ئەبو ئالا وەلائی، سەرۆکی گروپی چەکداری سەید شوھەدا رایگەیاند، گروپی مقاوەمەی ئیسلامی کە ھێرشیان کردوەتەسەر ھێزەکانی ئەمریکا لە عێراق، تائێستاش ئامادەن بۆ ئەوەی چالاکی زیاتر ئەنجام بدەن، ھۆشداریشی داوەتە کوەیت و سعودیە و ئوردن کە رێگەیان بە ئەمریکاداوە لە خاکی وڵاتەکانیانەوە ھێرشبکاتەسەر عێراق و مقاوەمەش دەتوانێت وەڵام بداتەوە، داواشیکردووە پێویستە رێز لە دراوسێیەتی و رۆڵی عێراق بگیرێت.
ئەبو ئالا وەلائی داواش لە ئەنجومەنی نوێنەران دەکات وەزیری دەرەوەی عێراق بانگھێشت بکات بۆئەوەی داوای روونکردنەوە لەو سێ وڵاتە بکات کە رێگەیان بە ھێرشکردنەسەر عێراق داوە، دەشڵێت، گرنگە بە گفتوگۆ و دانوستان کۆتایی بە مانەوەی ھێزەکانی ئەمریکا لە عێراق بھێندرێت.
باسم عەوادی، وتەبێژی حکومەتی عێراق رایگەیاند، ئیدارەی ئەمریکا جارێکی تر پێشێلی سەروەری عێراقی کردەوە و ھێرشی کردوەتەسەر ھێزە ئەمنییەکان لە ناوچەی عەکاشات و قائیم لە پارێزگای ئەنبار.
بۆردومانەکە بە دوژمنکارانە ناودەبات و ئاماژەی بەوەشکردووە، بەھۆی ھێرشەکەوە بۆ سەر بارەگایەکی حەشدی شەعبی ١٦ کەس کوژراون و ٢٥ کەسی تریش برینداربوون و زیان بەر باڵەخانە و شوێنی نیشتەجێبونی ھاوڵاتییان کەتووە.
دەشڵێت، لایەنی ئەمریکا راستیەکانی شێواندووە و رایگەیاندووە کە ھەماھەنگی لەگەڵ بەغداد کردووە، بەڵام ئەو بابەتە دوورە لە راستییەوە و ھیچ ھەماھەنگییەک لەسەر ئەو بابەتە نەکراوە.
وتیشی، ئەم بۆردومانە زیان بە ئاسایشی عێراق و ناوچەکە دەگەیەنێت و ناوچەکە بەرەو ئاگر رادەکێشێت و رەتیدەکەنەوە عێراق ببێتە گۆڕەپانی یەکلاکردنەوەی ململانێکان و بوونی ھێزەکانی ھاوپەیمانان کە ئەرکەکانیان تەواو بووە زیان بە ئاسایشی عێراق دەگەیەنێت و بیانویەکە بۆ ھێرشکردنەسەر عێراق.
بەپێی کارنامەی دانیشتنەکانی دادگای فیدراڵی عێراق، بڕیارە رۆژی یەک شەممە دادگاکە لەسەر سکاڵایەکی تایبەت بە یاسای ھەڵبژاردنەکانی ھەرێمی کوردستان کۆببێتەوە، کە لەلایەن زیاد جەبار ئەندامی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان و ئامانج نەجیب شەمعون ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییەوە تۆمارکراوە.
سکاڵاکەش لەسەر سێ سەرۆکایەتییەکەی ھەرێم تۆمارکراوە، داواشکراوە ماددەکانی ١، ٩، ١٥، ٢٢ و ٣٦ لە یاسای ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە یەکی ساڵی ١٩٩٢ بە نادەستوری دابنرێت کە تایبەتن بە بازنەی ھەڵبژاردن و کورسی کۆتاکان.
پێشتریش چەندجارێک دادگای فیدراڵی بڕیاردانی لە بارەی سکاڵاکەوە دواخستووە، بۆیە چاوەڕوان دەکرێت لە دانیشتنەکەی رۆژی یەک شەمەدا بە یەکجاری بڕیاردان لە بارەی ئەو پرسەوە یەکلایی بکاتەوە.
