کوردستان
راگەیەندراوێک لە سەرۆکی ئەنجومەنی دادوەریی ھەرێمی کوردستانەوە ...
عێراق بە پێی یاسای ئیدارەی دەوڵەت لە قۆناغی گواستنەوە لە ساڵی ٢٠٠٤ گۆڕا بۆ دەوڵەتێکی فیدراڵی و تێیدا سیستەمی حوکم بە پێی مادە چوار لەو یاسایە دەستنیشان کرا بە شێوەیەک لەسەر بنەمای راستیی مێژوویی و جوگرافی و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان بە پێی دەستور لەنێوان ناوەند و ھەرێمی کوردستان بوو. دوای پەسەندکردنی دەستوریش لە ساڵی ٢٠٠٥ لە مادە ١١٧ / یەکەم دان بە ھەرێمی کوردستان و دەسەڵاتەکانی دەنێت و مافی بەکارھێنانی دەسەڵاتەکانی پێی داوە تەنیا دەسەڵاتە دیاریکراوەکانی فیدراڵی (الێلاحیات الحێریە للسگات الاتحادیە) نەبێت و ئەوەی باسی نەکردووە لە دەسەڵاتە دیاریکراوەکان لە دەسەڵاتی ھەرێمدایە و تەنانەت لەبەرامبەر یاسا فیدرالیەکان ئەولەویەتی بە یاساکانی ھەرێم داوە. ھەروەھا ئەوەی پەیوەستە بە دەسەڵاتە ھاوبەشەکان کە لەمادەکانی ١١٠ تاکو ١١٥ی دەستوردا ھاتووە مافی ھەموارکردنەوەی جێبەجێکردنی یاساکانی فیدراڵی بە ھەرێم داوە کاتێک ھاودژی یان ناکۆکی لەگەڵ یاساکانی ھەرێمدا ھەبێت و لێرەدا باڵادەستی بۆ یاساکانی ھەرێمە.
ھەروەھا شایەنی ئاماژەپێکردنە کە ناکرێت لەژێر ھیچ پاساوێک دەستکاری مادە دەستورییەکان بکرێت لەبەر ئەوەی دەستوریین و گشت لایەک دەبێ پێوەی پابەند بن لەنێویشیاندا دادگای فیدراڵی کە پێویستە پێوەی پابەند بێت و کێشەی بۆ دروست نەکات یان پێشێلی نەکات بە بیانووی نابەجێ. لەسەر ئەو بنەمایانەش، مافی ھەرێمی کوردستانە لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراق مافە دەستورییەکانی خۆی بەکار بھێنێت.
بەڵام دادگای باڵای فیدراڵی سەرەڕای ئەوەی دامەزراندنەکەی بە پێچەوانەی حوکمەکانی مادە ٩٢ی دەستور و یاسای دادگای فیدراڵی ژمارە ٣٠ ساڵی ٢٠٠٥ی ھەموار کراوە، زیادەڕۆیی لە دەسەڵاتە یاساییەکانی کردووە کە لەدەستوردا ھاتووە بە شێوەیەک مافی بەخۆی داوە کە لە ھەموو گەورە و بچوکێکی ھەرێم دەستێوەردان بکات ھەروەک لە بڕیاری ژمارە ٨٣ی ساڵی ٢٠٢٤ خۆیدا کە بڕیاری ھەڵوەشاندنەوەی کۆتاکانی لە یاسای ھەموارکراوی ژمارە یەکی ساڵی ١٩٩٢ی ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی کردووەو ھەڵوەشاندنەوەی یازدە کورسیی پەرلەمان و کەمکردنیان بۆ سەد کورسی، کە بە وردبوونەوە لەو بڕیارە بە ئاشکرا دەردەکەوێت کە بە پێچەوانەی ئەو دەستورەیە کە لەژێر سایەیدا کار دەکات چونکە دەستور دانی بەوەدا ناوە کە باڵادەستی بۆ یاساکانی ھەرێمی کوردستانە کاتێک ناکۆک یان ھاودژ بێت لەگەڵ یاسا فیدرالیەکان، بەڵام یاسای نێوبراو ھیچ شتێکی نادەستوریی تێدا نیە و دادگای فیدرالی لە بڕیارەکەیدا، خۆی لەشوێنی یاسادانەر داناوە کاتێک ھەستاوە بە ھەموار کردنی کورسیەکانی پەرلەمانی کوردستان و یاسای ژمارە ١١ی ساڵی ٢٠٠٧ی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکان کاتێک دابەشکردنی ناوچەکانی ھەڵبژاردن لە دەسەڵاتەکانی دیاریکراوی پەرلەمانی کوردستانەو بە دوور و نزیک ھیچ پەیوەندییەکی بە دادگای فیدراڵیەوە نیە بە شێوەیەک کە وا دەخوازێت پێداچوونەوە بە بڕیاری دادگاکەدا بکرێت سەرەڕای ئەوەی بڕیارەکە کۆتاییەو ھەموو دەسەڵاتەکان دەبێ پێوەی پابەند بن بەڵام پێویستی بە پێداچوونەوە ھەیە بۆ ئەوەی رەچاوی دادپەروەری و یەکسانی بکات چونکە یەکسانی و دادپەروەری بناغەی حوکمرانیە و پەیڕەوکردنی لەنێو خەڵکدا ھێز و پێگە و سەنگ و قورسایی لەنێو کۆمەڵگەدا پتەو دەکات ئەویش بۆ گەرەنتی کردنی ماف و کەرامەتی ھاووڵاتیان بە بێ جیاکاری ئیتنی و دینی و نەتەوەیی و مەزھەبی یان رەگەزیی.
