جیهان
نوسینگەی سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل رایگەیاند، دوای کۆبوونەوەی تەواوی ھێزە ئەمنییەکان لەگەڵ ناتانیاھۆ، بڕیاردرا ھاوشێوەی ساڵانی رابردوو موسڵمانان لە ھەفتەی یەکەمی رەمەزاندا بچنە ناو مزگەوتی ئەقسا.
ھەروەھا ھەفتانە ھەڵسەنگاندن بۆ رەوشی ئەمنی و سەلامەتی دەکرێت و بەوپێیە بڕیاردەدرێت، چونکە رەمەزان پیرۆزە لای موسڵمانان و رێکارەکان ھاوشێوەی ھەموو ساڵێک دەبێت.
بەڵام، ئیتمار بن غەفیر وەزیری ئاسایشی نەتەوەیی ئیسرائیل رایگەیاند، ئەو رێگەپێدانەی ناتانیاھۆ سەبارەت بە مزگەوتی ئەقسا، ھاووڵاتیانی ئیسرائیل دەخاتە مەترسییەوە و وێنەی سەرکەوتن دەدات بە حەماس.
حوجەتوڵا عەبدولمەلەکی راوێژکاری سەرۆک کۆمار و ئەمینداری ئەنجومەنی باڵای ئێران بۆ کاروباری ناوچەی ئازادی بازرگانی بە میدیای وڵاتەکەی راگەیاندووە، تاران لەگەڵ دیمەش و بەغداد لە گفتوگۆدایە بۆ دروستکردنی ناوچەی ئازادی بازرگانی.
ئاماژەی بەوەشکردووە، بەھۆی ئەوەی ناوچە ئازادکراوەکانی عێراق و سوریا ئارامییان بۆ گەڕاوەتەوە، بۆیە جوڵەی ئازادی بازرگانی زۆر ئاسانبووە، ئەوەش ھاوکاری ئێران دەبێت بۆ ئەوەی بە ئاسانی بگاتە دەریای سپی ناوەڕاست.
زانایانی زانکۆی ئیرلانگن-نۆرمبێرگ لە توێژینەوەیەکیاندا لەسەر دۆخی تەندروستیی ئەم پیاوە، کە ناسنامەکەی ئاشکرانەکراوە، بۆیان دەرکەوتووە، سیستمی بەرگریی جەستەی بەشێوەیەکی ئاسایی کاردەکات، ئەمەش لەکاتێکدا، زۆرینەی تیۆرییە زانستییەکان لە بواری پزیشکیدا ئاماژە بەوە دەکەن؛ کوتانی لەڕادەبەدەر، بەرگریی جەستە لاوازدەکات.
ئەم تیمە لەڕێی راپۆرتی میدیاکانی ئەڵمانیاوە بە کەیسەکەیان زانیوە، کە لە ساڵی ٢٠٢٠ـدا باسیان لەوە دەکرد؛ پیاوێکی شەست ساڵە نزیکەی ٩٠ جار خۆی بە ڤاکسینی کۆرۆنا کوتیوە، ئەمەش بۆ ئەوەی (بەڵگەنامەی کوتان) وەربگرێت و دواتر بیفرۆشێتەوە بەو کەسانەی ئارەزوویان نەبووە ڤاکسینی کۆرۆنا وەربگرن.
دوای ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە و کۆکردنەوەی بەڵگە، دەرکەوت ئەم پیاوە لە ماوەی نۆ مانگدا ١٣٠ جار ڤاکسینی وەرگرتووە، ھەرچەندە بە وتەی خۆی ژمارەکە زۆر لەوە زیاترە و لە ماوەی ٢٩ مانگدا بە ھەشت جۆری ڤاکسینی جیاواز ٢١٧ جار خۆی کوتیوە، بەڵام تەنیا لێکۆڵینەوەی لەگەڵدا کراوە و ھیچ سزایەک نەدراوە.
تیمە پزیشکییەکە بەھۆی سەرنجڕاکێشیی ئەم کەیسەوە، پەیوەندییان بە پیاوەکەوە کردووە و ئەویش ئامادەیی خۆی نیشانداوە کە لە توێژینەوەکانیاندا ھاوکارییان بکات.
بەگوێرەی پشکنینەکان، خانەکانی ئەم پیاوە زیاتر دژەتەنی دژە ڤایرۆسی کۆرۆنایان لەخۆگرتووە، بەراورد بەو کەسانەی، کە تەنیا سێ جار ڤاکسینیان وەرگرتووە؛ ھەروەھا ھیچ ئاسەوارێکی تووشبوونیشیان بە کۆرۆنا لە کەسەکەدا تۆمارنەکردووە، جگە لەوەش، ھیچ کاریگەرییەکی لاوەکیش لەسەر تەندروستیی دروستنەکردووە.
