی مەترسیدارن و نابێت پشتگوێ بخرێن.

وتیشی، پێویستە بابەتەكانی كەشوهەوا و ژینگە بكرێنە وانەیەكی سەرەكی و لە سەرجەم قۆناغەكانی خوێندندا بخوێندرێن.

د.لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق، رۆژی ١١ـی ئەم مانگە بۆ بەشداریكردن لە كۆڕبەندی نەتەوەیەكگرتووەكان تایبەت بە گۆڕانی كەشوهەوا سەردانی باكۆی پایتەختی ئازەربایجانی كرد تێیدا وتارێكی گرنگی لە بارەی دۆخی ژینگە پێشكەشكرد، لەمیانی سەردانەكەشیدا زنجیرەیەك دیدار و كۆبونەوەی لەگەڵ سەرۆكی وڵاتان و گەورە لێپرسراوان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ئەنجامدا.

نەتەوە یەكگرتووەكان پێشبینیدەكات تا ساڵی ٢٠٣٠ نەخۆشی شەكرە ببێتە حەوتەم هۆكاری گیانلەدەستدان لە جیهاندا، ئەوەش لە چوارچێوەی بڵاوكردنەوەی نوێترین راپۆرتی خۆی بەبۆنەی رۆژی جیهانی شەكرە، ئەو نەخۆشییەی كە ساڵانە نزیكەی یەك ملیۆن كەس دەكوژێت.

١٤ی تشرینی دووەمی هەموو ساڵێك، جیهان یادی نەخۆشی شەكرە دەكاتەوە، دانانی ئەو رۆژە هاوكاتە لەگەڵ ساڵیادی كۆچی دوایی زانای كەنەدی فرێدریك بانتینگ كە بووە فریادڕەسی جیهان و چارەسەری نەخۆشییەكەی لەڕێی دەرزی ئەنسۆلینەوە دۆزییەوە.

هەرچەندە نەخۆشی شەكرە بە یەكێك لە نەخۆشییە كوشندە درێژخایەنەكان دادەنرێت، بەڵام لەگەڵ پێشكەوتنی زانستی پزیشكی، ئەو نەخۆشییەش چارەسەر و رێنمایی پێویستی بۆ دانراوە و بە یەكێك لە نەخۆشییە كۆنترۆڵكراوەكان دادەنرێت.

بەگوێرەی ئاماری ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی، لە ساڵی ٢٠١٩دا نزیكەی ٥ ملیۆن و ١٠٠ هەزار كەس لە سەرتاسەری جیهان بەو نەخۆشییە گیانیانلەدەستداوە، بەوپێیەی لەنێوان ساڵانی ٢٠٠٠ بۆ ٢٠١٩ گیانلەدەستدان بەهۆی نەخۆشییەكە بە ِرێژەی ٧٠% زیادیكردووە.

رێكخراوی تەندروستی جیهانی دەڵێت، نەخۆشییەكە درێژخایەنە و كاتێك ڕوودەدات كە پەنكریاس توانای بەرهەمهێنانی ئەنسۆلینی نەبێت بەڕێژەیەكی پێویست، یان كاتێك جەستە ناتوانێت بەشێوەیەكی كاریگەر ئەو ئەنسۆلینە بەكاربهێنێت كە بەرهەمی دەهێنێت.

نەخۆشی شەكرە بەسەر سێ جۆردا دابەشدەبێت، كە بریتین لە شەكرەی جۆری یەكەم و جۆری دووەم و شەكرەی دووگیانی.

ئەو كەسانەی نەخۆشی شەكرەی جۆری یەكەمیان هەیە بەدەست كەمی ئەنسۆلینەوە گرفتارن، بەزۆری تووشی گەنجان یان هەرزەكاران دەبێت و هۆكاری بۆماوەی یان نەزانراوە، جگە لە چارەسەری درێژخایەن، تائێستا چارەسەری بنەبڕی بۆ نەدۆزراوەتەوە.

شەكرەی جۆری دووەمیش بەزۆری لە كەسانی بەتەمەن و سەرووی تەمەن ٣٠ ساڵدا دروستدەبێت، شێوازی خواردن و قەڵەوی هۆكاری سەرەكی ئەم جۆرەن، لەڕێی دەرمان و كەمكردنەوەی كێش و گۆڕینی شێوازی خواردن و زیادكردنی جوڵەو كۆنتڕۆڵكردنی گلوكۆزی خوێنەوە چارەسەر دەكرێت.