دادوەر
عبدالجبار عزیز حسن
سەرۆکی ئەنجومەنی دادوەریی ھەرێمی کوردستان
١٣/٣/٢٠٢٤
لە کۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی ھەرێم ئاوات جەناب، وەزیری دارایی ھەنگاو و ڕێکارەکانی ئەم دواییەی وەزارەت و لایەنە پەیوەندیدارەکانی حکومەتی ھەرێمی کوردستان سەبارەت بە مووچەی مووچەخۆرانی خستەروو.
وەزیری دارایی لە کۆبونەوەکەدا ئاماژەی بۆ ئەوەکرد، داوای تەمویلکردنی تەواوی مووچەی مووچەخۆرانی ھەرێمی کوردستانی لەلایەن وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدڕاڵ کردبوو بەبێ جیاوازیی بۆ مانگی شوباتی ٢٠٢٤ بە بڕی ٩٤٩ ملیار و ٨١٣ ملیۆن و ١٤٦ ھەزار دینار، بەڵام وەزارەتی دارایی عێراق، تەنیا بڕی ٥٦٩ ملیار و ٢١٩ ملیۆن دیناری تەمویل کردووە کە دەکاتە ڕێژەی تەنیا ٥٩% لە کۆی گشتی مووچەی ھەرێم، ئەوەش وا دەکات کە کورتھێنان لە پێدانی مووچەی ھەرێم بۆ مانگی شوبات دروست ببێت.
ھاوکات ئەنجومەنی وەزیران جەختی کردەوە، ھیچ ڕێگرییەک نیە بۆ پشت بەستن بە پڕۆژەی (ھەژماری من) کە پڕۆژەیەکی پێشکەوتووی بانکییە و ھاوشێوەی پرۆسەی(تەوتین)ە و تێچووەکەشی کەمترە، دەبێت مووچەخۆرانی ھەرێم، لە رێگەی وەزارەتی دارایی و(ھەژماری من)ەوە، مووچەی خۆیان وەربگرن.
فەرمانگەی میدیا و زانیاری بڵاویکردەوە، کۆبوونەوەکەی ئەنجومەنی وەزیرانی ھەرێم لە سێ تەوەر پێکھاتووە، لە تەوەری یەکەمدا باس لە سەردانی وەفدی حکومەتی ھەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بۆ ئەمریکا دەکرێت و کۆبوونەوە و دیدارەکان لە کۆشی سپی و کۆنگرێس و وەزارەتی دەرەوە و پنتاگۆن و وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا، دەخرێنەڕوو.
لە تەوەری دووەمدا، راپۆرتی دەستەی دەسپاکی سەبارەت بە جێبەجێکردنی ستراتیژی نیشتمانی روبەڕوبوونەوەی گەندەڵی لە ھەرێمی کوردستان دەخرێتەڕوو.
تەوەری سێیەمیش بریتییە لە خستنەڕووی ھەنگاو و رێکارەکانی ئەمدواییەی وەزارەتی دارایی و ئابوری و وەزارەت و لایەنە پەیوەندیدارەکانی حکومەتی ھەرێم، سەبارەت بە مووچەی مووچەخۆران، لەبەر رۆشنایی دواپێشھات و گۆڕانکارییەکان.
