جیهان
یۆرگن شتوک سەرۆکی پۆلیسی نێودەوڵەتی کە بە ئینتەرپول ناسراوە رایگەیاندووە، بەردەوامی شەڕ و ھێرشەکانی روسیا و ئۆکراین بۆ سەر یەکتر، کێشەیەکی گەورەیە بۆ ھەموو جیھان و پێویستە ھەموو وڵاتان و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و رێکخراوە جیھانییەکان بە ھەر رێگەیەک بێت ھەوڵ بدەن کۆتایی بەو شەڕە بھێنن.
وتیشی، یەکێک لە ھۆکارە سەرەکییەکانی بەردەوامی شەڕی نێوان روسیا و ئۆکراین رەوانەکردنی چەک و پێداویستی سەربازییە لەلایەن ئەمریکا و وڵاتانی خۆرئاواوە بۆ ئۆکراین، ئەوەش ھەڕەشە و مەترسییەکی گەورەیە بۆ ھەموو جیھان و شەڕی نێوان ئەو دوو وڵاتەش درێژ دەکاتەوە.
رەجەب تەیب ئەردۆغان لە پەراوێزی لوتکەی گروپی جی بیست لە ھندستان لەگەڵ لۆلا داسیلڤا ھاوتا بەرازیلیەکەی کۆبوەوەو لە دیدارەکەدا ھەردوو سەرۆک ھەنگاوەکانی پەرەپێدانی زیاتری پەیوەندییەکانیان تاوتوێکرد.
ھاوکات ھەردوولا بیروڕایان لەبارەی کێشە ھەرێمی و جیھانییەکانی جێی بایەخی ھەردوو وڵات ئاڵوگۆڕکرد.
ئەردۆغان ھیوای سەرکەوتنی بۆ بەرازیل خواست کە لە ساڵی داھاتوودا سەرۆکایەتی گروپی جی بیست دەکات، وتیشی، قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ھەردوو وڵات لە ساڵی رابردوودا ٥.٦ ملیار دۆلار بووەو بە ھەوڵی ھاوبەش دەتوانن بیگەیەننە ١٠ ملیار دۆلار.
تۆبیاس بیلستروم وەزیری دەرەوەی سوید لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، وڵاتەکەی بەھەموو شێوەیەک ئامادەیە ببێتە ئەندامی رێکخراوی پەیمانی باکووری ئەتڵەسی (ناتۆ) و بۆ ئەو مەبەستەش ھەموو ئامادەکارییەکی کردووە و سەرجەم رێکارە یاساییەکانی تایبەت بەو رێکخراوە تەواوکردووە و تەنھا چاوەڕوانی پەسەندکردن و رەزامەندی تورکیایە.
وتیشی، لە مانگی تەمووزی رابردووی ئەمساڵ لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورکیا رێککەوتوون لە کۆبوونەوەی داھاتووی پەرلەمانی تورکیا کە بڕیارە لە مانگی داھاتوودا بەڕێوەبچێت، بە ئەندامبوونی سوید لە ناتۆ پەسەند بکرێت.
ئەنجومەنی دەوڵەت کە باڵاترین دادگایە لە فەڕەنسا تایبەت بە بڕیاردان لەو سکاڵایانەی لە دژی حکومەت تۆمار دەکرێن، سکاڵای کۆمەڵەیەکی ئیسلامی رەتکردەوە کە دژی بڕیاری حکومەت بۆ قەدەغەکردنی عەبا لە ناوەندەکانی خوێندندا تۆماری کردبوو.
