ھەڵبەت یەکێک لە گرنگترین بەشدارییەکانی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی شیکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگەیە ئایا رادەی ئەو کاریگەرییە چییە کە سیاسەت لەسەر ژیانی رۆژانەی مرۆڤەکان جێی دەھێڵێت و شوێنەواری توندوتیژی و ململانێ و شەڕە رامیارییەکان لەسەر مرۆڤ دەگاتە چ ئاستێک.!

ماڵپەڕی رۆژنامەی (لۆفیگارۆ) وتارێکی توێژەری بەناوبانگ (تیری بویسیر)ی لەژێر ناونیشانی (ئەنترۆپۆلۆژیا لە پانتایی ململانێ ناوخۆییەکان) بڵاوکردۆتەوە، روانگەی تێری لە شیکردنەوەی سیستمی  دەوڵەتانی دواکەوتوو بە جۆرێکە سیستمی تێکچڕژاوی دەوڵەتانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست لە روانگەی بەرھەمھێنانی ململانێی ناوخۆیی بەردەوام و ناسەقامگیریی ھەمیشەیی و بەریەککەوتن و سەرھەڵدانی توندڕەوی، ئەزمونێکی ناوازەن بۆ ئەوەی لەڕێگەی زانستی ئەنترۆپۆلۆژیاوە شیبکرێنەوە، ئەم دیدە لە تێزەکانی (محەمەد ئارگۆن) نزیک دەبێتەوە، کە وتبووی «ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی خودەداتە شیکردنەوەی دیاردەی ناوازە و بێ وێنە»، لەم ڕووەوە ھیچ مۆدێلێکی سیستمی سیاسی لە جیھان بە ئەندازەی دەوڵەتانی جیھانی ئیسلامیی لە دواکەوتوویی دا ناوازە و بێ ھاوتا نین. ئەم  تێزە راماندەکێشێت بۆ بایەخی شیکارکردنی پرۆسەی سیاسی عیراق و ھەژموونی بزاوتی مەزھەبگەراکان لە روانگەی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیەوە، بەتایبەت کە عیراق نەک ھەر لە مێژووی نوێیدا، بەڵکو لە رۆژگاری دروستبوون و بە یەکەوە لکاندنیەوە ئەم بۆچوونەی ئارگۆنی بەسەردا پەیڕەو دەکرێ و دەکرێت بە ناوازەترین نموونەی بێ شوناسی و بێدادی لە قەڵەم بدرێت.

تازەترین توێژینەوەی ئەنترۆپۆلۆژی لە پێکھاتەی سیستمی سیاسی عیراق، گەیشتۆتە دەرئەنجامی ئەوەی فرەیی کەلتوری و ئەزموونی کۆمەڵایەتی عیراق رێگا کورتدەکاتەوە بۆ تێگەیشتن لە پێکھاتەی سیستمە سیاسیەکەی، چونکە واقیعی رامیاریی عیراق خۆی یەکێک لە ئاڵۆزترین دەرکەوتەکانی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیە،  مێژووی خودی دەوڵەتەکە خۆی بەدرێژایی چەندین دەیە بە ژمارەیەکی زۆر لە ململانێی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووریدا تێپەڕیووە و لە سەرجەم وێستگە پڕ کێشەکانیشدا دەستەبژێری سیاسی و پارتی ژمارە یەک، لەبەرئەوەی نوێنەرایەتی تەواوی کۆمەڵگەی نەکردووە، سەرەنجام دەوڵەتی گیرۆدە کردووە بە کێشەی گەورەترەوە.

عیراق، ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی و ھەژموونی مەزھەبگەرەکان 
عیراق،  کۆمەڵگەیەکە قوڵایی مێژوویی ھەیە، ھەڵکەوتەی جوگرافی و بایەخی جیۆپۆلەتیکی، سامانی سروشتی و دەوڵەمەندی خاکەکەی، بەردەوام مەیل و پلانی دەستبەسەراگرتن لەلای ھێزە ھەرێمیی و نێودەوڵەتییەکان دەوروژێنێ، ئەم چاوتێبڕین و کۆڵۆنیالیزمە سیاسی و سەربازیانەی بەسەر ئەو وڵاتەدا ھاتووە، کاریگەریی گەورەی لەسەر بیرکردنەوەی خەڵکەکەی جێھێشتووە، بەڵام بەردەوامیش بە یەکگرتوویی ماوەتەوە، چونکە بە پێوەرەکانی سۆسیۆلۆژیا عیراق کۆمەڵگەیەکە بەر لە ھەر شتێک بە یاسا کۆمەڵایەتیەکان رێکخراوە، لەبەرئەوەی پەیوەندییەکان لەم رووبەرە سیاسیەدا بە رەچەڵەک، دابونەریت، بەھا رۆحی و ئایینییەکان، نۆرمەکانی خێڵەکی، بەھا و میرات بەردەوامی مانەوەی پێبەخشیووە،  بەڵام تەواوی ئەم بوونانە لە ویئام و تەباییدا نەژیاون، بەڵکو بەریەککەوتن و ناکۆکی و ململانێ روکاری سەرەکی ژیانی ناو سیستمی کۆمەڵایەتی و سیاسی بووە، کۆمەڵناسی بەناوبانگ (عەلی وەردی)ش ھەمان راوبۆچوونی ھەبووە «خاکێک، خەڵکەکەی لە شەڕ و شۆڕی بەردەوامدا بێ و ھێزە کۆمەڵایەتی و ئایینیەکانی ھەوڵی تەواوکردنی یەکتری بدەن، گرنگە تا ئێستا مابێتەوە». 

خوێندنەوە و شرۆڤەی دیاردەی سیاسی عیراق لە رێڕەوی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیەوە، ئەو رێگەیەمان بۆ ئاشکرا دەکات پەیوەندیان بە ناسینی پێکھاتە و دامەزراوە ئایدیۆلۆژی و مەزھەبگەراکانەوە ھەیە، ھەروەھا پێناسەی ئەو لۆژیکە باوە دەکات کە پێوانەی باڵادەستی و ھەژموون تائێستاش بە تێزە کۆنەکانی دیموکراسییەکی کرچ و کاڵ بەڕێوەدەچێت، چونکە بەدرێژایی مێژوو، سیستمی سیاسی عیراق لەسەر بنەمای سنووری زۆرینە و کەمینەی پێکھاتەکان لە ھاوسەنگی ھێز و رۆڵی پیاوانی ئایینی و کاریگەرییان لەناو سیستمدا بەڕێوەدەچێت، ئەمەش بە گۆڕینی سیستمەکانیش دۆخی باو لە شوێنی خۆیدا دەھێڵێتەوە و کەمینەیەکی ھەژمونخواز بەناوی «شەرعیەتی شۆڕش» و پارتی پێشەوا دەگۆڕێت بۆ زۆرینەیەکی باڵادەست لەژێر ناونیشانی «شەرعیەتی دیموکراسی» و زۆرینەی ھەڵبژاردن، دواجاریش ئەوەی لە ھەردوو فۆڕمەکەدا لە شوێنی خۆی و لەناو ناکۆکی بەردەوامدا دەمێنێتەوە خەڵکە و دەوڵەتیش  بەم دەردەوە درێژە بە ئاڵنگارییە ناوخۆییەکانی دەدات.

پێکھاتەی کۆمەڵایەتی عیراق، چوون تابلۆیەکی فرە چەشنە، ویستی خەڵک لە ھەموو قۆناغێکی مێژوویی و لە بەردەم ھەر گۆڕانکارییەکدا بریتی بووە لە ھێنانەدی یەکسانیی و دادپەروەری، ھەروەک دروشمەکانی کۆی بزووتنەوە سیاسیەکان بەرلەوەی بگەنە دەسەڵات یەکخستنی شوناس و نەھێشتنی جیاوازیی و جیاکارییەکان بووە، بەڵێنی گەورەی پارتەکان تێپەڕاندنی ئەو پۆڵێنبەندییە بووە کە مرۆڤی عیراقی لەسەر ئەساسی ئینتیما بچووکەکان دابەشدەکرد، بەڵام بەردەوامیش لەدوای گەیشتن بە دەسەڵات پێچەوانەکەیان دەچەسپاند و بە لۆژیکێکی دیکە دەوڵەتدارییان کردووە بەدیاریکراویش ئەو ھێزە سیاسیانەی دوای کەوتنی بەعس پرۆسەی سیاسیان پێکھێنا، خودی خۆیان ساڵانێک لە چەوساندنەوە و پەراوێزخستندا ژیابوون، بەڵام لە یەکەم تاقیکردنەوەی دەوڵەتداریدا ئەزموونی وەلاخستن و پەراوێزخستنی ئەوانی دیکەیان بە جۆرێکی تر ئەزموونکردەوە، ئەگەر رۆژگاری بەعس پاساوی نەتەوەیی) کە لەڕاستیدا بەعساندن بوو نەک نەتەوە (بەس بووبێت بۆ سەرکوت و سڕینەوە و کەنارخستن، ئەوە لە زەمەنی ئازادیی و لەژێر دەسەڵاتی زۆرینەی شیعەدا پەراوێزکردن رەھەندێکی ئایینی وەردەگرێت.

 دەرەنجامەکانی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی ھاوچەرخ بۆ دۆخی عیراق دوای کەوتنی سەدام حوسێن، سەرچاوەی شۆکن، توێژەری عیراقی (محسین سەعدون) لە وتارێکدا نووسیوویەتی «ھیچ شوێنێک نییە لە دنیادا ھێندەی عیراق مەیدانێکی گونجاوی شیکردنەوەی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسەت بێت، چونکە سیستمێکی تێکەڵی خێڵ و مەزھەب مۆدێلێکیان داھێناوە، مێژووی گەشەسەندنی سیستمی سیاسی لە خۆیدا کۆدەکاتەوە و ھەموو قۆناغەکان لە خۆیدا بەرجەستە دەکات، ھەم دەسەڵاتی باوک ـ ی بە فۆڕمە سەرەتاییەکانی مێژوو  تێدایە و ھەم نوێنەرایەتی ھەژموونی باوک بە مانا جیھانگیرییەکەش دەکات»، ئەم تێگەیشتنە لە دۆخی عیراق لەڕووی ھەژمونی ھێزە مەزھەبگەراکان تێڕوانینێکی تری بەرھەمھێناوە کە ئێستا لە بزووتنەوە جەماوەرییەکانەوە تا کەناڵە دیپلۆماسیە نێودەوڵەتییەکان زەنگی کۆتایی بۆ لێدەدرێت و بانگەشەی مایەپوچبوونی بڵاودەکەنەوە.