جۆری سێیەمیش كە بە شەكرەی دووگیانی دەناسرێت، ئەوەیە كە ئاستی گلوكۆزی خوێن لە هەندێك لە خانمانی دووگیاندا بەرز دەبێتەوە، بەڵام بەزۆری دوای منداڵبوون دەگەڕێتەوە ئاستی ئاسایی خۆی.

جگە لە هۆكاری بۆماوەیی، كەمی چالاكی جەستەیی و فشارە بەردەوامەكانی رۆژانە، هۆكاری سەرەكی توشبوونە بەم نەخۆشییە، ساڵانە رێكخراوەكان لەرۆژی جیهانی شەكرەدا چالاكی ماراسۆن و وەرزش ئەنجام دەدەن بۆ هاندانی خەڵك لەسەر وەرزش كردنی بەردەوام.

جگە لە هۆكارە باوەكان، نەخۆشی شەكرە لەپاڵ نەخۆشییەكانی دڵ و خوێنبەرەكان و شێرپەنجە و نەخۆشییە درێژخایەنەكانی كۆئەندامی هەناسە دروستدەبێت، لەگەڵ ئەمەشدا ساڵانە نزیكەی یەك ملیۆن كەس بەم نەخۆشییە دەمرن.

توێژینەوەیەكی نوێ ئاشكرایكردووە، زیاتر لە ٨٠٠ ملیۆن كەس لە سەرانسەری جیهان دووچاری نەخۆشی شەكرەن لەئێستادا كە زیاتر لە ١٠٠ هەزاریان لە هەرێمی كوردستانن.
 

عیراق لەسەر ئاستی جیهان یەكێكە لەو وڵاتانەی لەم چەند ساڵەی دواییدا بەهۆی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەواوە زۆرترین زیانی بەركەوتووە و كاركردن و هەوڵدانیش بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییە خراپەكانی ئەو قەیرانە نێودەوڵەتییە، لە پێشینەی كارەكانی سەرۆك كۆماری عیراقە.

د.لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ـەوە تا ساڵی ٢٠١٠ كە وەزیری سەرچاوەكانی ئاو بووە، بەردەوام كاری بۆ چارەسەركردنی كێشە و قەیرانە ژینگەییەكان كردووە و ئەو پرسە هەمیشە لە پێشینەی كارەكانی بووە، ئەوەش لە پێناو چارەسەركردنی قەیرانی وشكەساڵی و كەمئاوی و گرفتی عیراق لەگەڵ ئێران و توركیا لەسەر بەشەئاو كە رێگرییەكانی ئەو دوو وڵاتە لە بەردانەوەی بەشەئاوی پێویست بۆ عیراق، بە سەرچاوەیەكی سەرەكی كێشە و قەیرانە ژینگەییەكانی عیراق دادەنرێت.

لەسەرەتای سەرهەڵدانی قەیرانی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەواو كاریگەرییە خراپەكانی لەسەر جیهان بە گشتی و عیراق بەتایبەتی، د.لەتیف رەشید رۆڵی گرنگ و دیاری هەبووە لە هەوڵدانی  زۆری بە مەبەستی چارەسەركردنی كێشە ژینگەییەكان و قەیرانی ئاو لە عیراق.

سەرۆك كۆماری عیراق بەردەوام جەخیكردووەتەوە لێكەوتەكانی گۆڕانكاری كەشوهەوا كاریگەری خراپی لەسەر هەموو جیهان هەیە و بەرەنگاربوونەوە و هەوڵدان بۆ چارەسەركردنی ئەو قەیرانە نێودەوڵەتییەش بە تەنها وڵاتێك ناكرێت، بەڵكو پێویستی بە كاری پێكەوەیی و هەماهەنگیی نێودەوڵەتی و گرتنەبەری رێكاری هەمەلایەن هەیە.