ئاژانسی "میھر"ی ئێرانی بڵاویکردەوە، لە رێوڕەسمەکانی چوارشەممە سووریدا تائێستا، ٢٣ حاڵەتی گیانلەدەستدان تۆمارکراوە و دوو ھەزار و ١١٤ کەسیش برینداربوون، کە ھەزار و ٦١٦یان رەوانەی نەخۆشخانە کراون و برینی ٤١٣یان قورسە، ھەروەھا ١٥٢ کەسیان کەمئەندامبوون و ٧٠٠ کەسیش زیان بەر چاویان کەوتووە.
رێوڕەسمی چوارشەممە سووری، رێوڕەسمێکی مێژووی ئێرانە، لە دوایین شەوی چوارشەممەی پێش نەورۆز بەڕێوەدەچێت و لە شەقام و گۆڕەپانەکان و شوێنە بەرزەکان ئاگردەکرێتەوە و خەڵک باز دەدات بەسەریدا. ساڵی رابردووش لەو رێوڕەسمەدا ٢٧ کەس گیانیان لەدەستدا و زیاتر لە چوار ھەزار کەسیش برینداربوون.
سەرچاوەیەک لە کۆبوونەوەکەی ئەنجومەنی وەزیران بە کوردسات نیوزی راگەیاند، لە کۆبوونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیرانی ھەرێم بڕیاردراوەمووچەی مانگی شوبات دابەشنەکرێت تاکو بەغداد مووچەی ھێزە ئەمنییەکان دەنێرێت.
راشیگەیاند، لە رۆژانی داھاتوو وەفدێکی حکومەتی ھەرێم بۆ پرسی مووچە دەچێتەوە بەغداد.
رۆژی ١٢ی ئەم مانگە وەزارەتی دارایی حکومەتی ھەرێم رایگەیاندبوو، داوایان لە عێراق کردبوو بەبێ جیاوازی تەواوی موچەی فەرمانبەران بنێرێت، بەڵام عێراق تەنھا بڕی ٥٦٠ ملیار و ٢١٧ ملیۆن دیناری تەمویل کردووە کە کە دەکاتە رێژەی تەنھا ٥٩٪ی مووچە و ٤١٪ی مووچەخۆران بێبەشکراون.
دەشڵێت، کورتھێنانی موچە بۆ مانگی شوبات بە نزیکەی ٣٩٠ ملیار دینارە.
بڕیارە ئەمڕۆ، دەرگای پێشکەشکردنی لیستی کاندیدەکان بۆ ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بکرێتەوە و تا رۆژی ٢٢ی ئەم مانگە بەردەوام دەبێت.
لەو پڕۆسەیەدا، دەبێت سەرۆکی حزب یاخود سەرۆکی لیست لەوکاتەی ناوەکان پێشکەشدەکەن ئامادەبن و ئیمزای بکەن، ھەر حزبێکیش بیەوێت جیابێتەوە لە ھاوپەیمانییەک، دەبێت لەو ماوەیەدا جیابوونەوەکەی رابگەیەنێت.
لەلایەکی دیکەوە، رۆژی ١٤ی ئادار کۆتا وادەیە بۆ وەرگرتنی ناوی کاندیدە سەربەخۆکان و کاندیدی حزب و ھاوپەیمانێتییەکان. کۆمسیۆنی باڵای ھەڵبژاردنەکانی عێراق رایگەیاندبوو، تائێستا لە ھەولێر و سلێمانی و دھۆک ٢٤ کاندیدی سەربەخۆ ناوی خۆیان بۆ بەشداریکردن لە ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان تۆمارکردووە و ھیچ ھاوپەیمانێتییەکیش تۆمارنەکراوە.
حکومەتی ھەرێمی کوردستان بڵاویکردەوە، بانکی ئیسلامیی عێراق دەبێتە یەکێک لەو بانکانەی بەشداری لە پڕۆژەی ھەژماری مندا دەکات، لەگەڵ بانکە بەشداربووەکانی دیکە کە بریتین لە بانکەکانی (ئەی بی بی سی و ئارتی و ئێن بی ئایی و جیھان)، پێشبینیدەکات تا کۆتایی ئەم مانگە بانکە گەورەکانی دیکەش بەشداری ھەژمارەکە بکەن، چونکە چاوەڕێدەکرێت لە ساڵی داھاتووەوە شێوازی پارەدانی دیجیتاڵی دەستەبەربکرێت.