نزیک بوونەوە لە کۆتایی،گەڕانەوەی ھێزی نائایینوی 
نوێنەری نەتەوە یەکگرتووەکان (جنین پلاسخارت) لە راپۆرتێکدا سەبارەت بە عیراق، سەرەتاکانی گۆڕانکاریی لە نزیکبوونەوەی کەوتنی ھێزە مەزھەبگەراکان رادەگەیەنێت، پەیامەکەی پلاسخارت جۆرێک لە دڵنیایی بوو بۆ خۆپیشاندەر و ناڕازییە تشرینییەکان، کە دروشمی «تاقیکراوە، تاقیناکرێتەوە» یان بەرز کردبووەوە و دواتریش بووە کەرەستەیەکی سەرەکی بانگەشەکانی (موقتەدا سەدر) لەدوا ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق، راستی ئەم دروشمە بەرلەوەی لە شەقام سەرھەڵبدات، بە مانایەکی تر لەلای نوخبەی لیبڕاڵ و ھێزی پێشکەوتوخواز بەمانایەکی تر بەکاردەھات، کە چیتر «ھێزی مەزھەبگەرا و بزووتنەوەی دینیی شایانی تاقیکردنەوە نین».

باڵادەستی و ھەژموونی شیعە لە عیراق بە پاساوی زۆرینەی دانیشتوان، تەنھا وەلاوەنانی کورد و سوننە و پێکھاتەکان نییە لە دیمەنە گشتیەکەی پرۆسەی سیاسی، نەخێر لەگەڵیشیدا تەریککردنی رەوتی عەلمانی و لیبڕاڵی ناو شیعەکان خۆشیانە، ئەمەش وایکردووە ھێڵی پێشکەوتوخواز بەردەوام لە بچووکبوونەوەدا بێت و کایەی ئاینیی ناو ئەو پێکھاتەیە بەردەوام روو لە فراوانبوون بێت، ئەم رۆحی باڵاییە کە ھاوتەریب سەرکێشی سیاسی و ململانێ و ناکۆکی لەگەڵدایە، زۆریش ناتوانێ بە ئارامی بمێنێتەوە، بەڵکو رووبەڕوو لەبەرامبەر سەنگەری ناوخۆیی، ھەرێمیی، نێودەوڵەتی وەستاوەتەوە، کە ھەموویان خوازیاری کۆتایھاتنی باڵادەستی مەزھەبین لە عیراقدا.

ئەلێکس دیتالیا ـ ی رۆژنامەنووسی بەریتانی لە وتارێکدا لە ژێرناونیشانی (ژیانی سیاسی عیراق، لە ئایدیۆلۆژیای پارتەکانییەوە بۆ پۆپۆلیزمی ھێزەکان) باس لە زەمەنی بەسەرچوونی زۆرینەی رەوتەکان دەکات لەناو سیستمێکی نا تەندروست، وەک چۆن سەردەمی مۆدێلی نەتەوەیی پارتە سیاسیەکان بەسەردەچێت و ھێزی ئایینی دەبنە ئەلتەرناتیف، بەم شێوەیەش ئێستا لە دۆخێکی راگوزەردا پۆپۆلیزم بە بژاردەیەکی نوخبەوی ھاتۆتە کایەوە، بەڵام تەمەنی ئەمیش  کورتە و لە نزیکترین دەرفەتدا کۆتایی دێت، عیراق لەناو ئەم ھەموو تەنگژەیەدا تەنھا دەرچەیەکی لەبەردەمدایە، ئەویش گەڕانەوەیە بۆ رادەستکردنی سەرکردایەتی بە ھێزە دیموکراسخواز و لیبڕاڵەکان، کە رێز لە سیادەی دەوڵەت بگرێ و ماف و ئازادییەکانی مرۆڤ و پێکھاتەکان بپارێزێ و باوەڕی راستەقینەی بە ژیانی دیموکراسی و دەستاودەستکردنی دەسەڵات ھەبێت.

چانسی گەڕانەوەی بەعسیەکان لە کوێدایە 
پرسیاری جەوھەریی ئەمەیە، ئایا دەستەبژێری مەزھەبگەرا و ئەلیتی ناو پرۆسەی سیاسیی عیراق چۆن رەفتار لەگەڵ ئەگەرەکانی گەڕانەوەی بەعس دەکەن؟ ئایا بەو لۆژیکەی سەرۆکی ھاوپەیمانی فەتح (ھادی ئەلعامری) رەفتار دەکەن کە لە کۆنفڕانسێکی ھۆزە عەرەبەکان وتبووی «ئەوەی تێزی بێ پێزی بەعس ھەڵبگرێت دەچێتە گۆڕ»،  یان بە گوێرەی گفتوگۆی (مەحمود ئەلمشھەدانی) لەگەڵ کەناڵی ئەلشەرقیە دەجوڵێنەوە،  پۆڵێنبەندی بۆ دەکات «بەعسی چاک، لە بەعسیی خراپ» جیادەکاتەوە.

ئەو تێزەی بەشێک لە بەعسییەکان بەھۆیەوە خەریکی سەرنجڕاکێشانی خەڵک و رای گشتین، خۆی لەوەدا بەرجەستە دەکات گوایە باوەڕیان بەدیموکراسیی ھەیە، لەڕوانگەی تێگەیشتنی ئەو تاقمە سیاسییە بەعسیەوە، ژیانی رامیاریی نوێی عیراق، جێگەی فەرھەنگی کۆنی سەدامییەکانی تێدا نابێتەوە، کە کۆڵەکەکانی لەسەر فەناکردنی ئەوانی دیکە بونیادنرابوو، بە پێچەوانەوە دەرکەوتەیەکی نوێی سیاسین و دەیانەوێت لە دەرەوەی کەلتوری تاکڕەھەندی بەعس و کودەتا و شۆڕش و جوڵانەوەی چەکداری و بە پەسەندکردنی رێکاری دیموکراسیانە خۆیان لە عیراقی نوێدا ئۆرگانیزە بکەنەوە، لە راپۆرتێکی (فیکی مار) کە (پەیمانگەی ئاشتی ئەمەریکی) لەبارەی دیاردەی بەعسییە نوێیەکانەوە بڵاویکردۆتەوە، دەنووسێت «دەستەبژێر و سەرکردایەتی نوێی بەعسییەکان، کە لە دەرەوەی عیراقەوە سەودا بۆ گەڕانەوە دەکەن، خۆیان بە دەرکەوتەیەکی نوێی لیبڕاڵ و لەبار بۆ پرۆسەی سیاسی پێناسە دەکەن، بەڵام وابەستەبوونیان بە دەزگا ھەواڵگرییە ناوچەییەکان و خۆ دۆزینەوەیان لەناو ئەجێندای سیستمی  ھەرێمیی بەڵگەی ئەوەیە، نیازپاکی عیراقییەکان بۆ خولێکی تری بەعساندنەوەی ژیانی سیاسی دەقۆزنەوە».

رۆژنامەی (نیویۆرک تایمز) لە راپۆرتێکدا ھەوڵی ھەواڵگرییانەی بەعسی نوێ بە «گەڕەلاوژە»ی میدیایی ناودەبات، کە سەرچاوەی دزەپێکردنی زۆرینەی زانیاری و  ھەڵوێست و پرۆژە دوورمەوداکانیان تەنھا لە خولگەی بەرژەوەندی نەیارانی عیراق دەسوڕێتەوە، بەرئەنجامی ئەم تێگەیشتنە «سەرکردایەتی بەعسی نوێ، دەستەیەکی بەکارھێنراون و بازاڕگەری سیاسی بۆ دەوڵەتانی دیکە لەپێناو کەمکردنەوەی ھەژموونی شیعە بەسەر عیراقەوە بۆ وڵاتانی تر دەکات»، لەبەرئەمەیە ئەگەری گەورەبوون و دەرفەتی کاریگەربوونیان لە ئاستێکی لاوازدایە و ژاوەژاوێکی راگوزەرە بۆ سازدانی کێشە و گرفت بۆ عیراقییەکان،  بەپێی شیکارییەکی رۆژنامەی (ئەلزەمان) پێشتریش و دوای پرۆسەی ئازادیی ئەزموونی دروستکردنی (حزبی عەودە)یان تاقیکردەوە، بەڵام جگە لە گروپێکی توندڕەوی پەڕگیر کە دواجار بوون بە  بەشێک لە تیرۆریزمی ئایینی و رادیکالیزمی ئیسلامی ھیچی تریان دەستنەخست.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ رۆژگاری سەرەتای کەوتنی رژێم، ھەوڵ و کۆششی زۆر لە ئارادا بوو بۆ خۆڕێکخستنەوەی بەعسییەکان، بەتایبەت لە ساڵی (٢٠١٠) ەوە عەممان خانەخوێی بەشێک لە حەرەسی قەدیمی بەعسییەکان بووە، بەو ئامانجەی جووڵە سیاسیەکانیان پشتیوانی و مەرحەمەتی نێودەوڵەتی بۆ پەیدا ببێت و چۆن بەدەستوەردانی دەوڵەتانی زلھێز بەعس روخا، بەوجۆرەش بە دەستوەردانی نێودەوڵەتی دەسەڵاتی مەزھەبگەرا ئاسۆی مانەوەی لە عیراقدا نەمێنێتەوە، بەڵام داوایەکی لەوجۆرە بۆ دەستەبژێرێکی ھەڵھاتوو ئاسان نەبوو، بەتایبەت راپۆرتێکی دامەزراوەی (رەند)ی ئەمەریکی پێمان دەڵێت «مردن و پیربوونی نوخبەی بەعس و ھاوەڵانی سەدام، ھاوکات نابودبوونی ئایدیۆلۆژیای تاکڕەوی ئەم پارتە لە مامەڵەکردن لەگەڵ کورد و شیعە و پەیوەندیان بە رەوتە ئیسلامییە رادیکاڵەکانەوە، تارماییەکی سیاسی گەورەن و بۆ داھاتووش ناتوانن خۆیانی لێ دەرباز بکەن». بیرمان نەچێت بەرژەوەندی ھیچ دەوڵەتێکی ھەرێمیش لەوەدانییە جڵەوی حوکمڕانی عیراق لەلایەن پارتێکی یەکگرتوو بە سەرکردایەتیەکی ناوەندییەوە و لەوڵاتێکی دەوڵەمەند بە وزە دروست ببێتەوە و  ئاسایش و سەقامگیریی ئەوان بخاتە بەر ھەڕەشە.