د.لەتیف رەشید لە دوای هەڵبژادنیشی بە سەرۆك كۆماری عیراق لە ساڵی ٢٠٢٢، یەكێك لەو پرسانەی زۆرترین گرنگی پێداوە و كاری لە پێشینەی بووە، پرسی كاریگەرییە خراپەكانی گۆڕانكاری كەشوهەوا بووە لە عیراق بەو پێیەی یەكێكە لەو پێنج وڵاتەی بەهۆی ئەو قەیرانە نێودەوڵەتییەوە زۆرترین زیانی بەركەوتووە، بۆیە هەوڵەكانی زیاتر چڕكردووە و بەشداری لە زۆربەی كۆنگرە و كۆڕبەند و لوتكە نێودەوڵەتییەكانی تایبەت بە گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا كردووە.

لە چەند رۆژی رابردووشدا د. لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق لە باكۆی پایتەختی ئازەربایجان بەشداریكرد لە كۆڕبەندی كۆپ ٢٩ كە تایبەت بوو بە گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا و لە وتارێكیشدا رایگەیاند، گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا لە عیراق كاریگەرییەكی زۆری دروستكردووە و وڵات بەدەست شەپۆلی گەرما و خۆڵبارین و كەمبوونەوەی بارانبارینەوە دەناڵێنێت و بووەتە هۆی كەمبونەوەی ئاو و روبەری سەوزایی و ئاوارەبوونی دانیشتووانی زۆنگاوەكان.

وتیشی، عیراق كاردەكات بۆ جێبەجێكردنی پابەندبوونەكانی لە چوارچێوەی رێكەوتنی كەشوهەوا و پەیماننامە نێودەوڵەتییەكانی تر، كاریش دەكات بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییەكان لە دەردراوە گازییە گەرمەكان و خۆگونجاندان لەگەڵ كاریگەرییەكانی گۆڕانكاری كەشوهەوا و هەنگاونان  بەرەو وزەی نوێبوەوە.

سەرۆك كۆماری عیراق لە چوارچێوەی خەمخۆری بۆ چارەسەركردنی كاریگەرییە خراپەكانی گۆڕانی كەشوهەوا، جگە لە بەشداریكردن لە كۆنگرە و لوتكە و كۆڕەبەندە نێودەوڵەتییەكان، لە كاتی سەردانی وڵاتانیشدا یەكێك لە تەوەرە سەرەكییەكانی گفتوگۆكانی لەگەڵ سەرۆكی ئەو وڵاتانەشی كە سەردانیكردون، پرسی كەشوهەوا و كاریگەرییە خراپەكانی گۆڕانی كەشوهەوا بووە.

محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق لە سەردانەكەیدا بۆ هەرێمی كوردستان گەیشتە سلێمانی و لەلایەن بافڵ جەلال تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێم و پارێزگاری سلێمانی و ژمارەیەك لە لێپرسراوانی حكومی و حزبییەوە پێشوازی لێكرا.

دواتر سەرۆك وەزیرانی عیراق سەردانی مەزاری سەرۆك مام جەلالی كرد و تاجەگوڵینەی لەسەر مەزارەكە دانا و لە دەفتەری یادەوەریشدا یاداشتێكی نووسی و ئاماژەی بەوەكرد، سەرۆك مام جەلال سیمبولی نیشتمانیی تێكۆشان بوو دژی دیكتاتۆریەت و بنیاتنەری پرۆسەی سیاسی بوو لە عیراق و پێویستە هەمووان پەند لە كاروانی تێكۆشانی سەرۆك مام جەلال وەربگرن كە هەوڵەكانی لە خزمەت سەرجەم عیراقییەكاندا بووە.

پاشان سەرۆك بافڵ جەلال تاڵەبانی لە دەباشان پێشوازیی لە سەرۆك وەزیرانی عیراق كرد و بەپێی راگەیەنراوێكیش لەدیدارێكدا گۆڕانكارییە سیاسی و ئابووری و ئەمنییەكان تاوتوێكران و جەختكرایەوە لە بەردەوامیی هەماهەنگی و هاریكاریی نێوان لایەنەكانی هەرێم و عیراق بۆ چارەسەركردنی كێشەكان لەسەر بنەمای دەستوور و هاوبەشیی راستەقینە و رێككەوتنە سیاسییەكان لەپێناو چارەسەركردنی كێشەكان بەتایبەتی پرسی مووچە و جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی بۆ ئەو مەبەستە.