راشیگەیاندووە، ھاوبەشیی حکومەتی ھەرێم لەگەڵ بانکەکان، بووە ھۆی زیادبوونێکی بەرچاوی ئامێرەکانی (ئەی تی ئێم).
حکومەتی ھەرێمی کوردستان ئاماژەی بەوەشکردووە، تائێستا زیاتر لە ٢٤٠ ھەزار ھەژماری بانکی بۆ مووچەخۆران دروستکراون و زیاتر لە ١٢٠ ھەزار کارتی بانکی دابەشکراون، پڕۆسەی تۆمارکردنی مووچەجۆرانیش لە ھەرێم بەردەوامە، بەپێ پلانی خۆی تا کۆتایی ئەمساڵ زیاتر لە یەک ملیۆن مووچەخۆر تۆماردەکرێن، ئەو ھەنگاوەش بەشێکە لە ھەوڵەکان بۆ دابینکردن و دەستەبەرکردنی خزمەتگوزاریی بانکیی زیاتر بۆ ھاووڵاتیان و مووچەخۆران.
سەعدی ئەحمەد پیرە، وتەبێژی یەکێتی نیشتمانی کوردستان رایگەیاند، لەکۆبوونەوەکەدا چەند پرسێکی گرنگ تاوتوێکراوە، کە گرنگترینیشیان پرسی ھەڵبژاردنی داھاتووی پەرلەمانی کوردستان بوو.
ئەوەشی خستەڕوو، کۆبوونەوەکانی مەکتەبی سیاسی یەکێتی لەبارەی پرسی ھەڵبژاردن و چەند پرسێکی دیکە بەردەوامی دەبێت و لەوچوارچێوەیەشدا بڕیارە رۆژی ھەینی داھاتوو رێکەوتی ١٥ی ئەم مانگە، جارێکی دیکە مەکتەبی سیاسی کۆببێتەوە.
بەگوێرەی پڕۆژەی بودجەی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا بۆ ساڵی ٢٠٢٥ کە ئیدارەی بایدن ئامادەی کردووە، ٥٢٨ ملیۆن و ٦٩٩ ھەزار دۆلاری ھاوکاری ھێزەکانی پێشمەرگە و ھەسەدە و سوپای عێراق تەرخانکردووە، لەو بڕەش ٣٨٠ ملیۆن و ٧٥٨ ھەزار دۆلار بۆ پێشمەرگە و ھێزەکانی عێراق خەرج دەکرێت.
وەزارەتی بەرگری ئەمریکا پێشنیازیکردوە ساڵی داھاتوو بەبەھای ١٤٧ ملیۆن و ٩٤١ ھەزار دۆلار ھاوکاری سەربازی پێشکەش بە ھێزەکانی سوریای دیموکرات (ھەسەدە) بکات.
ئەو بودجەیە دوای پەسەندکردنی لەلایەن کۆنگرێسەوە، بەمەبەستی مەشق و ڕاھێنان و پڕچەککردنی ئەو ھێزانە خەرج دەکرێت کە بەشدارن لە شەڕی دژی داعش لە عێراق و سوریا.
تولای حاتەم، ئۆغۆلاری ھاوسەرۆکی گشتی پارتی یەکسانی و دیموکراسیی گەلان (دەمپارتی) لە کۆبوونەوەیەکی جەماوەریدا لە بێرێچوکی سەربە شاری رەحا، رایگەیاند، ھەم شارەوانی بێرێچوک و ھەم شارەوانی شارە گەورەکان دەبەنەوە، کاتێکیش سەرکەوتن ھەلی کار دروستدەکەن و گەنجان لە شارەکانی خۆیان بە زمانی دایک خزمەتدەکرێن.
جەختی لەوەشکردووەتەوە، ئاکەپە و پارتی بزوتنەوەی نەتەوە پەرستی (جەھەپە) دژی کوردەکان ھاوکاری یەکتر دەکەن، نابێت ھیچ کوردێک دەنگ بە ئاکەپە بدات، ھەر دەنگێک بە ئاکەپە دەدرێت بۆ مەھەپە دەچێت.