راستە ئومێدەواریی بەعسییە تازەکان لەسەر بزووتنەوەی ناڕازیی شەقام و پەرچەکرداری تشرینیەکان و پاشانیش بەرزکردنەوەی ھەندێک دروشم کە حەنینی بۆ رۆژگاری سەدام تێدایە دەبوو بە ھیوای گەڕانەوە، بەڵام بەلێکدانەوەی رۆژنامەنووسی دیاری عەرەب (تورکی دەخیل) ئاسنی سارد کوتانە لەلایەن نەوەیەکەوە کە ھیچ پەیوەندییەک بە نەستی عیراقیەکانەوە نایانبەستێتەوە، ئەو دەنووسێت «قبوڵکردنی ئەدەبیاتی حزب و ناوەکەی لە کۆنەستی عیراقیدا، کە ماوەی بیست ساڵ ماکینەی میدیایی کورد و شیعە لە بە شەیتانکردنی بەعسدا رۆڵیان بینیووە ئەستەمە، ئەوان لەلاوازیدا ھانا بۆ دیموکراسیەت و ھەڵبژاردن دەبەن، ئەگەرنا بەعسیزم شتێکی ترە»، باوەڕی دەخیل وایە خستنەڕووی ئەلتەرناتیڤێک بۆ سیستمی سیاسی پەیوەستە بەحاڵەتی شەڕەوە نەک ئاشتی و بەعسیەکان چۆن بە جەنگ دەسەڵاتیان لەدەستدا، ھەر بەو میکانیزمەش دەتوانن وەریبگرنەوە، ئەمەش ئەنترۆپۆلۆجیای سیاسی پێمان دەڵێت: خەونی کودەتا و پشتیوانی نێودەوڵەتی شتێکە بەعسییەکان ئێستا ناتوانن لە واقیعدا دەستەبەری بکەن.
ھەڵبەت گریمانە و خەیاڵی بەعسییەکان بۆ گەڕانەوە بەپێی بنکۆڵکارییەکانی (٢٠١٧)ی توێژەری ئەمەریکی (تێری مایان) گرێدراوە بە کۆمەڵێک خاڵی ئەستەمەوە، ھەموو ئەوانە پێکەوە دەرفەتی بەردەم بەعسیەکان دەکاتە مەحاڵ، لەوانە: 
* پەرتوبڵاوی و نەبوونی سەرکردایەتیەکی سێنتراڵ، ھەروەھا کەمتواناییان لە یەکخستن و رێکخستنی شوێنکەوتوانی ئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی و بوژاندنەوەی فەرھەنگی رامیاریی بەعس، وایکردووە نەک لە ئاستی شەقامدا چانسیان نەبێت، بەڵکو لەناو خودی بەعسییەکان خۆشیان نەبنە ئومێد، لەکاتێکدا بەپێی راپۆرتێکی (دۆچەڤیلە)ی ئەڵمانی و لە سەرژمێری ئەندامانی لە پێشینەی بەعس (٣٢٠٠٠) ئەندامی سەرکردایەتی فیرقە و (٢٥٠) ئەندامی سەرکردایەتی ناوچەیی ھەبووە، کە ئەم رێژەیە لە بەعسییە ھەرە لە پێشەکان بوون.  

* ئاراستەی جیاواز و ئامانجی جیاواز لەنێوان سەرکردایەتی بەعسیەکاندا رەنگدەداتەوە، ھەندێکیان لەژێر کاریگەریی گوتاری سوننە، ھێزی نەتەوەیی بۆ سەرنج راکێشانی ھەستی باڵادەستی نەتەوەیی و ناسیۆلیزمی بەعسیانە بەکاردەھێنن، ئاراستەیەکی تریان بەھۆی نزیکیان لە تەوژمە ئایینیەکان چەکی ئایین بۆ گێڕانەوەی سەردەمی دەسەڵاتی خۆیان بەکاردەخەن، بەتایبەت دوا قۆناغی سەدام و رژێمەکەی کارکردن بوو لەسەر ئاوێتەکردنی دوانەی (ئایین/نەتەوە) بۆ مۆنۆپۆلکردنی شەرعیەتی سەرکردایەتیکردنی کۆمەڵگە، لەکاتێکدا بەعسییەکان لەڕێگەی پەرتکردنی ئەم دوالیزمەوە لاوازتر دەردەکەون. 
* نەبوونی سەربەخۆیی سیاسی، یەکێک لە گرفتە ھەرە جەوھەرییەکانی بەعسییەکانە، جوڵە و ھەنگاوەکانی ئەم ھێزە پەرتانە دەرئەنجامی ئەرکدارکردنی ئەجێندای دەزگا ھەواڵگرییەکانە و ستراتیژی دەوڵەتانی ناکۆک لەگەڵ عیراق فیگەرەکانی بەعس لە جوگرافیا و شوێنی جیاواز بەکاردەھێنێت.
* سیناریۆ ناوبەناوەکانی رەغد کچی گەورەی سەددام حوسێن وەک پاڵەوانێک، سەرەتاکانی دەرکەوتنی دیاردەی بە بنەماڵەکردنی حزبی بەعسە، لەکاتێکدا رەفتارێکی لەمجۆرە بۆ زۆر لە رەوتە بەعسیەکان پەسەندکراو نییە و بەشێک لەوانە کەوتن و شکست، ماڵوێرانی و کۆتایی حزب دەخەنە ئەستۆی سەدامەوە و ھەر ھەنگاوێک بۆ ئەوەی لە فۆڕمی بەعسی نوێدا ئەو ماڵباتە ببنە بڕیاردەر رەتدەکەنەوە.

* گیرۆدەبوون بە تیرۆر و دەست تێکەڵاوکردنی ھێزە چەکدارەکان، یان ئەوەی لەژێر ناوی «بەرگری دژی داگیرکاریی» لەدوای پرۆسەی ئازادییەوە لە گۆڕەپانی عیراق لە جووڵەدا بوون، سۆزی خەڵک و لەسەرویانەوە سوننەیان لەدەستداوە، چونکە بەپێی راپۆرتێکی رۆژنامەی (ئەلزەمان) ی عیراقی شەڕە قورسەکانی (ئەنساری ئیسلام)، (ئەلقاعیدە)، (دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام ـ داعش) بە چاوساغی بەعسییەکان براونەتە ناوچە سونییەکان و وێرانکراون، ریسکێکی لەمجۆرە سۆزی شەقامی سوننەی لە بەعسییەکان سەندۆتەوە. 

* ئەزموونی حزبی بەعس لە عیراقدا، بەپێی پێوەرەکانی حوکمی رەشید، ئەزموونێکی شکستخواردو بووە و لەسایەی دەسەڵاتدارییەتیاندا جیاوازی چینایەتی زۆر سەریھەڵداوە، ئەمەش شکۆی بۆ حوکمڕانی نەھێشتبووەوە، بەوپێیەی بنەڕەتی بڕیاردان گرێدرابوو بە رادەی متمانەی حزبەوە نەک لێوەشاوەیی و لێھاتوویی.

* مەدرەسەی بەعسیزم، وەک ھەندێک لە ماس میدیا بە نموونەی شێر لەبەرامبەر دەوڵەتانی سیستمی ھەرێمیی باسی دەکەن، دەرکەوت سەرەڕای برسیکردنی کۆمەڵگە و بەھەدەردانی سامانی گشتی وڵات لە کەرتی سەربازیدا، بەڵام لە کەمترین ماوەدا سوپاکەی لەبەرامبەر ھاوپەیمانان خۆینەگرت، ئەمەش فشەڵی بەرنامەی بەعسییەکان بۆ مەنزومەی سەربازیی نیشان دەدات.
بە دیقەتگرتن لەکۆی ئەم سەرنجانە و دەرکەوتنی ئەم خواستە فرە جەمسەرە بۆ گۆڕانکاریی و لاوازکردنی بەرەی مەزھەبیی لە عیراقدا، بە گوێرەی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی لە خوێندنەوەی دیاردەکان مەزەندەی جیاوازی لێکەوتۆتەوە، ھەندێک لەو باوەڕەدان کارەکتەرێکی سەربازیی و ھەواڵگریی بەھێز کە پشتیوانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەگەڵ بێت ئەو چانسەی ھەیە ببێتە ئەلتەرناتیف، بۆ ئەمە بەشێکی زۆر گرەویان لەسەر کەسایەتی و کارەکتەری (مستەفا کازمی) سەرۆک وەزیران دەکرد کە  ئەو فریادڕەسە سیاسییە بێت، ھەندێکیش ھەڵڵای  گەڕانەوەی بەعس بە فۆڕمێکی نوێ دەکەن چ بە بەکارخستنی کودەتای سەربازیی یان رێگەپێدانیان لە ھەڵبژاردنەکان، لەم ئاستەشدا  دیدارە تەلەفزیۆنییەکانی (رەغد)  بەڵگەی ئەو خەونوخەیاڵەن، کە پاش کەوتنی ئاراستەی ئاینیی دەرفەت دەدرێتەوە بە بەعسییەکان، جگە لەوانەش ئاراستەی تر دەرکەوتوون ھەریەکەیان دیدێک بۆ داھاتووی دوای خستنی ھێزە مەزھەبگەراکان دەخەنەڕوو، بەدڵنیاییەوە گۆڕانکاریی لە فۆڕمی گشتی سیستمی سیاسی و باڵادەستی لایەنەکان درەنگ یان زوو  رودەدات، بەڵام ئەوەی لە رووی لۆژیکی و کۆدەنگی میللییەوە یەکلایی بۆتەوە، ئەوەیە چیتر  بە ھەمان لۆژیک، بەعس و رەفتار بەعسییەکان ساڵانێکی زۆر تاقیکراوکراونەتەوە و جارێکی تر تاقیناکرێنەوە.