موعین کازمی ئەندامی لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە تەلەفزیۆنی رەسمی عێراقی راگەیاند، پشکی ھەرێمی کوردستان لە یاسای بودجەدا گۆڕانکاری بەسەردانایەت کە ١٢.٦٧٪ و کێشەی موچەی فەرمانبەران دەکرێت لە ھەمواری یاساکە چارەسەر بکرێت.
دەشڵێت، گرفتی موچەی فەرمانبەرانی ھەرێم دەکرێت بەشێوەیەکی تر چارەسەر بکرێت ئەویش دابەشکردنی راستەوخۆی مووچەیە لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراقەوە وەکو سەرجەم پارێزگاکانی تری عێراق.
موعین کازمی ئاماژەی بەوەشکردووە، لەو کاتەدا حکومەتی ھەرێم پێویستە ناو، ناونیشان و پلەی فەرمانبەرێتی فەرمانبەران و خانەنشینان بۆ حکومەتی عێراقی بنێرێت بۆ ئەوەی ئەژماری بانکیان بۆ بکرێتەوە.
وتیشی، داوا لە حکومەتی ھەرێم کراوە دۆسیەی تەواوی موچەخۆران بنێرێت، بەڵام تائێستا بەدەستیان نەگەیشتووە.
موحەیبس سەعداوی، وەزیری گواستنەوەی تورکیا لەگەڵ عەبدولقادر ئۆغڵۆ ھاوتا تورکییەکەی کۆبوەوە لەبارەی کارەکانی جێبەجێکردنی رێگاکانی گواستنەوە.
سەعداوای داوای لە تورکیا کردووە ئاسانکاری بکرێت لە رێکارەکانی پێدانی ڤیزا بە عێراقییەکان و نوسینگەی پێدانی ڤیزا لە فڕۆکەخانەکان بکرێنەوە.
سەعداوی رایگەیاندووە، کۆمپانیا جیھانیەکان کە کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان چاوەڕێی دەرفەتی وەبەرھێنان دەکەن لە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان و عێراق سورە لەسەر بەدیھێنانی سەرجەم داواکارییەکانی پڕۆژەکە.
لە بەرامبەردا ئۆغڵۆ دەستپێشخەری بەغدادی بە گرنگ زانیوە و داوایکردووە عێراق گەشتە ئاسمانییەکانی تورکیا- عێراق زیادبکات.
وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، لە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا لە رێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بڕی ١٠٣ ملیۆن و ٥٠٨ ھەزر و ٤٣٨ بەرمیل ھەناردەی دەرەوە کراوە کە داھاتەکەی ھەشت ملیار و ٢٥ ملیۆن و ٦١٦ ھەزار دۆلار بووە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، بڕی ١٠٢ ملیۆن و ٢٥ ھەزار بەرمیل نەوت لە کێڵگەکانی باشور و ناوەڕاستی عێراق و یەک ملیۆن و ١٩ ھەزار و ١٣٢ بەرمیل نەوت لە کێڵگەی گەیارە ھەناردەکراوە و ٤٦٤ ھەزار و ٣٠٦ بەرمیل نەوت بۆ ئەردەن رەوانە کراوە.
دەشڵێت، لە مانگی رابردوودا رۆژانە بە تێکڕای سێ ملیۆن و ٣٣٨ ھەزار و ٩٣٢ بەرمیل نەوت ھەناردەکراوە و ھەر بەرمیلێک بە ٧٧ دۆلار و ٥٣٦ سەنت فرۆشراوە.
مستەفا کەرعاوی ئەندامی لیژنی دارایی بە ئاژانسی ھەواڵی رەسمی عێراقی ڕاگەیاند: ھێشتا گفتوگۆی بڕگەو مادە دەستنیشانکراوەکانی یاسای بودجە لە ئەنجومەنی وەزیران پەسەند نەکراون، بەپێویستیشی زانی ھەنگاوەکان خێرا بکرێن بۆئەوەی کورتھێنان لە مووچەی فەرمانبەراندا دروست نەبێت.