ھاوسەرۆکی دەم پارتی ئاماژەی بەوەشکرد، لە ھەڵبژاردنەکانی رابردوودا فشاریان لەسەربووە، بەڵام ھێشتا سەرکەوتنیان بەدەستھێناوە، وتیشی، حکومەتی ئاکەپە لە زۆر بواردا دەنگدەرانی گواستووەتەوە، کارەکانیان دژ بەو رەوشە بەردەوام دەبێت.
پەیامنێری کوردسات نیوز رایگەیاند، لەسەر جووت سایدی ھەڤاڵان لە نزیک بازاڕی منارەی شاری ھەولێر، لەلایەن پیاوێکەوە دەستڕێژی گوللـە لە دوو ژن کراوە و بەھۆیەوە برینداربوون.
ئەوەشی خستەڕوو، تەقەکەرەکە ھاوسەری یەکێک لە ژنەکانە و پێشتر کێشەی کۆمەڵاتییان ھەبووە، دوای رووداوەکە بۆ شوێنێکی نادیار ھەڵھاتووە.
پەیامنێری کوردسات نیوز وتیشی، ژنەکان گواستراونەتەوە بۆ نەخۆشخانە و ھێزە ئەمنییەکانیش لە شوێنی رووداوەکە لێکۆڵینەوەکانیان دەستپێکردووە، بەڵام تائێستا تەقەکەرەکە دەستگیرنەکراوە.
ئەم پرۆژەیە بە ھەماھەنگی لەگەڵ کۆمپانیای سویسری (ئای کیو ئایر - IQAir) ئەنجامدراوە کە پسپۆڕن لە سیستەمەکانی چاودێری و پاڵاوتنی ھەوادا. ئامانجی پرۆژەکە نیشانەکردنی پرسی گرنگی پیسبوونی ھەوایە لە عێراقدا، کە یەکێکە لە پیسترین وڵاتەکانی جیھان لە کواڵیتی ھەوادا.
دەربارەی تۆڕی کواڵیتی ھەوا کە لە مانگی ١١ی ٢٠٢٣ لە کۆنفرانسی دامەزراوەی مید راگەیندرا، پێکھاتووە لە ٣٠ ھەستەوەری زیرەک بۆ چاودێریکردنی کواڵیتی ھەوا لە ڕووبەرێکی فراوانی حەڤدە ھەزار کیلۆمەتر دووجادا (١٧,٠٠٠km٢) و شوێنە سەرەکییەکانی تەواوی پارێزگاکانی سلێمانی و ھەڵەبجە دەگرێتەوە بە ئیدارە سەربەخۆکانی راپەڕێن و گەرمیانیشەوە.
ئەم ھەستەوەرە پێشکەوتووانە بە ڕاستەوخۆیی زانیاری لەسەر کواڵیتی ھەوا کۆدەکەنەوە کە ھەموو ٣ خولەک جارێک داتا تۆماردەکەن لە سەر پیسی ھەوا، پلەی گەرما، پەستان و شێ. کۆکردنەوەی زانیاری گشتگیر ئاسانکاری دەکات بۆ شیکارییەکی قووڵی سەرچاوەکانی پیسبوونی ھەوا، کە لایەنە پەیوەندیدارەکان دەتوانن بڕیاری ئاگادارانە و بەر مەبنای داتا بدەن بۆ گەشەپێدانی بەردەوام. سەرەڕای ئەمەش، ئەم داتایانە لە ڕێگەی داشبۆردێکی تایبەتەوە لە ماڵپەڕی (IQAir) و ئاپلیکەیشنی مۆبایلی (AirVisual) بەردەست دەبن، ئەمەش شەفافیەت و بەشداریکردنی گشتی بەرز دەکاتەوە.
ھاوبەشەکانی تۆڕی کواڵیتی ھەوا
ئەم دەستپێشخەرییە بە پاڵپشتی کۆمپانیای بواری ئینتەرنێت (iQ Group - IQ Online) و ڕێکخراوی گەشەپێدانی مەدەنیەت (CDO - Civil Development Organization) پشتگیری دەکرێت. کۆمپانیای (iQ Group) کە پێشەنگی خزمەتگوزاری ئینتەرنێتە لە عێراقدا، بەردەوام دەبێت وەک ھاوبەشێکی ستراتیژی لەگەڵ دامەزراوەی مید و رۆڵی سەرەکی ھەبووە لەم پرۆژەیەدا، ئەویش بە بەستنەوەی ھەستەوەرەکان بە ھێڵی ئینتەرنێت و کارەبای بەردەوام لە ڕێگەی تۆڕە بەرفراوانەکەی فایبەر ئۆپتیکەوە لە ناوچە دیاریکراوەکاندا.