ریفۆڕم لە جێگەی کودەتا و شۆڕش
ئەزموونی دەوڵەتداری دەوڵەتان جیاوازە ئەو سیستەمەی لە ھەناوی خۆیدا دیموکراسی بەرھەمدێنێ، پارتەکان لەرێگەی ھەڵبژاردن و کێبڕکێی سیاسیەوە ململانێکان یەکلایی دەکەنەوە و ھێزی سەرکەوتوو ئەرکی دەوڵەتداری لە ئەستۆ دەگرێ و پارتی دۆڕاویش سەنگەری ئۆپۆزسیۆنبوونی نیشتمانیی ھەڵدەبژێرێ، لەکاتێکدا لەناو سیستەمی داخراودا کێبڕکێی ھێزەکان تەنھا  بۆ بردنەوەیە و ھیچ کایمیشیان بەرگەی کەوتن ناگرن  (عەبدولڕەحمان راشید) ئەمە ناودەنێت «ئۆپۆزسیۆنی نانیشتمانی»، بەو مانایەی   ئەجێندای حزب یان کیانی شکستخوارد و لە ھەڵبژاردنە گشتییەکان یەک ئەرکی دەبێت، رووخاندنی حکومەت و سیستەمەکەی ئەگەر بە بەکارھێنانی چەک و ئامرازەکانی شۆڕش و کودەتاش بێت، لەم تێگەیشتنەوەیە جارێک (جەمال عەبدولناسر) بە رۆژنامەنووسێک دەڵێت «ژمارەی کودەتا سەربازییەکان، لە ژمارەی ھەڵبژاردنە بێگەردەکان زیاترن». 

پەیمانگەی ئاشتی ئەمەریکی لە پوختەی توێژینەوەیەکدا ئاماژە بەوە دەکات، عیراق نموونەی سیستمە سیاسیەکانی ناوچەکەیە کە بەدرێژایی مێژوو ھاونیشتمانیەکانی لەسەر ئەوە راھێناوە، بوونی سیستم و دەسەڵاتدارێکی نەشیاو،  پێویستە بەڕێگەی نەشیاویش لەناو بچێت، کەوایە بژاردەی سەرکەوتوو لەناو کایەی سیاسەت و کۆنەستی عیراقیەکان دیسان لەسەر «روخاندنی دەسەڵات» ساغدەبێتەوە، لەسەر ئەم بنەمایە بەدەگمەن دۆخێکی وا دێتە بەرچاو ھێزی سیاسی ناکۆک لەناو خودی سیستمەکەوە کاربکەن و فشار بخەنە سەر دەسەڵات ریفۆرمی راستەقینە بکات، جێگەی داخە ئەو کەلتورە سیاسیەی تا ئەمڕۆش لە عیراقدا زاڵە، وامان لێناکات بیرۆکەی ھاوئاھەنگی نێوان ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات لەناو دامەزراوەکانی دەوڵەتدا قبوڵ بکەین، بەڵکو ھێشتا ئازایی و ھێز لەوەدا دەبینرێت دروشمی «اسقاگ النڤام» بەرزبکرێتەوە. 

دەکرێت ئەوە بوترێت دیموکراسییەتی عیراق و قۆناغە راگوزەرەکەی، پشکی ھەبووە لە گۆڕینی بەشێک لە تێڕوانینی کۆمەڵگە لەبەرامبەر ھەندێک پرس، بەڵام ئایدیای ئۆپۆزسیۆنبوون قاڵبی کلاسیکیی پاراستووە و بەردەوام کەوتنە دەرەوەی پرۆسەی دروستکردنی بڕیار، سەرقاڵ دەبن بە بەشەیتانکردنی دەوڵەت و داوای روخان و ھەڵوەشاندنەوەی دەکەن، ئەم تێڕوانینە دواجار وادەکات بەعسییەکان بیر لەگەڕانەوە و دەرفەتی دووەم بکەنەوە، چونکە لە خەیاڵدانی ئەواندا ناڕەزایی خەڵک و رەخنە و فشاری رای گشتی و راپۆرتە نێودەوڵەتییەکان بەمانای کۆتایی سیستم و روخانی دەسەڵات دێت، بەمجۆرەش نا سەقامگیریی بەردەوام بژاردەیەک دەبێت لەبەردەم بەرەی دژبەری دەوڵەتدا.

لێرەوە و بە گەڕانەوە بۆ تێزەکەی مارک ئۆجیە لە لێکدانەوەی دوالیزمی مرۆڤ و سیاسەت و بەستنەوەی بەدۆخی عیراقەوە، خەیاڵی رووخاندن و سڕینەوە، فەرھەنگی ململانێی خوێناوی و تەنانەت شانازیکردن بە شۆڕش و کوشتار گەیشتۆتە ئاستێک ھەر پارتێکی سیاسی بۆ ئەوەی سیڤی نیشتمانیی دەوڵەمەند بێت، پێویستە بەشداری لە شۆڕش و کودەتا لە ھێزەکانی تر زیاتر بێت، ئالودەبوون بە «شانازیکردن بە روخان» ەوە، لەوەدا نەماوەتەوە ھێندە ئاسان لە بیرەوەری و ستراتیژیان بیسڕیتەوە، چونکە بارتەقای بوونی لەناو کایەی سیاسیدا، بەھەمان ئەندازەش بەشێکە لە تێڕوانینی گشتی کۆمەڵگە و لەسەر ئاستی جەماوەریی کراوە بە  ئەلتەرناتیڤی حکومەتی شکستخواردوو.

ئەوە بۆ عیراق دروستە، ھەموو ئەگەرەکان شرۆڤەی کەوتنی مەزھەبگەراکان دەکەن، بەڵام چیتر نابێت ئەم کەوتنە وەک وێنەکی زەینی لە سیاقە مەعرفییەکانیدا تەنھا لە کودەتا و شۆڕشدا کورتبکرێتەوە، بەڵکو ریفۆڕمی ناوخۆیی بەگەڕانەوە بۆ پارێزبەندی دەستوریی و لەژێر رۆشنایی یاسا و رێسا نێودەوڵەتییەکان رێگە راستەکەی راستکردنەوەی دۆخی ناھاوسەنگی  دەوڵەتدارییە و  بەم رێکارە سەردەمیانە  دیموکراسیەتی راستەقینە لە عیراق سەرپێدەخرێت، لەدۆخێکی وەھاشدا دەرفەتی گەڕانەوەی سەدامییەکان و بەعس تەنانەت لە فۆڕمێکی تازەشدا مەحاڵە بێتە دی، لەم رووە وە جوانترین گوزارشت رۆژنامەنووسی ئەمەریکی (تۆماس فریدمان) نووسیبووی کەدەڵێت  «بەعس و رادیکالیزمی عەرەبی و ئیسلامی لە عیراقی نوێدا، تەنھا لە گۆمی خوێناودا دەرفەتی سەرکەوتنەوە و گەڕانەوەیان دەبێت».  

(تۆنی بلێر) سەرۆکوەزیرانی پێشووتری بەریتانیا وتەیەکی ھەیە سەبارەت بەسیاسەت و ژیانی سیاسی پارتە سیاسیەکان دەڵێت؛ 
سەردەمی سیاسی بۆ سیاسەتمدار سێ قۆناغە
یەکەم پێتوایە ھیچ نازانی..
دووەم پێتوایە ھەموو شتێک دەزانی.
سێھەم ‏‎دەزانی کە چی دەزانی و چی نازانی و دەبێ چی بکەیت و نابێت چی بکەیت.

مەترسیە گەورەکە ئەوەیە کە سیاسەتمەدار یان پارتی سیاسی لەقۆناغی دووەمدا بوەستێت و بلکێت و گیربخواو پێیوابێت ھەموو شتێک دەزانێت و ئاساییە ھەرچییەکی بوێت بیکات و بیڵێت و ئەوەی لەخۆیەوە نەھاتبێت، تاڵ و بەتاڵ بێت..

پارتی ڕێک لەقۆناغی دووەمدایەو گەر بۆی بکرێت و بچێتە سەر، ھەموو ژیانی سیاسی کۆمەڵانی خەڵک و حزبەکانی تریش بەو سەردەمەوە دەلکێنێت و گیرۆدە دەکات، پێیی وایە ھەمووشتێک دەزانێت، ھەموو شتێک دەبێت ھەر خۆی بیکات، لەکاتێکدا ھەمووان شایەدی  ئەو حوکمڕانێتیە چەوت و ھەڵەورەن کە پارتی ئێستا پێیدا تێ دەپەڕێت و دەیکات.