یەنس لارکێ، وتەبێژی فەرمانگەی ھەماھەنگی کاروباری مرۆیی نەتەوە یەکگرتووەکان لە جنێڤ بە رۆژنامەنووسانی راگەیاند، لەگەڵ دەستپێکردنی تۆمارکردنی مردن لە نێو منداڵاندا بەھۆی برسێتیەوە، رووبەڕووی مەترسییەک بوونەتەوە لە غەززە کە پێشتر ھاوشێوەی نەبووە.
پێشتریش وەزارەتی تەندروستی لە کەرتی غەززە ھەواڵی گیانلەدەستدانی ١٥ منداڵی بەھۆی برسێتی لە نەخۆشخانەیەکدا بڵاوکردەوە، ھاوکات نەتەوە یەکگرتووەکان رایگەیاندووە، برسێتی ھەڕەشەیەکی حەتمییە لە کەرتی غەززەو رۆژانە کارەسات روودەدات.
رێکخراوەکەی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان لە بەیاننامەیەکدا ئاماژەی بەوەکردووە، ژمارەی گیانلەدەستدانی کۆچبەران لە ساڵی ٢٠٢٣ دا بەراورد بە ساڵی ٢٠٢٢، بە ڕێژەی ٢٠٪ زیادیکردووە.
ھاوکات جەخت لەسەر پێویستی بەپەلە دەکاتەوە، بۆ گرتنەبەری رێوشوێنەکان بۆ رێگریکردن لە مردنی زیاتری کۆچبەران لە رێگاکانی کۆچدا، بەوپێیەی ئامارەکە بەرزترینە بەراورد بە ١٠ ساڵی رابردوو.
سەرۆکی کۆمیسیۆنی ئەوروپا رایگەیاند، کۆتایی ئەم ھەفتەیەدا سەردانی قوبرس دەکات بۆ کارکردن لەسەر کردنەوەی ڕێڕەوێکی فریاگوزاری لە ڕێگەی دەریای ناوەڕاستەوە.
ماوەی چەند مانگێکە گەیاندنی ھاوکاری مرۆیی لە رێگەی وشکانییەوە بۆ ناو کەرتی غەززە گەمارۆ دراوە، بۆیە بەناچاری لە ئاسمانەوە بە فرۆکە ژەمە خۆراک و کۆمەک بۆ ئاوارەکان لە رەفەح بەردەدرێتەوە.
چاودێرانی نەتەوە یەکگرتووەکانیش دەڵێن، ئەم ھەوڵانە بەس نین و فریای ئەو دۆخە نالەبارە ناکەوێت کە بەرۆکی دوو ملیۆن و ٤٠٠ ھەزار ئاوارەی گرتووە.
ئەو ١٠٠ پارێزەرە پێیانوایە ئەنتۆنی ئەلبانیز سەرۆکوەزیرانی ئوسترالیا، ھاوبەشە لە تاوانی کۆمەڵکوژی لە غەززە بە راگرتنی ھاوکارییەکانی حکومەتی ئوسترالیا بۆ دەزگای فریاگوزاری ئونروا لە کەرتی غەززە بە بڕی شەش ملیۆن دۆلار.
ئەلبانی دەبێتە یەکەم سەرکردەی ڕۆژئاوا کە دەدرێتە دادگای لاھای لەسەر دۆسیەی غەززە، داواکاری رەوانەکردنەکەش لەسەر بنەمای ھەنگاوەکانی ئەلبانی و بەرپرسانی دیکەی ئوسترالیا بووە دژ بە کەرتی غەززە و پەنابەرانی فەلەستین لە کاتێکدا قەیرانێکی مرۆیی بەردەوام ھەیە.
بایدن لە ویلایەتی ماریلاند بە رۆژنامەنوسانی راگەیاند، ئەگەر بگەنە ھەلومەرجێک کە ئەوەی لە ڕەمەزاندا ڕوودەدات بەردەوام بێت، ڕەنگە بۆ ئیسرائیل و قودس زۆر مەترسیدار بێت.
جەختی لەوەشکردەوە ئیسرائیل ھیچ بیانوویەکی نییە بۆ بەردەوامبوونی ڕێگریکردن لە گەیشتنی ھاوکاری زیاتر بۆ غەززە.
بەوتەی بایدن، ڕێککەوتن بۆ ئازادکردنی بارمتەکان و گەیشتن بە ئاگربەست لە کەرتی غەززە ئێستا لە دەستی حەماسدایە.