کواڵیتی ھەوای عێراق
عێراق ڕووبەڕووی ئاستەنگی ژینگەیی ھەستیار بوەتەوە، کە ڕیزبەندی دووەم وڵاتی پیسبووی وەرگرت لەسەر ئاستی جیھانی لە ساڵی ٢٠٢٢دا و بە سەرچاوەیەکی پێشەنگی سووتانی غاز ناسێندرا. ئەم پرسە مەترسیدارانە جەخت لەسەر پێویستی بەپەلەی دەستپێشخەرییەکانی وەک تۆڕی کواڵیتی ھەوای دامەزراوەی مید دەکەنەوە. ئەم پڕۆژەیە تەنھا وەڵامێک نییە بۆ بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما، کەمی ئاو، سوتانی گازی کێڵگە نەوتییەکان و بیابانبوون بەڵکو ھەنگاوێکی چالاکانەیە بەرەو چارەسەری بەردەوام.
ئامانجی تۆڕی کواڵیتی ھەوا گۆڕینی ڕێبازی عێراقە بۆ بەڕێوەبردنی ژینگە لە ڕێگەی دابینکردنی داتای ورد و ڕاستەقینەی کواڵیتی ھەوا کە ھەمووان دەستیان پێ بگات. ئەم داتایانە پاڵپشتی ھاووڵاتیان و کۆمەڵگەی مەدەنی و داڕێژەرانی سیاسەت دەبێت بۆ بڕیاردانی ئاگادارانە، پاڵنەرە بۆ وەرگرتنی وزەی پاک، جێبەجێکردنی سیاسەتەکانی ھەوای پاک، و بەرزکردنەوەی ھەوڵە پەروەردەییەکان لەسەر داتا ژینگەییەکان. لە ڕێگەی ئەم دەستپێشخەرییەوە، دامەزراوەی مید ھەوڵدەدات تەندروستی گشتی بپارێزێت و عێراق و ھەرێمی کوردستان بەرەو داھاتوویەکی بەردەوامتر و دۆستی ژینگەیی ئاڕاستە بکات.
گرنگی داتاکانی کواڵیتی ھەوا
تۆڕی کواڵیتی ھەوا بە شێوەیەکی وورد بەدواداچوون بۆ ئاستی گەردیلەکان (PM – Particulate Matter) دەکات، کە کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر تەندروستی ھەیە، لەوانە:
جۆری (PM٢.٥) گەردیلە بچووکەکانی سووتانی سوتەمەنی (ئۆتۆمبێل، کارگە) دەتوانن بگەنە قووڵایی سییەکان و سووڕی خوێن، ئەمەش دەبێتە ھۆی کێشەی ھەناسەدان و دڵ، ھەروەھا کاریگەری لەسەر تەندروستی مێشک و گەشەکردنی کۆرپەلە دەبێت.
جۆری (PM١٠) ھەڵمژینی گەردیلە گەورەکانی ھەوا لە تۆز و بیناسازییەوە دەتوانێت کۆئەندامی ھەناسەدان ھەستیار بکات و دەبێتە ھۆی تەنگەنەفەسی و ھەوکردنی بۆرییەکانی ھەناسە.
جۆری (PM١) بچووکترین تەنۆلکەکان، لە سووتانی سووتەمەنی و کۆنبونی تایەکان دروست دەبن، دەتوانن کاریگەری قووڵیان ھەبێت لەسەر سییەکان و ئەندامەکانی تر، لەوانەش دڵ.
ئەم داتایانە زۆر گرنگن بۆ دیاریکردنی سەرچاوەکانی پیسبوونی ھەوا، ڕێنماییکردنی ڕێکارەکان بۆ کەمکردنەوەی بەرکەوتن، و ڕێسا ئاگادارکەرەوەکان بۆ پاراستنی تەندروستی گشتی لەو ناوچانەی کە دەردانی گازی پیشەسازی و گازی ئۆتۆمبێل زۆرە.