‏‎ کاتێک سەرخان و ژێرخانێکی وێران دەبینیت، کاتێک فەرامۆشکردنی وەبەرھێنان دەبینیت، کاتێک سیستمی پەروەردە بەمەبەست سست و پەک دەخرێت و ڕاگەیاندن بەلاڕێدا دەبرێت و کار لەسەر چەواشەکردنی کۆمەڵگەو تێکدانی شیرازەی خێزانی کوردەواری دەکرێت، ئەوە جگە لەدروستکردنی قەیران بەدوای قەیرانی قورسترداو زیاتر بوونی تاوان و تۆڵە لەبری حوکمی دادگاو یاسا، دروست لەھۆکارەکان تێدەگەیت و حکومەتێکی شکستخواردوو دەبینیت.

‏‎کارو ئامانجی تیمی پارتی لەکابینەی نۆھەمی حکومەت ئاشکرا بووە، نەدوو ئیدارەییی و رێز نەگرتن لەزۆنی سەوز، بووە بەکۆیلەی و کلکایەتی بۆ وڵاتانی دراوسێ، بەسامانی وڵاتەکە سەماو ئاھەنگ دەگێڕن، پارتییان کردوە بەو پارتییەی بەتەواوەتی لەھۆش خۆی بچێت، ئەو پارتییەی بەھۆی ساختەکاریی لەھەڵبژاردنەکان و بەکارھێنانی جۆرەھا میکانیزمی ساختەکردن و سوود وەرگرتن لەیاسای ھەڵبژاردنەکانی ھەرێمی کوردستان کە بەجۆرێک دانراوە دەرفەت بدات بەھێزێکی وەک پارتی بۆ سوودی خۆی بەکاری بھێنێت و زۆرینەیەکی  ناڕاستەقینەی لەپەرلەمان و دواتریش لەحکومەتی ھەرێمدا پێ مسۆگەر بکات!!
لێرەدا دەپرسم، ئایا ئەم ھەموو نادادی و چەق بەستوییەی پارتی دەیکات، ئیتر دەبێت کێ ترسی کەوتنی لەھەڵبژاردن ھەبێت؟ 

یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ھێزێکی خاوەن پێگەی گەورەی مێژویی و سیاسی و جەماوەرییە، کە رابەرایەتیی نیشتمانی و جەماوەرێکی بەرفراوان و ھێزێکی سەربازیی گەورە دەکات لەھەرێمدا، ھێزێکی خاوەن کاریگەریی ناوخۆیی و ئیقلیمی و حساب بۆ کراوی نێودەوڵەتییە، ھێزێک کەخاوەنی ئەم پێگە بەھێزە بێت و خاوەنی زیاتر لە٢٠  ھەزار شەھید بێت، ھەرگیز ترسی لەھیچ سەردەمێک و لەھیچ ھەڵبژاردنێک نابێت.

چەک لەکۆمەڵگەی کوردیدا بوەتە ھۆکارێک بۆئەنجامدانی تاوان و کارەسات, لەبری ئەوەی کە ھۆیەک بێت بۆ سەروەربوونی یاسا و پاراستنی سنوور ,چەک بەجۆرێک لەجۆرەکان بەیەکێک لەفاکتەرەکانی تێکدانی شیرازەی کۆمەڵ و خێزان لەلایەک و ھەتیووکەوتنی منداڵ و جەرگ سووتانی دایک و باوک و خوشک و برا و بێوەژن کەوتنی ئافرەتان.

‎ئەوەی ئاسانکاری کردووە بۆئەنجامدانی تاوان لەرێگەی چەکەوە بوونی چەکە بەدەستی زۆرێک لەتاکەکانی کۆمەڵگە ھەروەھا تەواوی ئەندامانی ھێزە ئەمنیەکان, بوونی چەک بەدەستی ئەندامانی ھێزە ئەمنیەکان لەپاش دەوام و بردنەوەی ئەو دوژمنە بۆماڵەوە گرفتی سەرەکی کۆمەڵگەیەو زۆر رێگەخۆشکەرە بۆئەنجامدانی تاوان, بۆیە پێویستە بردنەوەی چەک بۆ ماڵەوە قەدەغەبکرێت، بەدەرلەوە ئەوئاسانکاریەی دەکرێت بەپێدانی مۆڵەتی ھەڵگرتنی چەک مەترسیەکی ترە لەسەر کۆمەڵگە کەبەناوی بەرگریکردن لەخود و دوژمنایەتی ئاسانکاریەکی زۆر کراوە بۆھەڵگرتنی چەک ئەوە لەکاتێکدایە بەھیچ جۆرێک لەکەسی ھەڵگری چەک ناکرێت ئایا تاچەند باری دەروونی جێگیرە یاخود.

‎ھاوکات نابێ ئەوە لەبیربکرێت کە لە بازاڕەکانی ھەرێمی کوردستان بە ئاشکراو بەنھێنی ھاوشێوەی ھەر شمەک و کەرەستەیەکی تر کڕین و فرۆشتن بەچەکەوە دەکرێت,ئیتر چەکی بچوک بێت یان گەورە یاخود راو, بۆئەوەش دەروازەکانی ھەرێمی کوردستان لەگەڵ عیراق لەلایەک و دەروازە سنوریەکان لەگەڵ ئێران لەلایەکی تر ھەمیشە واڵا و بەردەوام بەقاچاخیش بێت چەکی جۆربەجۆر بەچەکی راویشەوە کەمرۆڤی پێ لەناودەبرێت دەھێنرێنە ھەرێمی کوردستانەوە, ئەمە سەرباری ئەوەی لەتۆڕەکۆمەڵایەتیەکانەوە بەتایبەت لە ھەندێک لە پەیجەکانی فەیسبووک بە ئاشکرا ریکلام بۆ چەک دەکرێت.  

‎ ئەم ھۆشداریە لەکاتێکدا دەخەمەڕوو کە بەپێی بەدواداچوونی میدیاکان تاوانەکان لەھەرێمی کوردستان تەنھا لەرێگەی چەکەوە زۆر جاریش لەرێگەی چەکی بێ مۆڵەتەوە ئەنجام دەدرێن زۆرجاریش پاساوی خراپی دۆخی دەروونی دەکرێتە بیانوو یاخود ھۆکاری ئەنجامدانی تاوانەکان.

‎بەدیدی من بوونی حزبی زۆر و ھێزی زۆر لەکوردستان بوەتە ھۆکارێک بۆ ھەڵگرتنی چەک و تەشەنەکردنی لەکاتێکدا دەبوو چەک تەنھا لەسەر سنورەکان بوونی ھەبێت لەگەڵ بنکەکانی پۆلیس. 

‎ناو بەناو لەھەرێمی کوردستان ھەڵمەتی دەست بەسەراگرتنی چەکی بێ مۆڵەت ئەنجام دەدرێت بەڵام بەداخەوە ئەو ھەڵمەتانە لەبری ئەوەی بەردەوام بن کەچی ناو بەناو ئەنجام دەدرێن و نابێتە ھۆکارێک بۆ ریشەکێشکردنی ھەڵگرتنی چەکی بێ مۆڵەت، بۆیە دەبێت پرسی ھەڵگرتنی چەکی بێ مۆڵەت  بەیاسا رێک بخرێت و قەدەغەبکرێت.

‎ھەر لەسەر ئەم پرسە کە مەترسیەکی جدییە لەسەر کۆمەڵگە بەداخەوە رۆژنامەنووسان و میدیاکان رۆڵێکی ئەوتۆیان نەبینیوەو نەگێڕاوە بۆھوشیارکردنەوەی تاکی کۆمەڵگەو مەترسی دوورخستنەوەی ئەودوژمنە لەسەر کۆمەڵگە, ھاوکات دەبێ مامۆستایان لەناوەندەکانی خوێندن و مامۆستایانی ئایینی لە مینبەری مزگەوتەکانەوە بەردەوام رۆڵی خۆیان ببینن لەمەترسیەکانی ھەڵگرتنی چەک ودورخستنەوەی ئەو دوژمنە لەکۆمەڵگە.
‎

کابینەی (٩) کابینەیەکی ئەمنی پارانۆیدە، و پڕیەتی لە زھنی سیخوڕیکردن و تۆقاندن و زەمینە سازی بۆ دیکتاتۆریەت و خۆسەپاندن و کوشتن و بڕین؛ ئەم ھەموو ڕووداوی کوشتن و لێدان و ئەتککردنەش، مسۆگەر دەرھاویشتەی زھنیەتی ئیدارەدانی کابینەکەیە.

ئەم کابینەیە ھەر لە ئیدارەدانەوە بگرە تا دەربڕین بە خراپترین شێوە فەشەلی ھێناوە. زمانی ئێستای حکومەت و نوسینگەی سەرۆکی حکومەت و وتەبێژەکەی لە ھەر کاردانەوەیەک، زمانێکی ئاستنزمی ڕێزمانی و دەربڕینێکی جاھلیانەی سەردەمی شەڕی ناوخۆییە؛ ئەگەر ئەمە زمانی سەرۆکی حکومەت لە ھەڕەمەی ھەرە سەرەوری ئیدارەدانبێت، بێشک ھیوایەک نامێنێ بۆ گەشەسەندن و بەرەو پێشبردنی وڵات؛ بە پێچەوانەوە، ھەموو چاوەکان لەسەر دوا بزماری تابووتی ئەم جەھالەتە و جەھەننەمە دروستکراوە دەبن!

سەرباری نادادی، گەندەڵی، بیرۆکراسیەت، ژێرپێخستنی یاسا، ناشەفافیەت، تاڵانی، و تۆقاندن و سیاسەتی برسیکردن، سەرجەم وەزارەت و فەرمانگە و جومگەکانی حکومڕانی دووچاری شەلەل و داڕمان بوون. وێڕای ڕێزم بۆ ھەر کەسێکی دڵسۆز، بەڵام سەرجەم بەرپرسانی شوێنە ئاماژە بۆکراوەکانیش، تەنھا دەوری فەرمانبەر و تێپەڕاندنی ڕۆتینی ڕۆژانە دەبینن، نە زیاتر. 