دەشڵێت یەکێک لەو ماددانەی ھەمواردەکرێتەوە مادەی ٧٧ ە کە باس لەوە دەکات ئەنجوومەنی نوێنەران دەتوانێت بەپێی نرخی نەوت پێداچوونەوە بە داھاتەکاندا بکات.
مستەفا کەرعاوی جەختیشی لەوە کردووەتەوە، پرسی ھەموارکردنەوەی بڕگەو مادەکانی یاسای بودجە، پەیوەستە بە بازاڕی نەوت و داھاتی نەوتی ھەناردەکراو، قەبارەی خەرجییەکان و ڕێژەی کورتھێنان.
بەوتەی ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی، لە چەند وەزارەتێک خەرجی پێویست بۆ پرۆژەو پێداویستییە خێراکان دابین نەکراوەو دەبێت لەمساڵدا ھەمووی خەرج بکرێت.
جەختیشی کردەوە، بەپێی مادەیەک لە بودجەدا، ئەنجومەنی وەزیران دەتوانێت بڕە پارەیەک زیاد بکات بۆ کورتھێنانی بودجەی ساڵی ٢٠٢٤ یان تەرخانکردنی پارە بۆ بوارەکانی کارەبا و بازرگانی.
لە ڕاگەیەندراوێکدا ئەکرەم کەعبی ئەمینداری گشتی بزووتنەوەی نوجەبا کە سەر بە کوتلەکانی مقاومەی عێراقە وتی، بەردەوام دەبن لە ھێرشەکانیان بۆسەر ھیزەکانی ئەمریکاو ھیوای خواست کە حزبوڵاش دەست بەھێرشەکانیان بکەنەوە لە ناوەوە و دەرەوەی عێراق.
کەعبی دووپاتیکردەوە، ناوەستن لە ھێرشەکان تا دوو ئامانج بەدینەیەت، یەکەمیان کشانەوەی ئەمریکایە لە عێراق و دووەمیان راگرتنی ھێرشەکانی ئیسرائیلە بۆسەر کەرتی غەززە.
ھێمای بۆ ئەوەش کردووە، چاوەڕێ دەکەن حزبوڵا بگەڕێتەوەو دەست بەھێرشەکانی بکاتەوە.
رۆژی سێشەممەی رابردوو حزبوڵای عێراق بڕیاریدا ھێرشەکانی بۆسەر ئەمریکا لە عێراق و سوریا رابگرێت.
د.لەتیف رەشید، سەرۆککۆماری عێراق لە چاوپێککەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی (سی ئێن ئێن ئابوری) ئاماژەی بەوەکرد، لەمکاتەدا وڵاتەکەی سەرنجی لەسەر پاراستنی ئاسایش و ئارامییە و سەرۆکایەتی کۆمار و حکومەتیش سەرنجیان لەسەر وەبەرھێنانی بیانی و چالاککردنەوەی جوڵەی ئابورییە کە چەند ساڵێکی زۆربوو وڵات لێی بێبەش بوو بوو.
ئەوەشی خستوەتەڕو، پێویستییان بە ھاوکاری و پشتیوانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییە تا ھانی پڕۆژەی گرنگی وەبەرھێنان لە وڵاتدا بدەن، لەم بوارەشدا عێراق رێککەوتنی لەگەڵ سعودیە، ئیمارات، قەتەر، چین، فەڕەنسا، بەریتانیا و چەند وڵاتێکی دیکەدا ئیمزاکردووە تا لە کەرتی وزە و کەرتەکانی تردا وەبەرھێنان بکەن.
ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە دانیشتنی ئەمڕۆیدا بە سەرۆکایەتی موحسین مەندەلاوی جێگری سەرۆکی پەرلەمان، بڕیاریدا ھەر پەرلەمانتارێک بەبێ مۆڵەتی فەرمی پابەندی دەوامی رۆژانەی پەرلەمان نەبێت، بڕی یەک ملیۆن دینار بۆ ھەر ڕۆژێک ببڕدرێت.