دەستپێشخەری شۆڕشی داتا
عێراق و ھەرێمی کوردستان بەھۆی کەمیی داتاکان لە گشت بوارەکاندا ڕووبەڕووی ئاستەنگی بەرچاو دەبنەوە، ئەمەش کاریگەری لەسەر بڕیاردان دروستکردوە لە ھەردوو کەرتەکانی گشتی و تایبەتدا. بە مەبەستی ڕوبەڕووبونەوەی ئەم ئاڵنگاریە بەرفراوانە، لە مانگی ١١ی ٢٠٢٣ لە کۆنفرانسی دامەزراوەی مید )دەستپێشخەری شۆڕشی داتا( راگەیەندرا لە لایەن جێگری سەرۆک وەزیرانی حکومەتی ھەرێمی کوردستان قوباد تاڵەبانی بە ئامانجی چارەسەرکردنی بۆشاییەکانی داتا و زانیاری گشتی و ئابووری بە بەکارھێنانی تەکنەلۆژیای زیرەک بۆ دروستکردنی داتای نوێ. تۆڕی کواڵیتی ھەوا یەکێکە لە پرۆژەکانی دەستپێشخەری شۆڕشی داتا کە تایبەتە بە ژینگە و تەندروستی.
دەستپێکردن و دەستڕاگەیشتن
تۆڕی کواڵیتی ھەوا لە پاییزی ٢٠٢٣ دەستیپێکردووە و بڕیارە لە مانگی ئازاری ٢٠٢٤دا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ بەردەست بخرێت بۆ ھەموان، کە دەستڕاگەیشتنێکی بێ وێنەی داتای کواڵیتی ھەوا بۆ ھەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان دابین دەکات. ئەم پرۆژەیە نەک ھەر نوێنەرایەتی پێشکەوتنێکی بەرچاو دەکات لە چاودێریکردنی ژینگە لە عێراق و ھەرێمی کوردستاندا بەڵکو ھەنگاوێکی گرنگە بەرەو داھاتوویەکی تەندروستتر و بەردەوامتر.
وەزارەتی دارایی لە رونکردنەوەیەکدا ئاماژەی بەوەکردووە، داوایان لە عێراق کردبوو بەبێ جیاوازی تەواوی مووچەی فەرمانبەران بنێرێت، بەڵام عێراق تەنھا بڕی ٥٦٠ ملیار و ٢١٧ ملیۆن دیناری تەمویل کردووە کە کە دەکاتە ڕێژەی تەنھا ٥٩٪ی موچە و ٤١٪ی موچەخۆران لە شایستەی موچەکانیان بێبەشکراون.
دەشڵێت تا ئێستا پارەکەی بەغداد نەگەیشتووەتە دەستیان و کورتھێنانی موچە بۆ مانگی شوبات بە نزیکەی ٣٩٠ ملیار دینار دروست دەبێت.
وەزارەتی دارایی باسی لەوەشکردووە، بەپێی بڕیاری وەزارەتی دارایی بۆ موچەی مانگی ئادار ھیچ تەمویلێکی حکومەتی ھەرێم ناکرێت ئەگەر مووچەی ھەرێم بە ئەلیکترۆنی نەکرێت، لەکاتێکدا ھەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی پڕۆژەی ھەژماری من لە مێژە دەستیکردووە بە پرۆسەی بە ئەلیکترۆنی موچە و نابێت ھیچ ڕێکارەکانی وەزارەتی دارایی فیدڕاڵ ببنە مایەی بێبەشکردنی مووچەخۆرانی ھەرێم لە لەموچەکانیان.
وەزارەتی دارایی جەختدەکاتەوە لەسەر خەرجکردنی تەواوی مووچەی ھەرێم، داوا دەکات وەزارەتی دارایی عێراق بۆ مووچەی مانگی ئادار ھیچ کۆتوبەندێک بۆ تەمویلکردنی مووچە دانەڕێژێت.
ئامانج عەزیز، بەڕێوەبەری ئۆفیسی سلێمانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆیی ھەڵبژاردنەکانی عێراق بە کوردسات نیوزی راگەیاند، لەسنوری سلێمانی تائێستا ھیچ ھاوپەیمانێتییەک بۆ ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان تۆمارنەکراوە، بەڵام چوار کەس وەک کاندیدی سەربەخۆ ناوی خۆیان تۆمارکردووە.
ھاوکات، خالید عەباس بەڕێوەبەری ئۆفیسی دھۆکی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆیی ھەڵبژاردنەکان بە کوردسات نیوزی راگەیاند، لە دھۆک شەش کاندیدی سەربەخۆ ناوی خۆیان تۆمارکردووە، بەڵام ھیچ ھاوپەیمانێتییەک تۆمارنەکراوە.