بەزمانێکی دیکە، لەم کابینەیە، مسرور بارزانی بڕیار دەدات و ئومێد سەباح دەینوسێت و ڕێبەر ئەحمەد جێبەجێی دەکات و جوتیار عادل (محەمەد سەعید سەحاف) دەیگەیێنێت. 

کاروان گەزنەیی

بۆ یەکەمجارە کەسێک لەبەرزترین ئاستی حیزبیدا، دان بەڕاستیەکاندا بنێ وەک خۆی، لەڕوی ووڵاتپارێزی ھێزی تورک لەناو ماڵەکانتاندایە، لەسەر سفرەکانتانە، ئێوە ھەرگیز بەشداری خاک فرۆشیتان نەکردووە بەڵکو خاکفرۆشیتان بۆکەس نەھێشتۆتەوە و ڕێگەنادەن کەس ھاوشان و بەشدارتان بێ، لەڕوی گەندەڵیەوە ھەمووجیھان سەرسامتانە ھێندە سیستەماتیکن گەندەڵی دەکەن، تیرۆرو تۆقاندن داھێنانی خۆتانەو وای لێھاتووە کۆمێنتێکی فەیسبووک ٢٥ دەقە لەکۆبوونەوە گرنگەکانتان باسی دەکەن، لەڕوی سەرانەسەندنەوە ئێوە ھەرگیز سەرانە وەرناگرن بەڵکو تەواوی لاشە دەدزن، ئێوە ھێندە بەرژەوەندی خەڵک لەبەرچاو دەگرن کە کۆمپانیاکانتان ئۆکسجینی خواشیان قۆرغ کردووە، لەھەموی ھەزەلیتر ئەوەیە کە دەڵێی ڕێکەوتنمان لەگەڵ بەغدا کردووە ئەرێ جەنابی جێگری دووەمی پارتی ئێستا پێمان بڵێ ئابوری سەربەخۆ چی لێھات؟ باش بوو یان خراپ؟ لەسەر ئەوھەموو ساڵە وێرانکردنی ئابوری ھەرێم کێ بدەینە دادگا ؟

ئێستا پێمان بڵێ شین بکەین یان شایی بۆ ئابوری سەربەخۆ نا ببورە بۆ گێڕانەوەی سامانی خەڵک؟ ئەرێ بەڕاست بەقاچاخبردنی نەوتی خەڵک دەبێتە ھۆی بوژانەوەی ھەرێم یان ناچارکردنتان بۆگەڕانەوە بۆ بەغدا؟ جەنابی جێگری دووەمی پارتی لەھیچ عورفێکی کوردەواریدا نییە پێش جەژن لەبری پەیامی ئاشتی پڕیشکی ئاگر ھەڵدان بەڵام تۆ ئەو عورفەت لەکوێ ھێنا؟ ئەوە عورفی ڕژێمی بەعسە یان داھێنانی حیزبەکەتانە؟

فەرەنسا بۆ پشتی لە کەرتی نەوتی هەرێمی کوردستان کرد.؟
دوای ئەوەی لەساڵی 2014ەوە عێراق لەدادگای نێوبژیوانی پاریس داوای لەسەر تورکیا تۆمارکرد بەردەوام دوای چەند ساڵێک هەرکات دادگاکە نزیکبوایەتەوە لەبڕیاردان وەفدێکی هەرێمی کوردستان دەگەیشتە پاریس و لەرێگەی حکومەتی پاریسەوە رێگری دەکرد لەوەرگرتنی پلەی کۆتای داواکەی عێراق لەسەر تورکیا، بەلام ئەمجارە دۆخەکە جیاوازبوو 
لایەنە شیعیەکان کەکارەکتەری سەرەکی نێو حکومەتی عێراقن هەوڵێکی جیاوازتریاندا، دوای پێکهێنانی حکومەت لەلایەن سودانیەوە فشارییان لەسەر تۆتاڵی فەرەنسی دروستکرد کاتێک دەیویست بەردەوامبێت لەچوار پرۆژەی ستراتیژی تایبەت بە نەوت و وزە کەسەرمایەی پرۆژەکان 27 ملیار دۆلارە، یاریەکە لەوکاتەوە دەستی پێکرد کاتێک حکومەتی عێراق داوای 40% پشکی ئەو پرۆژانەی دەکرد کە تۆتاڵ لەباشوری عێراق ئەنجامی ئەدات ئەوەش نارەزایەتی لای کۆمپانیا فەرەنسیەکە دروستکرد 
هەنگاوەکانی سودانی و پەیوەندی بەهەناردەی نەوتی هەرێمەوە 

لە ناوەراستی مانگی یەکی 2023 کۆبونەوەیەک لەنێوان سەرۆکوەزیرانی عێراق و بەڕێوەبەری جێبەجێکاری تۆتاڵ بەڕێوەچو کە وەزیری نەوتی عێراق بەشداربوە تێیدا، بەپێی ئاژەنسە جیهانیەکان کۆبونەوەکە تەنها دە خولەکی خایاندوە بەهۆی ناکۆکیانەوە پاتریک بویانە بەڕێوەبەری جێبەجێکاری تۆتاڵ رۆشتۆتە دەرەوەو دواتر تەواوی کارمەندە بیانیەکانی تۆتال کەلەو پرۆژانە کارییان دەکرد کشانەوە، ناکۆکیەکان درێژەی کێشا تا کارگەیشتە هاتنەناوەوەی ئیمانوێل ماکرۆنی سەرۆکی فەرەنسا کاتێک بانگهێشتی سەرۆکوەزیرانی عێراق کرد بۆ بۆ ئەو وڵاتە، سودانی لە 2023/1/26سەردانی فەرەنسای کرد  وەک راگەیەندراوی کۆشک ئەلیزێ باسیکردوە سەردانکەی تایبەتبوە بەگفتوگۆکردن لەسەر کەرتی وزەو ئەمنی کە مەبەست کێشەی گرێبەستەکانی تۆتاڵ بوە لەگەڵ حکومەتی عێراق و راستەوخۆ وەفدی عێراق رێکەوتنیان لەگەڵ تۆتاڵ بەستۆتەوە بە بڕیاردانی دادگای نێوبژیوانی پاریس بۆیە پێناچێت رێکەوتبێت کاتێک دوای دوهەفتە لەسەردانی سودانی بریارەکە لەلایەن دادگای نێوبژیوانی لە 2023/2/13 ئاراستەی تورکیاو عێراق کراو پلەی کۆتای وەرگرت.
کارەکە لێرە کۆتای نەهات بەلکو لەهەمان رۆژی رێکەوتنی هەولێر و بەغداد لەسەر هەناردەی نەوت، هاوکات کۆمپانیای تۆتاڵ و حکومەتی عێراقیش رێکەوتن بەوەی بەغداد خاوەندارێتی 30% پشکی کۆمپانیاکە بکات لەوچوار پرۆژەیەی لەعێراق ئەنجامی ئەدات، ئەوەی جێگەی سەرنجە پێشتریش کۆمپانیای تۆتاڵ ئامادەی نیشاندابو ئەم رێژەیە بداتە حکومەتی عێراق 
ئێستا رونە لە ئەنجامی ناکۆکی حکومەتی عێراق و تۆتاڵی فەرەنسی بەغداد دەستکەوتێکی نەبوە جگە لەوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم.!
فەرەنسا بۆچی پشتی لەهەرێمی کوردستان کرد؟

توانی گرێبەستە 27 ملیاریەکەی تۆتاڵ لەهەڵوەشاندنەوە رزگاربکات بەوەش لەلایەک وەبەرهێنانێکی لەبارە بۆ کۆمپانیا فەرەنسیەکەو لەلایەکی ترەوە جێپێی فەرەنسا لە سێکتەری نەوت و غاز و وزە لەعێراق پتەوتر دەکات.
فەرەنسا توانی گورزێکی باش لەکۆمپانیا روسیەکان بەتایبەت رۆسنەفت بدات کەپشکی شێری بەردەکەوێ لەداهاتی نەوتی هەرێم
گورزێکی بەهێزتری لە تورکیا وەشاند و بێبەشیکرد لەو پێگە گرنگەی لە سێکتەری نەوتی هەرێم بنیاتی نابوو وە سودمەندێکی سەرەکیبو لەداهاتی نەوتی هەرێم.

لەلایەکیترەوە دوای سەردانەکەی ماکرۆن بۆ عێراق لە ساڵی 2021 پاریس چاوی لەوەبو کۆمپانیا فەرەنسیەکان دەستیان هەبێت لەئەنجامدانی پرۆژەو ئاوەدانکردنەوەی ئەو ناوچانەی بەهۆی شەڕی داعشەوە وێرانبون بەتایبەت پارێزگای موصڵ و فرۆکەخانەی ئەو شارە، بەلام دوای چەند هەفتەیەک لەسەردانی ماکرۆن و دانانی بەردی بناغەی پرۆژەی فرۆکەخانەی موصڵ، ستاندی بەردی بناغەی پرۆژەکە تێکشکێندراو کۆمپانیا فەرەنسیەکان ناچار بەکشانەوە کران و کۆمپانیا تورکیەکان جێگەیان گرتنەوە فەرەنسا توانی بەم دەرفەتە تۆڵەی خۆی لە کۆمپانیاو تورکەکان بکاتەوە و توانی بەم هەنگاوە حەق لەتورکیا بکاتەوە کاتێک ناکۆکی ئەو دو وڵاتە لەسەر وەبەرهێنان و ئەنجامدانی پرۆژە لەناوچەکانی وێرانبوی شەڕی داعش گەیشتە لوتکە، کەقەبارەی ئەو پرۆژانە بەملیاران دۆلار دەخەمڵێندرێت بەتایبەت پرۆژەی نۆژەنکردنەوەی فرۆکەخانەی موصڵ
ئێستا فەرەنسا پشتیوانی رۆژئاوایەو پشتی لەباشورە کە پێدەچێت زیادبونی هەژمونی تورکیاو روسیا لە هەولێر هۆکاری نیگەرانیەکانی پاریس بێت.