ئەنجومەنی دەوڵەت دووپاتیکردوەتەوە، ئەو بڕیارەی حکومەت لە کۆتایی مانگی ئاب دەریکردووە بۆ قەدەغەکردنی عەبا لە ناوەندەکانی خوێندن نابێتە مایەی جیاری لە دژی موسوڵمانان و بڕیارە پشتبەستووە بە پرەنسیپی عەلمانییەتی دەوڵەت
قەدەغەکردنی پۆشینی عەبا کە مۆرکێکی ئاینی ھەیە لە ناوەندەکانی خوێندنی فەڕەنسا مشتومڕێکی زۆری دروستکردووە، بە پێی یاسایەک کەلە ساڵی ٢٠٠٤ دەرچووە بوونی دروشمە ئاینییەکان لە قوتابخانەکاندا قەدەغەیە.
کیم جونگ ئون سەرۆکی کۆریای باکور لە رێورەسمی ئاشکراکردنی ژێردەریاییە نوێکە ئاماژەی بە پلانی ستراتیژی و تاکتیکی ئامانجدار کرد، بۆ بەھێزکردنی بەردەوامی پرۆسەی نوێکردنەوەی ھێزەکان و بەرەوپێشچوون بۆ پڕچەککردنی ئەتۆمی دەریایی لە داھاتوودا.
ژێردەریاییەکە ناوی( ھیرۆ کیم ئون ئۆک)ی لێنراوە و بەوتەی کیم جونگ ئون، پڕچەککردنی ھێزی دەریایی بە چەکی ئەتۆمی بووتە ئەرکێکی بەپەلە.
بایدن لە بنکەی ئاسمانی ئەندرۆ لە نزیک واشنتۆن بەرەو ھندستان بەڕێککەوت و بەر لە لوتکەی گروپی بیست لەگەڵ نایندرا مودی سەرۆکوەزیرانی ئەو وڵاتە کۆدەبێتەوە، دوای لوتکەکەش دەچێتە ڤێتنام.
لە لوتکەی ئەمساڵدا ھەریەکە لە ڤلادیمێر پوتن سەرۆکی روسیا و شی جین بینگ سەرۆکی چین ئامادەنابن و پیدرۆ شانچێز سەرۆکوەزیرانی ئیسپانیاش بەھۆی توشبوونی بە کۆرۆنا بەشداریکردنی لە لوتکەکەدا ھەڵوەشاندەوە، سەرەڕای ئەو دابەشبوونە، بایدن ھەوڵدەدات لە لوتکەکەدا بیسەلمێنێت ھێشتا گروپی بیست پێکھاتەیەکی سەرەکییە بۆ ھەماھەنگی ئابوری جیھانی و دەرفەتێکی گونجاوە پەیامێک ئاراستەی پەکین و ھاوپەیمانە ھەڵکشاوەکانی بکات لە برێکس بکات.
ھەروەھا جیک سولیڤان راوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا رایگەیاند، لە لوتکەی بیست بایدن تاوتوێی زنجیرەیەک ھەوڵی ھاوبەش بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی جیھان دەکات، لەوانەش گۆڕانکارییەکانی کەشوھەواو کەمکردنەوەی لێکەوتە ئابوری و کۆمەڵایەتییەکانی جەنگی روسیا لە ئۆکراین.
روانگەی سوری بۆ مافەکانی مرۆڤ بڵاویکردەوە، دوای ١١ رۆژ لە شەڕ و روبەڕوبوونەوە لە دێرەزور، جارێکی دیکە ئارامییەکی سنودار بۆ ئەو ناوچەیە گەڕاوەتەوە و ھەسەدەش ھەڵمەتێکی کێوماڵکردنی لە دەوروبەری شارۆچکەی زیبان دەستپێکردووە کە دوایین پێگەی ئیبراھیم ھەفڵ سەرکردەی گروپە چەکدارە لەیاسا دەرچووەکان بوو.
ئەوەشی خستووەتەڕوو، دەنگۆی جیابوونەوەی فەرماندەی ئەنجومەنی سەربازی شەدادی لە ھەسەدە، دووبارە روبەڕبوونەوە لەنێوان ھەسەدە و گروپە چەکدارییەکان لە زیبان و ناردنی ھێزێکی زۆری ھەسەدە بۆ دەوروبەری حەسەکە دوورن لەراستییەوە و بەشێکن لەو شەڕی راگەیاندنەی دژی ھەسەدە بەڕێوەدەچێت.