رۆژی ١٤ی ئادار کۆتا وادەیە بۆ وەرگرتنی ناوی کاندیدە سەربەخۆکان و کاندیدی حزب و ھاوپەیمانێتییەکان، ھەروەھا لە ١٣ تا ٢٢ی ئادار لیستی کاندیدەکان وەردەگیرێت.
پەروین فاتیح، سەرۆکی کاتی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک بە کوردسات نیوزی راگەیاند، ھەفتەی داھاتوو سێیەمین کۆبوونەوەی لایەنە براوەکانی ھەڵبژاردنی کەرکوک و سودانی بەڕێوەدەچێت، بۆ گفتوگۆکردن لەبارەی دابەشکردنی پۆستەکان و پێکھێنانی حکومەتی خۆجێی کەرکوک.
وتیشی لایەنە براوەکان بەجیا پرۆژەیان پێشکەشی سودانی کردووە و ئەگەر لێکتێگەیشتن ھەبێت لەو کۆبوونەوەیەدا دابەشکردنی پۆستەکان و پێکھێنانی حکومەتی خۆجێی یەکلایی دەکرێتەوە .
پەروین فاتیح جەختیکردەوە پۆستی پارێزگاری کەرکوک مافی یەکێتییە بەو پێیەی خاوەنی زۆرترین کورسی ئەنجومەنی پارێزگایە و بەھیچ شێوەیەک سازش لەسەر مافەکانیان ناکەن.
دەقی پەیامی نێچیرڤان بارزانی....
ئەمڕۆ یادی شکۆداری ٥٤ ساڵەی ڕێککەوتننامەی ١١ی ئازاری ١٩٧٠ دەکەینەوە کە لەنێوان دەسەڵاتی ئەوسای عێراق و شۆڕشی مەزنی ئەیلوولدا بە ڕابەرایەتیی بارزانیی نەمر واژۆ کرا. ڕێککەوتننامەکە وەرچەرخانێکی چارەنووسساز و یەکەم بەڵگەنامەی فەرمی بوو لە مێژووی ھاوچەرخدا. بەرھەمی تێکۆشان و قوربانیدانی گەلی کوردستان بوو کە حکوومەتی عێراقی ناچار کرد دان بە بەشێک لە مافە ڕەواکانیدا بنێت، ھەروەھا بووە بناغەی ھەموو دەسکەوتەکانی دواتری گەلی کوردستان.
لەم یادەدا مێژووی پڕ لە نەھامەتیی دەوڵەتی عێراق بە بیری ھەمووان دەھێنینەوە کە لۆژیکی ھێز و بیر و سیاسەتی نکۆڵیکردن لە مافەکانی گەلی کوردستان و پێکھاتەکانی عێراق بەگشتی، چ زیانێکی لە وڵات داوە؟ پاشگەزبوونەوەی دەسەڵاتی ئەوسای عێراق لە ڕێککەوتننامەکە، شەڕ و ماڵوێرانی و کارەسات و ناسەقامگیریی بەردەوامی بۆ عێراق و گەلانی بەدوای خۆیدا ھێنا کە لێکەوتەکانی تا ئەمڕۆش بەردەوامن.
با لە ھەرێمی کوردستان ئەم یادە بکەینە دەرفەتی لێکگەیشتنی ھاوبەشی لایەنە سیاسییەکان بۆ تێپەراندنی کێشە و ناکۆکی تا پێکەوە ڕووبەڕووی ئاڵنگارییەکان ببینەوە و دەسکەوت و مافە دەستوورییەکان و قەوارەی فیدراڵیی ھەرێمی کوردستان بپارێزین. لە عێراقیش پەند و وانە لە ڕابردوو و مێژووی پڕ لە ئازاری وڵات وەربگرین، دەستوور جێبەجێ بکەین و سیستمی فیدراڵی و مافەکانی ھەموو گەلان و پێکھاتەکانی عێراق بپارێزین و بە ڕوانینێکی ھاوبەش بەرەو داھاتوو ھەنگاو بنێین.
سڵاو لە یادی ڕێککەوتننامەی ١١ی ئازار و دروود بۆ گیانی پاکی شەھیدان.
نێچیرڤان بارزانی
سەرۆکی ھەرێمی کوردستان
٢٠٢٤/٣/١١