نوسینگەی میدیای حکومەت لە غەززە لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، سوپای ئیسرائیل تائێستا، لە غەززە دوو ھەزار و ٦٧٥ کۆمەڵکوژی دەرھەق بە ھاووڵاتیانی مەدەنی ئەنجامداوە کە بەھۆیانەوە ١٣ ھەزار و ٤٣٠ منداڵ و ھەشت ھەزار و ٩٢٠ ژن کوژراون.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ھێرشەکان پێنج مانگیان تێپەڕاندووە و پێیان ناوەتە شەشھەمین مانگەوە و ھێشتا حەوت ھەزار کەس بێسەروشوێنن کە زیاتر لە سەدا ٧٠یان ژن و منداڵن، ژمارەی ئەو کوژراوانەی گواستراونەتەوە بۆ نەخۆشخانەکان ٣٠ ھەزار و ٥٣٤ کەسە و ژمارەی بریندارانیش ٧١ ھەزار و ٩٢٠ کەسن.
ھەروەھا لە ئەنجامی ھێرشە بەردەوامەکانی ئیسرائیل بۆ سەر غەززە، ٣٦٤ کارمەندی تەندروستیی و ٤٨ کارمەندی بەرگریی شارستانی و ١٣٢ ڕۆژنامەنووس کوژراون.
فەرماندەی ھێزەکانی ناوەندی ئەمریکا لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، حوسییەکان ٢ موشەکی بالیستیان ئاڕاستەی کەشتییەکی بازرگانی سویسری کردووە لە کەنداوی عەدەن و بەوھۆیەوە زیان بەر کەشتیەکە کەوتووە، بەڵام تائێستا نازانرێت بەھۆی ھێرشەکەوە زیان بەر تیمی کەشتەوانیی کەشتیەکە کەوتووە یاخود نا.
ھەروەھا ئاماژە بۆ ئەوەشکراوە، شەوی رابردووش حوسییەکان موشەکێکی بالیستیان ئاڕاستەی دەریای سور کردووە، بەڵام موشەکەکە کەوتووەتە ئاوەوە و ھیچ ئامانجێکی نەپێکاوە.
ئەمرۆ بە سێشەممەی گەورە ناودەبرێت، چونکە لە ١٥ ویلایەتی ئەمریکا ھەڵبژاردنی سەرەتایی لەناو ھەردوو حزبی کۆماریی و دیموکراتەکان بەرێوەدەچێت و تا رادەیەکی زۆر چانسی کاندیدی سەرەکی حزبەکان بۆ کێبڕکێی سەرۆکایەتی دیاریدەکرێت.
تائێستا جۆ بایدن دیارترین کاندیدی دیموکراتەکانە و رکابەرێکی ئەوتۆی نیە، چونکە دین فیلیبسی رکابەری تائێستا سەرکەوتنێکی ئەوتۆی لە ھەڵبژاردنە سەرەتاییەکاندا تۆمارنەکردووە، بەڵام دۆناڵد ترەمپ کاندیدی کۆمارییەکان لە کێبڕکێیەکی توندایە لەگەڵ نیکی ھەیلی و لە ھەڵبژاردنەکانی ئەمڕۆدا تا رادەیەکی زۆر چارەنووسیان دیاریدەکرێـت.
بەپێی راپۆرتێکی ھەردوو رێکخراوی "مافەکانی مرۆڤ لە ئێران" و "ھاوپەیمانی جیھانی بۆ دژایەتیکردنی سزای لەسێدارەدان" ، لە ساڵی ٢٠٢٣دا لە ئێران و رۆژھەڵاتی کوردستان ٨٣٤ سزای لەسێدارەدان جێبەجێکراوە کە بەراورد بە ساڵی ٢٠٢٢ جێبەجێکردنی ئەو سزایە بەڕێژەی لەسەدا ٤٣ زیادیکردوە.
ئەوەش بەرزترین ئامارە لە ماوەی ٢٠ ساڵی رابردوودا لە دوای ساڵی ٢٠١٥ کە لەو ساڵەدا ٩٧٢ سزای لەسێدارەدان جێبەجێکرابوو.
ئەو دوو رێکخراوە، لێپرسراوانی ئێرانیان تۆمەتبارکردووە بەوەی سزای لەسێدارەدان وەک رێگەیەک بۆ بڵاوکردنەوەی ترس لەناو ھاووڵاتیاندا بەکاردەھێنن.
رەجەب تەیب ئەردۆغان، دوای کۆبوونەوەی حکومەت بە رۆژنامەنوسانی راگەیاند، ئەنقەرە بەردەوامدەبێت لە روبەڕوبوونەوەی نەیارەکانی و بە تەواوکردنی کارەکانی دابینکردنی ئاسایش لە سنورەکانیان لەگەڵ عێراق، گرفتە ئەمنییەکانیان بەشێوەیەکی ھەمیشەیی چارەسەردەکەن.