لەبارەی پێكهێنانی حكومەتی نوێی هەرێمی كوردستانیش هەردوولا جەختیانكردەوە لە پێویستی پەلەكردن لە پێكهێنانی حكومەتێكی خزمەتگوزار كە پرەنسیپی راستەقینە و هاوبەشیی تێدا پەیڕەو بكرێت و ببێتە مایەی سەقامگیری، هاوكات وەڵامدەرەوەی خواستی هەموولایەكیش بێت، سەرۆك بافڵیش رایگەیاند، یەكێتی پەرۆشی پێكهێنانی حكومەتێكی دادپەروەر و دوور لە جیاكارییە لە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریدا و دەیانەوێت هاوبەشی راستەقینە بن لە بەڕێوەبردنی هەرێم و هەمووان بە رۆحێكی بەرپرسیارانەوە كار بۆ خزمەتی خەڵك و بەهێزتركردنی هەرێی كوردستان بكەن.

لە بەشێكی تری دیدارەكەدا پرسی سەرژمێری و راپەڕاندنی ئەركە نیشتمانی و چارەنووسسازەكان گفتوگۆیان لەبارەوەكرا و گرنگی دیدی هاوبەش بۆ سەرجەم پرسەكان و بەردەوامیی دیالۆگ و راوێژی نیشتمانیی نێوان لایەنەكان جەختی لەسەركرایەوە لەپێناو پاراستنی ئارامی و زاڵبوون بەسەر ئاڵنگارییەكاندا.

بەپێی راگەیەندراوێكی نووسینگەكەی سودانیش، لە كۆبونەوەكەیدا لەگەڵ سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، سەرۆك وەزیرانی عیراق جەختیكردوەتەوە كە سەركەوتنی گەورە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا بەشدارییەكی فراوانی هاووڵاتیان بوو و پێویستە حكومەتێك لە هەرێم پێكبهێنرێت كە خواست و داواكارییەكانی هاووڵاتیان دەستەبەر بكات و ئامادەیی حكومەتی عیراقیشی پیشاندا بە مەبەستی لێكنزیككردنەوەی بۆچوونی لایەنەكانی هەرێمی كوردستان بۆئەوەی لە داهاتوویەكی نزیكدا حكومەتی نوێ‌ پێكبهێنرێت.

دوای كۆبوونەوەكەشی لەگەڵ سەرۆك بافڵ جەلال تاڵەبانی، سەرۆك وەزیرانی عیراق هەر لە سلێمانی لەگەڵ چەند لایەنێكی تریش كۆبووەوە.

دانیال میتەران، دۆستە نزیك و راستەقینەكەی گەلی كورد، ئەو ژنەی كە رۆڵێكی گەورەی بینی لە پاراستنی كورد لە دەستی بەعس.

میتەران كەسایەتییەكی ناسراوی جیهان و خەمخۆرێكی گەلانی هەژار و چەوساوە بوو، هەركاتێك گوێت لە ناوەكەی دەبێت، ئەو خەبات و خەمخۆرییەت بەبیردێتەوە كە لە سەرەتای 90كانی سەدەی رابردوو تا یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی لەدوای شەڕی ناوخۆ پێشكەشی گەلی كورد و سەركردایەتی سیاسی كوردی كرد، هەربۆیە بە دایكی كورد ناسراو بوو.

ئەو ماوەی چەندان ساڵ خزمەتی دۆزی كوردی كرد و هەمیشە هاوخەم و پشتیوانی گەلی كوردستان بوو.

دانیال میتەران لە دایكبووی 1924ی فەرەنسایە، یەكێكە لە ژنە قارەمانەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی فەرەنسا لە جەنگی دووەمی جیهانی و هاوسەری سەرۆكی پـێشـووتری فەرەنسا، فرانسوا میتەرانە.

پاڵپشتییەكانی میتەران بۆ كورد بەتایبەت لەدوای ساڵی 1991وە دەستپێدەكات چ لە كاتی كۆڕەوە میلیۆنییەكەی پاش راپەڕین و چ بەشداریكردنی لە یەكەمین كۆبوونەوەی پەرلەمانی كوردستان دوای هەڵبژاردنی ساڵی 1992.