ئەوە لەکاتێکدایە مووچەی پەرلەمانتارانی عێراق ٣٠ ملیۆن دینارەو بڕیارەکەش لە دانیشتنی داھاتووی پەرلەمانەوە دەکەوێتە بواری جێبەجێکردنەوە. بڕیارەکەش لەلایەن پەرلەمانتارانەوە دەنگی لەسەر دراو بەزۆرینە پەسەند کرا.
دانیشتنی ئەمڕۆی ئەنجومەنی نوێنەران تایبەت بوو بە دەنگدان لەسەر چوار پڕۆژە یاسا، لەنێویشیاندا خوێندنەوەی یەکەم بۆ پرۆژە یاسای ھەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی مەجلیسی قیادەی سەورە و ھەمواری خاوەندارێتی موڵکیەت.
لە راگەیەندراوێکدا ھێڵی ئاسمانی عێراق گەشتیارانی لە ھەڵوەشاندنەوەی گەشتەکانی نێوان بەغداد و مۆسکۆی لە ٣ی ئەم مانگەوە تا کاتێکی نادیار ئاگادارکردەوە.
لە راگەیەنراوەکەدا، ھۆکاری ھەڵوەشاندنەوەی گەشتەکان بۆ داخستنی رێڕەوی ئاسمانی روسیا گەڕێندراوەتەوە کە ھاوسنورە لەگەڵ ئۆکراین.
داواش لەو گەشتیارانە دەکات کە پێشوەختە بلیتی گەشتەکانیان بڕیوە، سەردانی نوسینگەکانی کۆمپانیاکە بکەن لە بەغداد بە مەبەستی وەرگرتنەوەی پارەی بلیتەکانیان.
مەزھەر محەمەد ساڵح، راوێژکاری سودانی بۆ کاروباری دارایی بە ئاژانسی ھەواڵی عێراقی راگەیاندووە، رەوشی داھاتووی دارایی عێراق جێگیرەو بازاڕی نەوتیش ھێشتا زیاتر ١٠% لە سەرووی ئەو نرخەوەیە کە لە بودجەدا دیاری کراوە.
ئەوەشی دووپاتکردووەتەوە، بودجەی گشتی فیدراڵی بۆ ساڵی ٢٠٢٤ تا ئێستا جێگیرە، ئاستی خەرجییەکانیش تیایدا نزیکەی ٢٠٠ ترلیۆن دینارەو خەرجیی وەبەرھێنانیش لەسەدا ٢٥ی کۆی خەرجییەکانی پێکھێناوە.
بەوتەی مەزھەر محەمەد، ھەناردەی نەوت بەڕێژەی دیاریکراوی خۆی جێگیرە کە نزیکەی سێ ملیۆن و ٤٠٠ ھەزار بەرمیلی رۆژانەیە و نرخی بەرمیلێک نەوتیش بە بڕی ٧٠ دۆلار خەمڵێندراوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، لە بازاڕی وزەدا بە ھۆی زیادبوونی پێداویستییە بەردەوامەکان، خواست لەسەر نەوتی خاو بەگشتی زۆرە.
فوئاد حسێن، وەزیری دەرەوەی عێراق و فەیسەڵ بن فەرحان ئالسعود وەزیری دەرەوەی سعودیە پەیوەندی تەلەفۆنییان ئەنجامدا و ھەردوولا ھێرشی ئەم دواییەی سەر سەربازانی ئەمریکا و لێکەوتەکانیان لە ئوردن تاوتوێ کرد.
ھەروەھا بژاردە جیاوازەکان پەیوەست بە رەوشی ئەمنی و سەربازی ناوچەکە گفتوگۆی لەبارەوەکرا.
وەزیری دەرەوەی عێراق لەو پەیوەندییەدا جەختی کردەوە لە بەردەوامی ھەماھەنگی نێوان بەغداد و ریاز لەپێناو دوورخستنەوەی جەنگی گشتگیر و پاراستنی ئاسایشی ناوچەکە.
