کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکانی عێراق لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، لە رۆژی ٢٧ی ئەم مانگەوە، دەرگای دامەزراندن بۆ کارمەندانی سەر سندوقەکان بۆ رۆژی دەنگدان دەکرێتەوە. 

راشیگەیاند، پێشکەشکردن بۆ دامەزراندن لەڕێی لینکێکەوە دەبێت و فەرمانبەرانی سەرجەم فەرمانگەکانی حکومەت دەگرێتەوە، بێجگە لە کارمەندانی ھێزی ئەمنی و سەربازی و خوێندکارانی زانکۆ و پەیمانگەکان و ئەو دەرچووانەی کە بڕوانامەیان خوار دبلۆمە.

 

لیژنەکانی ئەوقاف، ھۆزەکان، راگەیاندن و رۆشنبیری، شەھیدان و زیندانیانی سیاسی، گەنجان وەرزش، لەو لیژنانەن کە لە پۆلێنی ( جیم)ن و تائێستا سەرۆکایەتی کاتییان ھەیە و جێی بایەخی فراکسیۆنەکان نین.

(کازمی تۆکی) ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاندووە، سەرەڕای نەبوونی سەرۆکایەتی ئەو لیژنانە کارەکانیان بە باشی و بەپێی تەوافوقی دەکەن رۆڵیان ھەبووە لە پەسەندکردنی ژمارەیەک پڕۆژەیاسا.

بە وتەی ئەو پەرلەمانتارە ھەڵنەبژاردنی سەرۆکایەتی ئەو لیژنانە ھۆکارەکەی بێبایەخیان نییە، بەڵکو دوای دابەشکردنی لیژنە گرنگەکان ھەندێک فراکسیۆن ھەوڵیاندا وەک قەرەبوو سەرۆکایەتی ئەو لیژنانە وەربگرن، بەڵام دوای ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ١٨ لیژنە لە کۆی ٢٥ لیژنەی پەرلەمانی لە کانوونی دووەمی ئەمساڵ، بڕیاری چۆنیەتی دابەشکردنی پەرلەمانتاران لە لیژنەکاندا ھەڵوەشایەوە.

محەمەد شیاع سوودانی لەمیانەی کۆبوونەوەی لەگەڵ سەرۆکی جێبەجێکاری کۆمپانیای "جەنەرال ئەلیکتریک"ی ئەمریکی ئاماژەی بەوەدا، گرنگی زیاتر بە کەرتی کارەبا دەدەن بە تایبەتی لە کەرتەکانی گواستنەوە، دابەشکردن و بەرھەمھێناندا، داواشی لە کۆمپانیاکە کرد، ھاوکاری وەزارەتی کارەبا بکات بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی ئەو کەرتانە.

وتیشی، ھەوڵدەدەن بەفیڕۆچوونی غازی ھاوەڵ لە کێڵگە نەوتییەکانی عێراق کەمبکەنەوە بۆ ئەوەی لە پڕۆژەکانی بەرھەمھێنانی کارەبا سوودی لێ وەربگرن.

لای خۆیەوە سەرۆکی جێبەجێکاری کۆمپانیاکە رایگەیاند، کۆمپانیاکەیان پابەندە بە جێبەجێکردنی ئەو گرێبەستانەی لەگەڵ عێراقدا واژوویان کردووە.

کۆمپانیای جەنەرال ئەلیکتریکی ئەمریکی، لە بواری وزەدا کار دەکات و لە ساڵی ٢٠١٨ەوە، لە عێراق وەبەرھێنان لە وزەدا دەکات.

بەگوێرەی خشتەی کۆبوونەوەکانی دادگای فیدڕاڵی، ئەمڕۆ دادگاکە لەسەر ئەو سکاڵایە کۆدەبێتەوە کە محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیران دژی یاسای بودجە تۆماریکردووە.

سەرۆک وەزیرانی عێراق تانەی لە ١٢ ماددەی یاسای بودجەداوە و دەڵێت، گۆڕانکارییەکانی ئەنجومەنی نوێنەران کە لە یاسای بودجەدا کردوونی، دەستوەردانن لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن، بۆیە داوای لە دادگای فیدڕاڵی کردووە گۆڕانکارییەکان ھەڵبوەشێنێتەوە.