هەرچەندە روبەڕوی هەوڵی تیرۆركردن بووەوە لەلایەن هەواڵگری بەعسەوە لە سلێمانی لە ناوەڕاستی ساڵی 1992، بەڵام ئەو كۆڵینەداو بەردەوامبوو لە دژایەتیكردنی سیاسەتەكانی سەدام بەرامبەر گەلی كورد.

میتەران و هاوسەرەكەی رۆڵێكی گەورەیان بینی لە هاندانی حكومەتی فەرنسا و بەریتانیا لە بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و دروستكردنی ناوچەی دژە فڕین كە لە ئەنجامدا بووە هۆی ئەوەی هەزاران كەس پاش ئاوارەبوون بگەڕێنەوە زێدی خۆیان.

میتەران هەروەها رۆڵی گەورەی هەبوو لە ئازادكردنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی رژیمی بەعس لە هەولێر و سلێمانی و دهۆك و هەنگاونان بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن و دروستكردنی قەوارەی هەرێمی كوردستان و پێكهێنانی حكومەتی هەرێم.

میتەران رۆڵێكی گەورەی هەبوو لە دامركاندنەوەی شەڕی ناوخۆ لە ساڵی 1994 و بەردەوام  لە پەیوەندیدا بوو لەگەڵ سەرۆك مام جەلال وەك دۆستێكی نزیك بۆ ڕاگرتنی شەڕ و ئاسایی كردنەوەی دۆخەكە و رێكخستنی كۆبونەوەی هاوبەشی یەكێتی و پارتی لە فەرەنسا.

پاش رووخانی رژێمی بەعس، میتەران دووبارە سەردانی كوردستانی كردەوە لە ساڵی 2005 و بەشداری كۆبونەوەی پەرلەمانی كوردستانی كرد، هەروەها پاش هەڵبژاردنی 2009 جارێكیتر هاتەوە كوردستان و لە كۆبوونەوەی پەرلەماندا وتارێكی مێژوویی  پێشكەشكرد.
وەك ئەوەی پێشبینی ئێستای كردبێت، خاتوو میتەران بەر لە 15 ساڵ لەبارەی گرنگی ئاو و نەوتی كوردستانەوە بەم جۆرە پەیامی خۆیدا بە حكومەت و پەرلەمان و رایگەیاند، ئاو سامانێكە زۆر لە نەوت گرنگترە، چونكە بۆ ماوەی هەزاران ساڵ مرۆڤایەتی توانیویەتی بەبێ نەوت بژی، بەڵام ناتوانێت بەبێ ئاو بژیت.

وتیشی، بیستوو‌‌یەتی هەندێكتان پێشنیاز دەكەن كوردستان بكرێت بە دوبەی یان قەتەر، ئەو گومانی هەیە لەوەی كە ئەوە ڕوانگەیەكی راست بێت، بۆیە زۆر حەیفە ئەم وڵاتە كه ‌خاوەنی كلتورێكی زۆر جوانە و‌ یەكێكە لە لانكەكانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی، ببێتە ئیمارەتێكی نەوتیی قازانجكەر و بەكاربەر‌‌، چونكە ئەگەر شتێكی واببێت، خەڵكەكەتان پێناسە و كەسایەتیی خۆی لەدەستدەدات.

دواتر بە دروشمی  بژی كوردستان كۆتایی بە وتارەكەی هێنا، ئەوەش دوایین سەردانی میتەران بوو بۆ كوردستان و ناوچەكە.

دانیال میتەران لە 22ی تشرینی دووەمی ساڵی 2011  لە تەمەنی 87 سـاڵیدا لە فەرەنسا كۆچی دواییكرد، بەهۆی ئەو خزمەتەی بە دۆزی گەلی كوردی كرد لە رابردوودا، لە هەرێمی كوردستان چەندان شوێن بەناوی میتەرانەوە كراوە وەك قوتابخانە و شەقام و ناوەندی زانستی و لێكۆڵینەوە و گەلەری و لە چاپدانی چەندان كتێب لەسەر بیركردنەوەكانی میتەران، ساڵانەش یادی كۆچی دوایی ئەو ژنە تێكۆشەر و دۆستە نزیكەی كورد دەكرێتەوە.
 

بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر بووەتە هەڕەشە و مەترسییەكی گەورە لەسەر ئاسایشی كۆمەڵگە لە عێراق و كاریگەری زۆری لە سەر گەنجان دروستكردووە و هەوڵەكانی عیراقیش بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو دیاردە مەترسیدارە لەئاستی نێودەوڵەتی و لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكەش بەردەوامە.

ژمارەیەك لە شارەزایانی بواری ئەمنی لە عیراق باس لەوە دەكەن ماددەی هۆشبەر نزیكەی ١٢ هێندە لە مەترسییەكانی تیرۆر زیاترە كە بڵاوبوونەوە و بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر لە دوای ساڵی ٢٠٠٦ەوە زۆر زیادیكردووە و تائێستاش رۆژ لە دوای رۆژ لە زیادبووندایە.

ئاماژە بەوەش دەكەن، لەگەڵ ئەوەی هێزە ئەمنییەكانی عیراق لە چەندین ناوچە و پارێزگای جیاجیا ژمارەیەك كارگەی بەرهەمهێنانی ماددەی هۆشبەریان ئاشكراكردووە و رۆژنانەش بازرگان و بەكارهێنەر دەستگیر دەكەن، بەڵام هەر لە زیادبووندایە و كۆنترۆڵ نەكراوە.

بەوتەی ئەو شارەزایانەی بواری ئەمنی پارێزگای بەسرە بە پلەی یەكەم دێت لە بڵاوبوونەوە و بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر، لە دوای ئەویش پارێزگای بەغداد بە پلەی دووەم دێت و سەرچاوەی هاوردە كردنی ماددە هۆشبەرەكانیش بۆ عیراق لە سوریا و ئێران و لوبنانەوەیە كە لە دەروازە سنورییەكان و بە رێگەی وشكانیدا هاوردە دەكرێن و لە پاكستان و ئەفغانستانیشەوە لە رێگەی ئێران و دەریاوە ماددەی هۆشبەر دەگاتە عیراق.

ئاشكراشی دەكەن، رێژەی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان لە ناو گەنجان بە كچان و كوڕانەوە تا كۆتایی ساڵی ٢٠٢٣ گەیشتووەتە زیاتر لە ٢٥% و بەپێی ئامارەكانیش لە سەرەتای ئەمساڵەوە تائێستا چوار ملیۆن و ٥٠٠ هەزار حەبی هۆشبەر لە رێگەی خاڵە سنورییەكان لەگەڵ ئێران، گەیەنراونەتە عیراق لە كاتێكدا سنورەكانی نێوان عیراق و ئێران بە 1400 كیلۆمەتر دەخەمڵێندرێت و ئەستەمە بە تەواوی كۆنترۆڵ بكرێت و لەگەڵ ئەوەشدا بەهۆی گەندەڵی و كارئاسانیكردن لە خاڵە سنورییەكان، رۆژانە لە سنورەكانی ئێران و سوریاوە بڕێكی زۆری ماددەی هۆشبەر دەگاتە عیراق لە بەرامبەر پێدانی بڕێكی زۆری پارە بە ئەفسەران و ئەندامانی هێزە ئەمنییەكان 
شارەزایانی بواری ئەمنی باسیان لەوەشكردووە، ئەگەر عیراق بیەوێت بە رێژەیەكی زۆر بەسەر ئەو دیاردە مەترسیدارەدا زاڵ بێت، پێویستی بە دروستكردنی ژووری ئۆپراسیۆنی هاوبەشە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، بەتایبەتیش سوریا و ئێران و تەكنەلۆژیای پێشكەوتووش بۆ چاودێریكردن لە سنورەكان بەكاربهێنێت لەگەڵ كاراتركردنی هەوڵە هەوڵگرییەكان و پێكهێنانی سەدان و هەزار تیمی تایبەت بە هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتیان لە مەترسییەكانی بارزگانیكردن و بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر.
 

چاوەڕوان دەكرێت ساڵی نوێ‌ پڕ مشتومڕترین ساڵی كۆتایی تەمەنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بێت، بەو پێیەی چەندین پرۆژەیاسا كە زۆرترین ناكۆكی سیاسییان لەسەرە تائێستا پەسەند نەكراون و رێككەوتنیان لەسەر نەكراوە .