لە کۆبوونەوەکەدا، کە ئەمڕۆ چوارشەممە ٣١-١-٢٠٢٤ لە کۆشکی بەغداد بەڕێوەچوو، دوایین پێشھاتە ئەمنی و سیاسی و ئابورییەکانی وڵات تاووتوێکران و سەرۆککۆمار ئاماژەیکرد بە گرنگی پاراستنی ئەو دەستکەوتانەی لە بەرجەستەکردنی ئاسایش و سەقامگیری و بەھێزکردنی یەکێتیی نیشتمانی و بەدیھێنانی دادپەروەری کۆمەڵایەتی و کارکردن بۆ دابینکردنی خزمەتگوزاری بۆ ھاووڵاتیان لەڕێگای سەرخستنی بەرنامە و پرۆژەکانی پەرەپێدان و وەبەرھێنان لە وڵاتدا، بەدیھاتون.
ھەروەھا سەرۆککۆمار جەختیکردەوە لەسەر پێویستی یەکلاییکردنەوەی پشکی ھەرێم لە بودجەی گشتی و دابینکردنی موچەی فەرمانبەرانی ھەرێمی کوردستان وەک ھەموو فەرمانبەرانی دیکە، لەم چوارچێوەیەشدا کاریگەرییەکانی خەرجنەکردنی مووچەی فەرمانبەرانی ھەرێمی لەسەر رەوشی ژیان و ئابوری و باری کۆمەڵایەتی رونکردەوە و ئاماژەی بەوەکرد، کە دابەشنەکردنی موچە بوەھۆی داخستنی خوێندنگەکان و بێبەشبونی خوێندکاران لە خوێندن.
سەرۆککۆمار گرنگی بەردەوامبوونی راوێژ و ھەماھەنگی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی ھەرێمی کوردستان و دۆزینەوەی چارەسەری کۆتایی بۆ کێشە ھەڵپەسێردراوەکانی نێوان ھەردوولای بەپێی دەستور و یاسا دوپاتکردەوە، بەتایبەت سەبارەت بە ناوچە جێناکۆکەکان لەڕێگەی جێبەجێکردنی یاسا و گرتنەبەری دیالۆگ و لێکتێگەیشتنی سیاسی نێوان ھێزە سیاسییەکان. ئاماژەی بە پێویستی چڕکردنەوەی ھەوڵەکانیش کرد بۆ جێبەجێکردنی ماددەی (١٤٠)ی دەستور بەتایبەتی لەناو ئەنجومەنی نوێنەران و قەرەبوکردنەوەی ھاووڵاتیانی زەرەرمەند، لەم روانگەیەشەوە تیشکی خستەسەر گفتوگۆکانی لەگەڵ سەرۆکوەزیران و لایەنەکانی دیکەی پەیوەندیدار بە جێبەجێکردنی ماددەی (١٤٠) بەشێوەیەکی پراکتیکی. ھەروەک سەرۆککۆمار داوای لە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران کرد تێڕوانین و پێشنیارەکانیان لەبارەی میکانیزمی جێبەجێکردنی ماددەی (١٤٠) بخەنەڕوو.
سەبارەت بە پەلامارەکانیش بۆسەر ژمارەیەک شار و ناوچەی ھەرێمی کوردستان، سەرۆککۆمار جەختی لە گرنگی رێزگرتن لە سەروەریی وڵات کردەوە و رایگەیاند، پێویستە کاری ھاوبەش لەسەرئاستی ھەرێمی و نێودەوڵەتی بکرێت بۆ رێگەگرتن لەو پێشێلکارییانە، ئاماژەی بەوەشکرد، کە سەقامگیریی ناوخۆیی رەنگدانەوەی لەسەر سەقامگیریی ناوچەکە دەبێت.
ھاوکات باسی لە گرنگی ھەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی ئەنجومەنی فەرماندەیی شۆڕشی ھەڵوەشاوە کرد، کە کاریگەری نەرێنی لەسەر ژیانی ھاووڵاتیان ھەیە، ھەروەھا ھانی پەرلەمانتارانی دا دۆسێی بەپارێزگابونی ھەڵەبجە بخەنە ناو دانیشتنەکانی داھاتوی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە تا دەنگی لەسەربدرێت.