بەگوێرەی دوایین ئامارەکانی روانگەی سوری لە ١١ رۆژی شەڕ و روبەڕوبوونەوەکان لە دێرەزور، ٩٠ کەس کوژراون و لانیکەم ١٠٤ کەسی دیکەش برینداربوون.
باڵیۆزی روسیا لە ئەمریکا لە راگەیەنداوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، ئەمریکا سوورە لەسەر شکستپێھێنانی روسیا لە ھەموو روویەکەوە، نەک تەنھا لە جەنگی ئۆکراین بەڵکو لە داھاتووشدا.
باڵیۆزی روسیا وتیشی، ئەمریکا بە مەبەست ئۆکراین بە چەکی کۆمەڵکوژ چەکدار دەکات، سەرەڕای ئەوەی دەزانێت کاریگەری ئەو چەکانە بۆ سەر نەوەکانی داھاتوو دەمێنیتەوە.
ئەوەش لە کاتێکدایە کە رۆژی رابردوو وەزارەتی بەرگری ئەمریکا رەوانەکردنی کاروانێکی دیکەی ھاوکاری سەربازی بۆ ئۆکراین راگەیاند، بە بەھای یەک ملیار دۆلار، کە چەک و تەقەمەنی لەخۆگرتووە، لەنێویشیاندا بۆمبی یۆرانیۆمی پیتێندراو کە بۆ ھێرشکردنە سەر تانک و زرێپۆش بەکاردێت و ئەمەش یەکەمجارە ئەمریکا بەو جۆرە چەکە ئۆکراین چەکدار بکات.
ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەنوسیدا رایگەیاند، پێویستە ھەموو ھەوڵێک بدەن بۆ لابردنی ئەو بەربەستانەی کە ھەن و بوونەتە ھۆی ئەوەی بازرگانیکردن لە جیھاندا سنوردار بکرێت.
جەختی لەوەشکردەوە، کە یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی رێکخراوەکەیان لەم کاتەی ئێستادا کارکردنەوەی رێککەوتنی دانەوێڵەی ئۆکراینە.
گۆتێرێس ئاماژەی بەوەشدا، بۆ کاراکردنەوەی گرێبەستی دانەوێڵە، پێویستە سیستمێکی گەرەنتی ھاوبەش لەنێوان لایەنە پەیوەندیدارەکاندا ھەبێت.
لە رۆژی ١٨ی تەمموزی ڕابردوو روسیا کشانەوەی وڵاتەکەی لە ڕێککەوتنی دانەوێڵە ڕاگەیاند و چەند مەرجێکی دانا بۆ دەستپێکردنەوەی ھەناردەی دانەوێڵە.
وەزارەتی خێزان و خزمەتگوزاری کۆمەڵایەتی تورکیا لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، ماھینۆ ئۆزدمیر غۆکتاش وەزیری خێزان و خزمەتگوزاری کۆمەڵایەتی تورکیا لەگەڵ ئۆلیڤەر ڤارھێلی لێپرسراوی بەشی فراوانکردنی یەکێتی ئەوروپا پرۆژەیەکیان بۆ پشتیوانی لە تێکەڵکردنی ھاووڵاتییانی بیانی بە کۆمەڵگەی ھەردوو وڵات ئیمزاکرد.
ئەوەشی خستەڕوو، رێککەوتنەکە رۆڵی دەبێت لە باشترکردنی ژیانی پەنابەران لە تورکیا و وڵاتانی ناو یەکێتی ئەوروپا.