جگە لەوەی لەئێستادا ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بەهۆی ناكۆكی نێوان لایەنەكانەوە بە دەست پرۆژەیاساكانی گەڕاندنەوەی موڵكدارێتی و لێبوردنی گشتی و باری كەسێتی و یاسای حەشدی شەعبییەوە گیری خواردووە كە بەشێكیان بە پرۆژەیاسا مەزهەبییەكان ناودەبرێن و زۆرترین ناكۆكییان لەسەرە چ لە نێوان لایەن و كوتلەكان و چ لە ناوخۆی لایەن و كوتلەكانیش جیاوازییەكی زۆری بۆچوون و سەرنجیان لەسەرە و تائێستاش دیار نییە لە دانیشتنەكانی داهاتوودا جارێكی تر دەخرێنەوە ناو بەرنامەی كارەوە یاخود نا.

سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران لە راگەیەندراوێكدا كەمكردنەوەی پشووی یاسادانی بۆ مانگێك راگەیاند و لە ١٩ ئەم مانگەوە جارێكی تر دانیشتنەكان دەستپێدەكەنەوە و بەپێی ئامارێكی لیژنەی یاساییش زیاتر لە ١٢٠ پرۆژەیاسای خولەكانی پێشوو بە كەڵەكەبوویی ماونەتەوە و تائێستا یەكلایی نەكراونەتەوە.

لەسەرەتای دەستبەكاربوونی كابینەی ئێستای حكومەت، بڕیاربوو دوای شەش مانگ هەڵسەنگاندن و گۆڕانكاری وزاری بكرێت، بەڵام تائێستا محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق هیچ پرۆژەیەكی بۆ ئەو مەبەستە ئاراستەی ئەنجومەنی نوێنەران نەكردووە و بە وتەی پەرلەمانتارانیش تائێستا دیار نییە سودانی بە پرۆژەیەكەوە بۆ گۆڕانكاری وزاری دەچێتە ئەنجومەنی نوێنەران یاخود نا، دەشڵێن ئەگەر ئەو هەنگاوە بنرێت، پێشبینیش دەكرێت گۆڕانكارییە وزارییەكە، وەزیرانی پەروەردە و بەرگری و كشتوكاڵ و گواستنەوە بگرێتەوە.

ئاستەنگێكی تر كە لەسەرەتای ساڵی داهاتوو لە بەردەم ئەنجومەنی نوێنەران دروست دەبێت، كۆتایی هاتنی تەمەنی یاسایی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عیراقە لە ٧ی كانوونی دووەمی ٢٠٢٥ ، ئەمە جگە لە مشتومڕ و گفتوگۆ لەسەر پرۆژەیاسایی نوێی هەڵبژاردن لە عیراق كە پێشبینی دەكرێت زۆرترین مشتومڕی لەسەر بكرێت و لایەنەكانیش بیكەنە بابەتێك بۆ بانگەی هەڵبژاردن و كۆكردنەوەی دەنگ لە هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەران.

لە بواری بانگهێشتكردنیشدا ئەم خولەی ئەنجومەنی نوێنەران بە لاوازترین خول دادەنرێت كە تائێستا جگە لە بانگهێشتكردنی نەبیل جاسم سەرۆكی تۆڕی راگەیاندنی عیراقی كە بەهۆیەوە لە پۆستەكەی دوورخرایەوە، هیچ وەزیر و لێپرسراوێكی تری حكومی بۆ لێپرسینەوە بانگهێشت نەكراون و ئەوانەشی چونەتە ئەنجومەنی نوێنەران میوانداری كراون.

بودجە سێ‌ ساڵییەكەی ٢٠٢٣ و ٢٠٢٤ و ٢٠٢٥یش ئاسەنگێكی تری بەردەم ئەنجومەنی نوێنەرانە لە ساڵی داهاتوودا ، چونكە دواخشتەی بودجە بۆ ساڵی ٢٠٢٥ پێشكەش دەكرێت و ئەمەش دەبێتە بابەتێك بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن بەو پێیەی كوتلەكان دەیانەوێت زۆرترین بودجە بۆ پارێزگاكانی خۆیان دەستەبەر بكەن.