ھەر لە کۆبونەوەکەدا باس لە پشکی ھەرێم لە بودجەدا کرا و گرنگی یەکخستنی ھەوڵەکانی ناو پەرلەمان بۆ خەرجکردنی موچەی فەرمانبەرانی ھەرێم، دوپاتکرایەوە.
لەلایەن خۆیەوە وەزیری دەرەوە، ئەو ھەوڵانەی خستەڕو، کە لەسەرئاستی ھەرێمی و نێودەوڵەتی دراون بۆ رێگریکردن لە پێشێلکردنی سەروەریی خاکی عێراق و شارەکانی ھەرێم و پێویستی رێزگرتن لە سیادەی وڵات، سەرەڕای داوای عێراق بۆئەوەی ئەو بابەتە بخرێتە کۆبوونەوەکانی ئەنجومەنی ئاسایشەوە.
ھەروەھا باسی لەدوایین پێشھات و گۆڕانکارییەکان و کاریگەرییان لەسەر ناوچەکە بە گشتی و عێراق بەتایبەتی کرد.
لەلایەن خۆیەوە وەزیری داد باسی لە پێکھێنانی چەند لیژنەیەکی دارایی کرد بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەی قەرەبوکردنەوەی ئەو جوتیارە کوردانەی زیانیان بەرکەوتووە، ھەروەھا ئاماژەی بە گرتنەبەری ھەنگاوی پێویست کرد بۆ جێبەجێکردنی ماددەی (١٤٠) و دۆزینەوەی چارەسەری ریشەیی بۆ زەوییە جێناکۆکەکان بەگوێرەی یاسا و لێکتێگەیشتنەکانی نێوان لایەنە سیاسییەکان.
کۆمیسیۆنی ھەڵبژاردنی عێراق رایگەیاند، پرۆسەی تۆماری بایۆمەتری دەنگدەران لە سبەینێ ١ی شوباتەوە لە عێراق و پارێزگاکانی ھەولێر، سلێمانی و دھۆک دەستپێدەکاتەوە و تا ٢٠ی شوبات بەردەوام دەبێت.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو کەسانەش ناویان تۆماردەکرێت کە لە دایکبووی ساڵی ٢٠٠٦ن لەگەڵ ئەو کەسانەی کە داتاکانیان لە تۆماری دەنگدەراندا نییە.
بڕیار وابوو ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە ٢٥ی شوباتی ئەمساڵدا ئەنجامبدرێت، بەڵام کۆمیسیۆنی ھەڵبژاردنی عێراق رایگەیاندبوو، ناتوانن پرۆسەکە لە کاتی خۆیدا ئەنجام بدەن و پێویستە لەگەڵ سەرۆکایەتی ھەرێمدا کۆببنەوە وادەیەک دیاریبکەن.
میدیاکانی عێراق لە زاری چەند سەرچاوەیەکی باڵای ئەمنییەوە بڵاویانکردووەتەوە، ئیسماعیل قائانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران بە نھێنی سەردانی بەغدادی کردووە و لەگەڵ گرووپە چەکدارەکانی ھاوپەیمانی وڵاتەکەی بە تایبەتیش لەگەڵ سەرکردەکانی گروپی مقاوەمەی ئیسلامی کە سەرپەرشتی ھێرشەکانی سەر ھێزەکانی ئەمریکا دەکەن، چەند کۆبوونەوەیەکی ئەنجامداوە.
سەرچاوە ئەمنییەکان باسیان لەوەشکردووە، سەردانەکەی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران بۆ بەغداد دوو رۆژی خایاندووە، کۆبوونەوەکانیش بە مەبەستی راگرتنی ھێرشەکانی ئەو گروپانە بووە بۆسەر ھێزەکانی ئەمریکا لە عێراق بەتایبەتیش دوای ھێرشەکەی سەر تاوەری ٢٢ی ھێزەکانی ئەمریکا لەسەر سنورەکانی نێوان سوریا و ئوردن لە چەند رۆژی رابردوودا.