سکاڵاکەی سودانی سەرجەمیان تایبەتن بە دۆسیەی خەرجییەکان و سنورەکانی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، ھیچ بڕگەیەکی سکاڵاکەش تایبەت نییە بە ھەرێمی کوردستان.

رۆژنامەی عەرەبی جەدید لە سەرچاوەیەکی بەرپرسەوە بڵاویکردەوە، چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان فشار لە محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیران دەکەن بۆ ئەوەی رێگاچارەیەکی خێرا بۆ بەرزکردنەوەی بەھای دینار لە بەرامبەر دۆلار بگرێتەبەر.

ئەوەشی خستووەتەڕوو، لەو پێناوەشدا سودانی بە بەردەوامی لەگەڵ تیمی حکومەتەکەی کۆدەبێتەوە بۆ ئەوەی چارەسەرێک بۆ ئەو ئاستەنگییە بدۆزێتەوە.

رۆژی ١٩ـی ئەم مانگە ئەمریکا مامەڵەکردن بە دۆلاری لە ١٤ بانکی عێراقی قەدەغەکرد و تۆمەتباریکردن بە ناردنی دۆلار بۆ ئەو وڵاتانەی کە سزای ئەمریکایان لەسەرە، بەوھۆیەش جارێکی دیکە بەھای دۆلار بەرزبووەوە.

لەمیانەی پێشوازیکردنی سەرۆککۆمار لە نەسیر مەمەدۆڤ باڵیۆزی کۆماری ئازەربایجان لە عێراق، کە تێیدا سەرۆک عەلیێڤ داوەتنامەیەکی ئاراستەی سەرۆککۆمار کرد بۆ سەردانکردنی ئازەربایجان و لە پەیامەکەیدا دوپاتیکردوەتەوە کۆبونەوە و دانوستانەکان کە ئەنجامی دەدەین لە میانەی سەردانەکەدا، کاریگەریان دەبێ لەسەر بەھێزکردن و قوڵترکردنی ھاریکاری بۆ ھێنانە کایەی ھەلی ھاوبەشی نوێ بۆ ھەردو وڵات . 

سەرۆککۆمار سوپاس و پێزانینی خۆی بۆ ئەو داوەتنامە بەڕێزە نیشاندا و دوپاتیکردەوە کە لە نزیکترین دەرفەتدا جێ بەجێی دەکات.

ھەر لەمیانی دیدارەکەدا سەرۆککۆمار، باسی لە پێویستی  فراوانکردنی ئاسۆی ھاریکاری ھاوبەش لە بوارەکانی ئابووری، وەبەرھێنان، گەشتیاری و وزە لە پێناو بەدیھێنانی بەرژەوەندییەکانی ھەردوو وڵاتدا کرد.

لە بەرامبەردا باڵیۆز، سوپاس و پێزانینی خۆی بۆ سەرۆککۆمار دەربڕی و جەختی لە پەرۆشی وڵاتەکەی کردەوە بۆ پەرەپێدانی ئاسۆی ھاریکاری بە شێوەیەک کە خواست و ویستی گەلانی عێراق و ئازەربایجان بۆ پێشکەوتن و خۆشگوزەرانی بەدەست بھێنێت.

فەرھاد عەلادین، راوێژکاری سەرۆکوەزیرانی عێراق بۆ کاروباری دەرەوە رایگەیاند، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا سەردانی عێراق دەکات و لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی سەرۆکوەزیران کۆدەبێتەوە، بۆ ئەو مەبەستەش دەست بە ئامادەکارییەکان کراوە.

ئەوەشی خستووەتەڕوو، بڕیارە لە سەردانەکەیدا ئەردۆغان لەگەڵ سودانی گفتوگۆ لەبارەی سێ پرسەوە بکەن، کە بریتیین لە دۆسیەی ئاو، بەشداریکردنی کۆمپانیاکانی تورکیا لە پرۆژەی رێگەی گەشەپێدانی عێراق، لەگەڵ دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان لە رێگەی بەندەری جەیھانەوە.

سەرۆککۆمار لە میانەی دیداری بەجیا لەگەڵ ھەردوو باڵیۆزدا، ھیوای خواست کە لە بەجێگەیاندنی ئەرکەکانیان سەرکەوتوبن، ئاماژەشیکرد  بە خواستی عێراق بۆ پتەوکردنی پەیوەندییە دووقۆڵییەکان لەگەڵ ھەردوو وڵات بە شێوەیەک کە خزمەت بە بەرژەوەندییە ھاوبەشەکان بکات.