لای خۆیەوە، وەزیری خێزان و خزمەتگوزاری کۆمەڵایەتی تورکیا رایگەیاند، پرۆژەکە لە چوارچێوەی بەھێزکردنی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و یەکێتی ئەوروپا ئیمزاکراوە، لەگەڵئەوەشدا، دۆسییەی پەنابەران لە ئێستادا بووەتە دۆسییەکی ھەستیار لە تەواوی جیھان و پەیوەندی راستەوخۆی بە دۆخی ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسی وڵاتانەوە ھەیە.
ماڵپەڕی ھێلینک شیپینگ کە تایبەت بە ھەواڵی گواستنەوەی دەریایی لە راپۆرتێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، رازینەبوونی عێراق بە لێخۆشبوون لەو سزایەی دادگای پاریس بەسەر تورکیادا سەپاندویەتی بەرامبەر بە ھەناردەی نەوتی ھەرێم، ھۆکاری دواکەوتنی سەردانەکەی ئەردۆغان بووە بۆ بەغداد لە مانگی ئابدا.
بەرپرسێکی تورکیاش بە ماڵپەڕەکەی راگەیاندووە، سەرۆککۆماری تورکیا پێداگرە لەسەر سەردانەکەی بۆ بەغداد و ئیمزاکردنی رێککەوتن لەگەڵ حکومەتی عێراق، بەڵام لایەنی عێراقی لەو دۆسییەیەدا بەخاوی ھەنگاو دەنێت ئەوەش ھۆکاری دواخستنی سەردانەکەی ئەردۆغان بووە بۆ مانگی تشرینی یەکەم.
لەلایەکی تریشەوە بەرپرسێکی عێراق ئەوەی خستوەتەڕوو، لەئێستادا بەغداد و ئەنقەرە لەچەند دۆسیەیەکی ئاڵۆزی نەوتیدا گفتوگۆ دەکەن، دووبارە ھەناردەی نەوتیش ئاڵۆزترین پرسی گفتوگۆکانە، بەوھۆیەش بەدوور دەزانرێت لەم مانگەدا ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان دەستپێبکاتەوە
سویلا برافرمان وەزیری ناوخۆی بەریتانیا لە راگەیەنراوێکدا رایگەیاند، لە چوارچێوەی بەردەوامی ھاوکاریەکانیان بۆ ئۆکراین و پشتبەستن بە یاساکانی وڵاتەکەیان و یاسا نێودەوڵەتییەکان، بە نیازن ھاوشێوەی داعش و قاعیدە، گروپی چەکداری ڤاگنەری رووسی بخەنە لیستی تیرۆرەوە، چونکە چەندین تاوانیان دژی مرۆڤایەتی و ئاسایشی جیھانی ئەنجامداوە.
وەزیری ناوخۆی بەریتانیا راشیگەیاند، رژێمەکەی پوتن وەحشیگەری کردووە و چالاکییەکانی ڤاگنەریش بەردەوامن بۆ تێکدانی ئاسایش و ئارامی و بەدیھێنانی ئامانجی سیاسی کرملین کاردەکەن.
یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری ساڵی ٢٠٠٠ لە بەریتانیا، دەسەڵات بە وەزیری ناوخۆی وڵاتەکە دەدات ھەر رێکخراوێک بەشداربووبێت لە کاری تیرۆر، بیخاتە لیستی تیرۆرەوە.
بڕیاریشە، رۆژی چوارشەممە ئەو پڕۆژەیەی وەزیری ناوخۆ ئامادەیکردووە سەبارەت بە گروپی ڤاگنەر بچێتە پەرلەمانی ئەو وڵاتە.
سەرۆکایەتی بەڕێوەبردنی کارەسات و دۆخی لەناکاوی تورکیا ئافاد رایگەیاند، شەپۆلێکی بەھێزی بارانبارین و لافاو لە رۆژی سێشەممەوە چەند ناوچەیەکی شاری ئیستەنبوڵی گرتووەتەوە، کە بەھۆیەوە ئاستی باراناو زۆر بەرزبووەتەوە.