پەیوەست بە دۆخی ھەڵاوسانی ئابوری وڵاتەکەشی وتی، ھەوڵەکانیان زیاتر دەخەنەکار بۆ زاڵبوون بەسەر ھەڵئاوسان و بووژانەوەی ئابوری بە مەبەستی بەرزکردنەوەی دۆخی ئابووری کارمەندان و خانەنشینان.
سەرۆک کۆماری تورکیا ئەوەشی خستەڕو، ئامادەکارییەکان بۆ ھەڵبژاردنی شارەوانییەکان لە ٣١ی ئادار بەردەوامن و پێداگرن کە نمایشێکی دیموکراسی نیشانی جیھان بدەن.
رۆژنامەنووس رەنج پشدەری بە کوردسات نیوزی راگەیاند، لە چەند سەعاتی رابردوودا ٩٨ کۆچبەر لە ئاوی سێپەنجە لەنێوان یۆنان و ئیتاڵیا گیریانخواربوو و داوای بەھاناوەچوونی بەپەلەیان دەکرد، لەلایەن پۆلیسی یۆنانەوە رزگارکران و بەسەلامەتی گوستراونەتەوە بۆ دوورگەیەکی سەربە ئەسینا.
وتیشی، ئەو کۆچبەرانەی رزگارکراون نزیکەی ٦٠ کەسیان خەڵکی ھەرێم و رۆژھەڵاتی کوردستانن، کە لەنێویاندا ژن و منداڵیشی تێدایە و ھەموویان سەلامەتن.
کەناڵی ١٤ی ئیسرائیلی بڵاویکردەوە، ژمارەیەکی زۆر لە ئەفسەر دەستلەکارکێشانەوەی بە کۆمەڵیان لە یەکەی بەرپرس لە سیستمی زانیاری لە سوپای ئیسرائیل پێشکەش کردووە، کە لەلایەن دانیال ھاگاری وتەبێژی سوپای ئیسرائیلەوە بەڕێوەدەبرێت.
لە نێو ئەو کەسانەشی دەستلەکارکێشانەوەیان پێشکەش کردووە، کۆلونێل ریچارد ھیچت ھەیە، کە وتەبێژی سوپای ئیسرائیلە بۆ کاروباری راگەیاندنی بیانی.
ھەروەھا کۆلۆنێل شلومیت میلەر کە بە دووەم کەس لە دوای "ھاگاری" دادەنرێت، دەستلەکارکێشانەوەی پێشکەش کردووە. سەرۆکی بەڕێوەبەری پەیوەندییەکانیش لە یەکەی وتەبێژی سوپای ئیسرائیل کارەکەی جێدەھێڵێت.
کەناڵی ١٤ی ئیسرائیلی رایگەیاندووە، دەستلەکارکێشانەوەی بە کۆمەڵ لە ئەنجامی ناڕەزاییەکانە سەبارەت بە چۆنێتی بەڕێوەچوونی ھەڵمەتەکان و ئاماژەیەکە بۆ ئەو پشێوییەی لە یەکەی زانیارییەکاندا ھەیە کە لەلایەن "ھاگاری"یەوە بەڕێوەدەبرێت.
ئولیگ کوبیاکوڤ بەڕێوەبەری نوسینگەی رێکخراوی کشتوکاڵ و خۆراکی نەتەوە یەکگرتووەکان "فاو" رایگەیاند، رەوشی بابلمەندەب و دەریای سور بەھۆی گەمارۆی حوسییەکانەوە کاریگەری لەسەر بازرگانی خۆراک دەبێت و نرخەکان بەرز دەکاتەوە، چونکە تێچووی کەشتییە بارھەڵگرەکان کە بەو رێگەیەدا دەڕۆن چوار ھێندە بووە، لەگەڵ ئەوەشدا گواستنەوەی کەلوپەل و کاڵاکان ٣٠٪ کەمیکردووە.
وتیشی، گەورەترین کۆمپانیاکانی گواستنەوەی دەریایی لە جیھاندا رەتیکردووەتەوە کاڵا و پێداویستییەکان بە دەریای سوردا بگوازێتەوە.
لە دوای دەستپێکردنی جەنگی غەززە، ئەمریکا و وڵاتانی دیکە ھێزی دەریاییان رەوانەی ناوچەکە کردووە بۆ پاراستنی کەشتییە بازرگانییەکان، ئەمریکا و بەریتانیاش ھێرش بۆ سەر حوسیییەکان ئەنجامدەدەن، بەھۆی ئەوەی مەترسین لەسەر کەشتییەکان.