تۆتاڵی فەرەنسی لەئەیلولی 2021 گرێبەستێکی لەگەل وەزارەتی نەوتی عێراق ئەنجامدا بۆ ئەنجامدانی پرۆژەی راکێشانی بۆری ئاو بەتوانای 7.5 ملیۆن بەرمیلی رۆژانە لەکەنداوی عەرەبیەوە بۆ کێڵگەنەوتیەکانی باشور و پەرەپێدانی کێڵگەی نەوتی ئەرتاوی و زیادکردنی بەرهەمی رۆژانەی لە 80 هەزار بەرمیلەوە بۆ 200 هەزار بەرمیل و بنیاتنانی کێڵگەی غازی ئەرتاوی بەتوانای 600 ملیۆن پێ سێجا و دروستکردنی وێستگەیەکی 1000 مێگاواتی لە تیشکی خۆر کە قەبارەی سەرمایەی پرۆژەکان بەگشتی 27 ملیار دۆلارە.

حکومەتەکەی سۆدانی لەگەڵ دەستبەکاربونی کەوتەکێشە لەگەڵ کۆمپانیایی تۆتاڵ و داوای پشکی لە 40% ئەو پرۆژانەی دەکرد بەلام کۆمپانیاکە نارازیبو تا دواتر لە 2023/4/4 بەپێی راگەیەندراوێک حکومەتی عێراق و کۆمپانیای تۆتاڵ گەیشتنە رێکەوتنی کۆتایی و حکومەتی عێراق رەزامەندبوو لەسەر وەرگرتنی تەنها 30% پشکی پرۆژەکان.

رووداوەکانی دادگای فەرەنسا و خستنە خوارەوەی کۆپتەرەکان و پەلاماری جندریس لە نەورۆزو درۆنی سەر فڕۆکەخانەی سلێمانی یەک ئامانجن

تورکیا مانگێکی تر ئەچێتە ھەڵبژاردنەوەو ئەگەری دۆڕانی ئەردۆغان زۆرە. لە ئێستاوە شەڕێک ئەخوڵقێنێ بۆ مانەوەو دروستکردنی دۆخی نائاسایی بۆ دەستبەردار نەبوونی دەسەڵات. 

ئەمریکا لە تورکیا نیگەرانە، تورکیاش لە وەک ھەمیشە لە کورد نیگەرانە، ئەم جارە کورد لە تورکیا پارسەنگی ھێز ئەگۆڕێ بۆیە ئەردۆغان تووشی ھستریا بووە.

لەم پرسەدا ئەرکی کورد لەوەدا چڕ ئەبێتەوە گەر پشتیوانی ھەدەپە نەکات بەلای کەمەوە با پشتیوانی ئەردۆغان نەبێ!

ھەر لێدوانێک بچێتە خانەی خزمەت کردن بە ئەردۆغان خیانەتە.

تورکیا درۆنی دژی ئابوری ھەرێم و دەزگایەکی مەدەنی بەکارھێناوە کە فڕۆکەخانەیە.

ھەروەھا فیتنەیەکی زیاتری دروست کرد لەناوەوەی خۆمان.

لێدوانەکەی وتەبێژی حکومەتی کوردستان دژی ئاسایشی نەتەوەیی کوردستان بوو، ئاوی کردە ئاشی داگیرکەرانی کوردستانەوە.
حکومەتی ھەرێم لەناو دەیان قەیران و کێشەدا یاسایی و ئیداریدا چەقیوە، بەرگەی بەکارھێنان ناگرێ بۆ مەرامی نانیشتمانی و نا نەتەوەیی.

ھەر لێدوانێک بۆ مەرامی کەسی و حزبی بدرێت جۆرێکە لە خزمەتکردنی ئەجندای داگیرکەران. کوردستان یەکە، ھیچ دەڤەرێک تاپۆ نیە لەسەر لایەک، ھەڕەشە لەسەر سلێمانی تەنیا ھەڕەشە نیە لەسەر پارێزگایەک بەڵکو شەڕی ئیرادەیە. دژایەتیکردنی ھەموو کوردێکی ئازادیخوازە.

رۆژئاوای کوردستانیش قەوارەیەکی دانپیانراوەو لەپەرلەمانی کوردستان ناسێنراوەو بەدەنگی ھەموو لایەنەکان ئیعترافی پێ کراوە. دژایەتی کردنی لەیاسا لادانە.

مێژوو ئەم لێدوان و قسانەی ھەموان ئەنوسێتەوە، 

لەم تەنگژەی کە دروستکرا ھەر لێدوانێک بچێتە خزمەت داگیرکەرانەوە خیانەتە. 
ئەم تێکچڕانە پەیوەندیدارە بە نزیکبونەوەی ھەڵبژاردن لە تورکیا.

کوردستان یان نەمان
وتە بەنرخەکانی (مامی کوردان) تا هەتایە سەروەت و سامان و پەند و ئامۆژگارین بۆ میللەتەکەمان، دووربینی و سیاسەتی حەکیمانەی بۆ ئێستا و داهاتوو رۆشنکەرەوەی رێگا راستەقینەکەی تێکۆشان و خەباتی کوردایەتییە.

لای هەموومان روون و ئاشکرایە کە(سەرۆک مام جەلال) خوێندنەوەیەکی وردی بۆ ئایندەی گەلی کوردستان هەبوو، بۆیە خەمی گەورەی مام کە هەمیشە دەیفەرموو (مافی میللەتەکەمان نە لە ئەنقەرە، نە لە تاران، نە لە دیمەشق نیە، بەلکو مافی میللەتەکەمان لە بەغدایە).

ستراتیجی قوڵی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بۆ راستکردنەوەی رێڕەوی سیاسەتی هەڵەو تاکڕەوی لە حکومڕانی و عینادی سیاسی لایەنێکی سیاسی، وایکرد کە یەکێتیی هەموو؟هەوڵ و هەنگاوەکانی بۆ سەر لەنوێ داڕشتنەوەی نەخشەڕێی سیاسی بۆ لێکتێگەیشتن و رێککەوتن لە گەڵ حکومەتی ناوەندی عێراق خستە گەڕ و بۆ ئەو مەبەستە هەڤاڵ ( قوباد تاڵەبانی) وەک کەسی یەکەمی خۆی لە حکومەتی هەرێم، بە ئامانجی دۆزینەوەی رێگاچارەیەک بۆ گفتوگۆو چارەسەرکردنی کێشەو گرفتەکانی نێوان هەولێر و بەغداد، چەندین گەڕی دانوستان و گفتووگۆی لەگەڵ بەغداد دەستپێکرد و زنجیرەیەک کۆبونەوەی بەرهەمداری لێکەوتەوە،کە دواجار رێگا چارەسەر و لەیەکگەیشتن دروست بوو لە نێوان هەرێم و بەغداد.

یەکیتی لە رێگای سەرۆکەکەی (بافڵ جلال تاڵەبانی) کە هەمان رێچکەو سیاسەت و تێروانینی حەکیمانەی مامی کاریزمای گرتەبەرو لە دوای هەڵبژاردنی بە سەرۆکی یەکێتیی،  زۆرترین قوڕسایی خۆیی و حزبەکەی خستە پایتەختی عێراق، لە پێناوی سڕینەوەی ئەو وێنا ناشیرنەی لایەنێکی سیاسی کوردی لە بەغداد دروستی کردبوو، بە ناوی ئابوری سەربەخۆو ئەنجامدانی (ریفراندۆم) کە بۆ قۆناغی ئەو کاتی هەرێمی کوردستان هەڵەیەکی گەورەبوو، بەڵکو بەوەش نەوەستان بەردەوامبوون و هەڵە لە دوای هەڵەیان کرد و دوا هەڵەشییان دەرکردنی بەیاننامەی فەرمی بوو کە گوایە بەغداد خەنجەری ژەهراوی لە پشتی کورد دەدات ، بەمەش تەواوی شیعەیان ئەوێ رۆژێ خستە بەرەی نەیاری کوردستان و جیا لەمانەش هەڵەکانیان سەبارەت بە بابەتی بودجە و مووچەی فەرمانبەران و گرێبەستە نەوتیەکان و یاساو رێکارە پەیوەندیدارەکانی پەیوست بە سیاسەتی  غاز و نەوت و ماددەی ١٤٠ و کەرکوک و ناوچە دابرێنراوەکان و کێشە هەڵپەسێردراوەکانی ترمان لە گەڵ بەغداد بەردەوام بوو، کە لە دوا جاریشدا هەر هاتنەوە سەر ئەو رێگا راستەی کە یەکێتیی نەخشەی بۆ کێشابوو، بەڵام دوای چی؟ دوای ئەوەی بۆ بەرژەوەندی خۆیان دەیان دەرفەتی زێڕینیان لەدەست هەرێمداو پێگەو رۆڵی بەهێزی کوردستانیان لە ناوەندەکانی بڕیاری ووڵاتانی زلهێزی دونیاو ئەقلیمی هێندە لاواز کرد تا لە لێواری روخانیان نزیک کردەوە.

 لە کاتێکدا گەر ئەوکات رێککەوتنی هەرێم لەگەڵ بەغداد لەسەر دەستی ( قوباد تاڵەبانی) بکرابووایە بەدڵنیایی هەرێمێکی بەهێزتر و دەسکەوتی زیاترمان دەبوو.