راشیگەیاندووە، بەھۆی بارانبارینەکە و دروستبوونی لافاوەوە سێ کەس گیانیانلەدەستداوە کە یەکێکیان بیانییە، ھەروەھا پێنج کەسی دیکەش برینداربوون لە ناوچەی "ئارنائوتوکی".
ھاوکات سەرۆکایەتی بەڕێوەبردنی کارەسات و دۆخی لەناکاوی تورکیا ئافاد ئاماژەی بەوەشکردووە، بەھۆی لافاوەکەوە ٥٦٠ شوێنی نشتەجێبوون و ٦٦٠ شوێنی کارکردن لە سەرتاسەری ئیستەنیوڵ زیانیان بەرکەوتووە.
ئاژانسی پەنابەرانی یەکێتی ئەوروپا لە راگەیەنراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، پێشکەشکردنی داوای مافی پەنابەرێتی لە نیوەی یەکەمی ساڵی ٢٠٢٣، زیاتربووە و ٥١٩ ھەزار داواکاری تێپەڕاندەوە کە ئەوەش بەراورد بە ھەمان کاتی ساڵی رابردوو لە ٢٨٪ زیادیکردووە. ئاماژەی بەوەشکردووە، لە ٤٤٪ ئەو کەسانەی داوای مافی پەنابەرتیانکردووە بەرەگەز سوری و ئەفغانی و تورک و کۆلۆمبی بوون.
راشیگەیاند، ئەگەر داوای مافی پەنابەرێتی بەو شێوەی ئێستا بەردەوامبێت، ئەوا چاوەڕواندەکرێت تا کۆتایی ئەمساڵ ملیۆنێک تێپەڕێنێت.
ھەروەھا ئاژانسی پەنابەرانی یەکێتی ئەوروپا روونیشکردووەتەوە، زۆرینەی پێشکەشکردنی داوای مافی پەنابەریەتی لەئەمساڵدا لە وڵاتانی نەرویج و سویسرا بووە لە دوای ئەوانیش ئەڵمانیان و فەڕەنسا بوون.
بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، دوای بڕیارێکی سعودیە و رووسیا ھات بۆ کەمکردنەوەی ئاستی بەرھەمھێنانی نەوت و کەمکردنەوەی خستنەروو لە بازاڕەکانی جیھاندا.
لەو چوارچێوەیەشدا مۆسکۆ رایگەیاند، کەمکردنەوەی ئاستی ھەناردەکردنی نەوت بە بڕی ٣٠٠ ھەزار بەرمیل لە رۆژێکدا درێژدەکاتەوە تا کۆتایی ئەمساڵ، ئەوەش ھاوکات بوو لەگەڵ بڕیارێکی سعودیە، بۆ کەمکردنەوەی بەرھەمھێنانی نەوت بە بری یەک ملیۆن بەرمیلی رۆژانە بۆ ماوەی سێ مانگ.
فادیم کۆلیت، جێگری بەڕێوەبەری ناوەندی ئاشتەوایی روسیا لە سوریا لە راگەیەنراوێکدا باسی لەوەکرد، چوار فڕۆکەی ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی بەسەرۆکایەتی ئەمریکا، دوو ئامانجیان لە پارێزگای حمسی سوریا بۆردومانکردووە.
ئەوەشی خستوەتەڕو، بۆردومانەکان لەرێگەی فڕۆکەی جەنگی ئێف ١٦ و ئێف ٣٥ەوە ئەنجام دراون و فڕۆکەکان لە بنکەی تەنەفەوە ھاتوونەتە حمس و بۆردومانەکانیان ئەنجامداوە.
ناوەندی ئاشتەوایی روسیا لە سوریا دەڵێت، ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی بەو رەفتارانەی ناوەڕۆکی ئەو لێکتێگەیشتنەی پێشێلکردووە کە ساڵی ٢٠١٧ لەگەڵ مۆسکۆدا ئیمزای کردووە و تایبەتە بە کەمکردنەوەی گرژییەکان لە باشوری سوریا.