لای خۆیانەوە ھەردوو باڵیۆز سوپاس و پێزانینی خۆیان بۆ سەرۆککۆمار دەربڕی و جەختیانکردەوە لە ویستی وڵاتەکانیان بۆ پتەوکردنی پەیوەندییەکانییان لەگەڵ عێراق لە بوارە جیاجیاکاندا.

بەھا ئەعرەجی، جێگریسەرۆک وەزیرانی پێشووی عێراق رایگەیاند، سودانی بە جددی کاردەکات لەسەر ئابووری عێراق و پرسی دۆلار، بۆ ئەو مەبەستەش بەردەوام لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریکا لە گفتوگۆدایە.
وتیشی، ھەوڵدەدرێت ئابووری عێراق بڕوخێندرێت، بەڵام سودانی بە پلان دەیەوێت ئەو ھەوڵانە شکست پێبھێنێت.

جێگری سەرۆکوەزیرانی پێشووی عێراق راشیگەیاند، سزادانی ١٤ بانکی عێراق لەلایەن ئەمریکاوە لە چوارچێوەی ھەوڵەکانە بۆ رووخاندنی ئابووری عێراق و لاوازکردنی چوارچێوەی ھەماھەنگی، چونکە لە ئێرانەوە نزیکن.

ئاماژەی بەوەشدا، عێراق بە دەست قەیرانی نەبوونی پارەی کاشەوە دەناڵێنێت و بانکی ناوەندی بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە دەیەوێت دراوی نوێ چاپ بکات.

عەلی عەلاق پارێزگاری بانکی ناوەندی، لە میانەی کۆبوونەوەی لەگەڵ لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەران باسی لەوەکرد، بانکی ناوەندی ھەوڵدەدات ھاوسەنگییەک لەنێوان خواست و خستنەڕووی دۆلار دابین بکات، ھەروەھا چاودێری دراوی بیان لەنێوان ناوخۆ و دەرەوەش دەکات لەرێگەی دەروازە سنورییەکان و کەناڵە فەرمییەکانەوە.

ئاماژەی بەوەشکرد، بنەمایەکی گرنگ ھەیە بۆ جێگیرکردنی بەھای دراو ئەویش بریتییە مامەڵەکردنی دراوی بەشێوەی کاش و بانکی بەھەمان نرخ، بەڵام گرفتی ئەوان ئەوەیە کە لەئێستادا خواست لەسەر دراوی بیانی لە خستنەڕوو زیاترە، لەگەڵ ئەوەشدا دۆلار بە نرخی فەرمی و بەگوێرەی رێنماییەکان، لە پەنجەرەی ئەلیکترۆنیەوە بەردەستە.

ئەوە لەکاتێکدایە ئەمڕۆ بانکی ناوەندی رێنماییەکی دیکەی بەمەبەستی پشتیوانی بەھای دینار دەرکرد، بەگوێرەی رێنماییەکەش کۆمپانیاکانی ئاڵوگۆڕی دراو دەتوانن داواکاری پێشکەش بە بەشی ژمێریاری بانکی ناوەندی بکەن بۆ کردنەوەی ھەژمار بە دینار و دۆلار، لەو رێگەیەشەوە گەشتیار دینار دەداتە بانک و بانکیش دۆلاری بەنرخی فەرمی پێدەدات.

ئەنجومەنی راژەی گشتی عێراق لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، "مەحمود تەمیمی" سەرۆکی ئەنجومەنی راژەی گشتی فیدراڵی سەردانی دیوانی چاودێری دارایی کردووە و لەگەڵ سەرۆکی دیوانەکە و سەرۆکی دەستەی دەستپاکی کۆبووەتەوە و رایگەیاندووە، ئامادەکاری دەکەن بۆ جێبەجێکردنی لیستێکی دامەزراندن.

وتیشی ئەو لیستە ٣١ ھەزار و ٤١٨ پلەی وەزیفی لەخۆدەگرێت، کە دەرچووانی ساڵی ٢٠١٧ن و ھەڵگری بڕوانامەی باڵا و سێ یەکەمەکانن. 

سەرۆکی ئەنجومەنی راژە ئاماژەی بەوەشکرد، قسەیان لەگەڵ وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی کردووە، بۆ نوێکردنەوەی داتای ھەموو ئەو کەسانەی دامەزراندن دەیانگرێتەوە لە دامەزراوەکانی دەوڵەت.

یوسف کیلابی، ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، ماوەی چەند رۆژێکە بەھای دینار لە بەرامبەر دۆلار بەردەوام لە دابەزیندایە و ئەگەر رێکار و رێوشوێنی پێویست و بە پەلە نەگیرێتەبەر، بەھای دینار زیاتر دادەبەزێت و کاریگەری زۆر خراپیشی لەسەر ھەموو عێراقییەکان دەبێت.

وتیشی، بۆ لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی ورد لەبارەی ھۆکارەکانی دابەزینی بەھای دینار و ھەوڵدان بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەیەکی گونجاو، ئەمڕۆ لیژنەی دارایی لەگەڵ عەلی عەلاق وەک پارێزگاری بانکی ناوەندی کۆدەبنەوە و دواتریش راپۆرتێک ئاراستەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق دەکەن.

ستار جابری، بریکاری وەزیری بازرگانیی عێراق رایگەیاند، ھەڵسەنگاندن دەکەن بۆ باشکردنی ماددەکانی بەشە خۆراکی مانگانە لە داھاتوودا، چونکە لە عێراق زیاتر لە پێنج ملیۆن و ٢٠٠ ھەزار کەس، مانگانە بەشە خۆراک وەردەگرن.

وتیشی، ھەندێک تێبینی لەسەر برنجی ھاوردەکراوی تایلەندی ھەبوون، ھەربۆیە کار دەکەن بۆ ھێنانی ئەو ماددەیە لە شوێنی ترەوە، بە تایبەت لە ئەمریکاوە.

سەباح سوبحی، ئەندامی لیژنەی نەوت و غاز لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، پێشتر لیژنەی نەوت و غاز چەندین جار داوایکردووە عێراق کێشەکانی لەگەڵ ئێران تایبەت بەھاوردەکردنی غاز بۆ بەرھەمھێنانی کارەبا چارەسەر بکات، چونکە ئەگەر ئەو غازەی ئێران نەبێت عێراق تووشی قەیرانێکی گەورە دەبێت.

وتیشی رێککەوتنەکەی سەرۆک وەزیرانی عێراق لەگەڵ ئێران تایبەت بە نەوتی رەش بەرامبەر غاز ھەنگاوێکی گرنگە بەتایبەتیش لەکاتێکدا کە عێراق رێژەیەکی زۆر یەدەگی نەوتی رەشی ھەیە.

ئەندامەکەی لیژنەی نەوت و غاز ئاماژەی بەوەشکرد، لیژنەکەیان کار بۆئەوە دەکات سەرجەم ئەو کەسانە بانگھێشت بکات کە پەیوەندییان بەو رێککەوتنەی نێوان عێراق و ئێرانەوە ھەیە بۆئەوەی لە نزیکەوە و بە وردی ئاگاداری سەرجەم وردەکارییەکانی ناو رێککەوتنەکە بن بەتایبەتیش ماوەکەی کە بۆ چەند ساڵێکە.

بەپێی بڕیارەکان، لەپێناو ئاسانکاری بۆ فرۆشتنی دۆلاری ئەمریکی بە گەشتیاران، بڕیاردراوە بە رێگەدان بە کۆمپانیاکانی ئاڵوگۆڕی دراو لە جۆری (ئەی و بی) بە کردنەوەی ھەژمار بە ھەردوو دراوی دینار و دۆلار.

ھەر بەپێی بڕیارەکان، کۆمپانیاکان دەتوانن داواکاری پێشکەش بە بەشی ژمێریاری بانکی ناوەندی بکەن بۆ کردنەوەی ھەژمارەکە بە دینار و دۆلار، ھەژماری دینار بۆ دانانی پارە و دۆلاریش بۆ دەرھێنانی پارە دەبێت بە نرخی فەرمی. 

لە پڕۆسەی کشانەوەشدا، کێشانەوەی دۆلار لە ماوەی دوو رۆژدا دەبێت لە بەرواری فرۆشتنەوە، بە پێچەوانەوە فرۆشتنی کاش رەتدەکرێتەوە و دەگەڕێندرێتەوە سەر ھەژماری کۆمپانیاکە بە دینار.