لە دوای پەیامی (سەرۆک بافڵ) لە نەورۆزی ئەمساڵی ئامەدو بەکارهێنانی چەمکی ( کوردستان یان نەمان ) کە یەکێکە لە سەرەتایەکانی ستراتیجی یەکێتیی و ئەدەبیات و دروشم و ئامانجی یەکێتیی، کە یەکێتیی لە پێناوی دروست بوو وە لە دوای روداوی کەوتنەخوارەوەی دوو فرۆکەو گیان لەدەستدانی (٩) لە گیانفیدایەکانی دژەتیرۆری رۆژئاڤا، پشتگیری و پشتیوانییە بەردەوامەکانی یەکێتیی لە خەباتی رەوای گەلەکەمان لە پارچەکانی تری کوردستان کە جێگای شانازیمانەو ئەو بڕوایەشمان تازەنیەو بەندە بە سیاسەت و دیدگاو فەلسەفەو خوێندنگەی سەرۆک مام جەلال، کە یەکێتیی تا بە دیهێنانی تەواوی ئامانجە باڵاکانی گەلی کوردستان لە سەر ئەو بیرو باوەڕە جێگیرەی بەردەوام دەبێت، ئەو کاتانەی لایەنی تر پێش هێزی دەوڵەتە داگیرکەرەکانی کوردستان دەکەوتن، بۆ قڕکردنی خوشک و برایەکانمان و وێرانکردن و سوتاندنی رەزو باخەکانیان و  سڕینەوەی جوگرافیای کوردستان و لەناوبردنی حزبە سیاسییە کوردییەکان، ئەوکاتانە یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان وەکو هێزی پشتیوانی بەرگری لە خاک و خەڵک و شەڕەفی کورد دەکرد.

ئەوکاتەی پارچەی تری نیشتمان  لە قۆناغی دەستپێکی دانانی بناغەی دامەزراندنی حکومەتی خۆسەری بوو، بە هاوکاری و هەماهەنگی لەگەڵ وڵاتانی داگیرکەری دژ بە کوردو کوردستان، پیلان دژی رۆژئاڤا دەگێردرا بە شێوەی جیاواز و لە رێگای لێدانی خەندەق و داخستنی سمێلکا و گەمارۆخستنەسەری، هەر یەکێتیی بوو بڕیاری ناردنی هێزیداو بە ناردنی چەندین تەن چەک و تەقەمەنی جۆراو جۆر و ئازوقە و دەرمان و پێداویستی پزیشکی، بۆ بەرگرتن لە هێرشەکانی دوژمنانی کوردو لە گۆڕنانی خەونی لە مێژینەیان ، کە پشتیوانییەکانی یەکێتیی بوون بە مایەیی مانەوەو هەستانەوەی رۆژئاڤاو دەربازکردنی لە کەوتن و داگیرکردنی.  

هەست و بیری نیشتمانیی و نەتەوەیمان ئەو راستییە کە بۆ دووژمنان و نەیاران و ناحەزانی کوردستان سەلمێنراوەو دووپاتی دەکەینەوە ، بەڵێ لە هەرشوێنێک کوردێک جەستەی بریندار بێت ئەوا خوێن لە جەستەی ئێمە دەچۆرێ ، زیانگەیاندن بە هەر پارچەیەکی تری کوردستان ئازارەکەی لە دڵی ئێمەدایە .

ئەوە مەبدەئمانەو رێچکەی نەتەوەیی و نیشتمانیی یەکێتیی و کوردایەتییە، بۆیە پەیامی یەکێتیی هەموو نیشتمانیی کوردستانەو لە کوێ خوشک و برایانمان پێویستیان بە یەکێتیی بوبێت ئامادەبووین و شەهیدیشمان بێ جیاوازی لە پارچەکانی تری کوردستان بەخشیوە، ئەو کاتانەی لایەنیتر نۆکەری و پێشڕەوی و چاوساغی بێگانە بوون، یەکێتیی شان بەشانی خوشک و برایەکانی بەرگری لە خاک و میللەتەکەی کردووەو لەو پێناوەشدا قوربانی و باجی زۆری داوە،،بەڵام ئەوە بە شانازی و سەربەرزی و شکۆمەندی دەزانین کە واجبی نەتەوەیی و سیاسی و ئاکاریی و کۆمەڵایەتی و نیشتمانیمانە.

بەری خۆر بە بێژینگ ناگیرێت مێژوو گەواهیدەری راستیەکانە و تا ئێستاش یەکێتیی بەردەوامە لەسەر هەمان نەهج و رێباز و بیری بەرزی رێگای راستەقینەی کوردایەتی، گەرچی  باجی زۆریشمان لەسەرداوە بەڵام هەڵبژاردنی بەرەی گەل و نەتەوەو نیشتمان ئاسان نیەو باجی دەوێ ،قوڕسە لە یەکێتیی بترازێ هێزیتر دەسکەوێ ئەو شانازیەی بەرکەوێ.

لاپەڕەکانی تۆماری مێژووی سەروەری و شانازییەکانی زۆر زۆرن، ئەوەش شانازییەکی تری گەورەیە و خەرمانی شانازییەکانمان باڵا دەکات کە تورکیا گەشتە ئاسمانییەکانی بەروماندا دابخات ، لەگەڵ نۆکەرانیان گەمارۆمان بخەنە سەر و پیلانمان لێبگێرن.

ئەوە تازەنیە ( گورگمان دیت نەترساین ، لە جەقەڵیش ناترسین ) 
بانگی هەموو جیهان دەکەین و دەڵێین ( کوردستان یان نەمان ) 
زوبێر عوسمان

لەمانگی رەمەزاندا کورد ئەنفال کرا

 "دەمەوێت لەسەدام و عەلی کیمیاوی بپرسم بۆچی لەمانگی رەمەزانی پیرۆزدا کیمیابارانیان کردین و دایک و باوکم بەزمانی رۆژوەوە گیانیان لەدەستدا؟".
ئەم دەربڕینە وتەی یەکێک لەشایەتحاڵەکانی دۆسیەی ئەنفال بوو لە دادگای باڵای تاوانەکانی عیراق. کەلەبیستەمین دانیشتنی دادگادا، لەکاتی گێڕانەوەی ئەو دەردە سەریانەی لە شاڵاوی ئەنفالدا بەسەریاندا هاتووە لەناو هۆڵی دادگادا باسی لێوە دەکرد. سکاڵاکارە شایەتحاڵەکە خەڵکی گوندی(وەرێ)ی ناوچەی بالیسان بوو, بەزمانێکی سادەو کوردیەکی رەوانەوە؛ ئەو بەسەرهاتە دوورو درێژو پڕ مەترسیانەی گێراِیەوە. کەچۆن چۆنی لە ڕۆژی ١٨\٥\١٩٨٨ چوار فڕۆکەی رژێمی بەعس هاتوونەتە سەر گوندەکەیان و کیمیابارانیان کردووە. 
رۆژی حەشر چۆن بوو، ئاوامان بەسەر ھێنرا ترس و تۆقاندن و ناڵەو ھاوارمان گەیشتە کەشکەڵانی فەلەک. بەڵام ھەر سۆزو رەحمێکمان بەسەرا نەڕژا جگە لە دوکەڵ و غازی کوشتن و خنکاندن نەبێ.
سەدام حسێن بەبێ ئەوەی هیچ وڵامێک یان قسەیەکی بۆ ئەو پرسیارەی شایەتحاڵ هەبێ، بەو پەڕی خوێن ساردیەوە خۆی و عەلی کیمیاویش نقەیان لەخۆیان بڕیبوو.
لەو دەربڕینانەی شایەتحاڵەکە؛ کەتەزووی بەگیانی هەموو کەسێکی خاوەن هەست و کەسایەتیی و مرۆڤایەتیدا دەهێنا.
تەنانەت لەبەر خاتری ئەو مانگەو لەو مانگە پیرۆزەشدا بەعسیەکان دەستیان لە کورد قڕان ھەڵنەگرت.
جگە لەوەش بەگەڕانەوە بۆ ئەو سەردەمەو هەڵوێستی دونیا، بۆ جیھانی عەرەبی  و  ریکخراوە ئیسلامیەکان و رێکخراوی دەوڵەتانی ئیسلامی بێدەنگیان شورەییەکی گەورە بوو. چونکە ھەموو دونیا بەئاگابوون لە ئەنفال. مانگە دەستکردەکان وڵاتانی بەناو مافی مرۆڤ و دیموکراسی بە 'مانگە دەستکردەکان'یان قافڵەی ئەنفالکراوەکانیان وێنە دەگرت. بە هەڵدانەوەی ئەو فایلانەو دەرخستنی ئەو راستیانە جگە لەچەسپاندنی تاوانەکانی رژێمی بەعس لەدادگای باڵای تاوانەکان، لەرووی سیاسیی و ویژدانیشەوە. زۆر لایەنی تریش بە ھەموو پێوەرێکی ئاسمانی و زەمینی خەتابار دەردەچن. لەو مانگەدا لەژێر ناوی لەشکری قەعقاع و قادسیەو خالد لەمانگی خێرو ئاشتیدا کوردی دەست بەدەستنوێژو  دەم و زمان بەڕۆژوو، گوندنشینی خاوەن مزگەوت و خانەقا, ئەنفال و کیمیاباران کراوە.  لەناو ماڵ وحاڵ و گوندی دوورە دەستی خۆیاندا خنکێنران. بەعس غەدری لە ئاینی ئیسلام و سورەتی ئەنفال و قورئان و سەرجەمی مرۆڤایەتی و ھەموو ناوو بەھاو پیرۆزیەک کرد لە ئەنفالدا.
ئەبێ تاوانی ئەو خەڵکە چی بێت؟ هەر وەکو دواتر پارێزەری دەستەی بەرگریکار لەمافی کەسێتی ئەنفالکراوەکان پرسیاری لەشکایەتکار کرد. بۆچی ئێوە کیمیاباران کراون؟ ئەویش دەمودەست هاتنە وەڵام و وتی: تەنیا لەبەر ئەوەی کورد بووین!.
پێیان دەوتین ئێوە جەلالین.. موخەڕیبن
هیچ پاساوو تۆمەت و بیانویەک نەبوو. ژن و مناڵ و پیرو خەڵکی بێدیفاع بەو جۆرەی بەسەریاندا هات مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت. لە مێژووی مرۆڤایەتیدا ئەوەی جەلادەکانی بەعس بەخەڵک و بە ناوچە ئەنفالکراوەکانیان کردوە, بەپێوانەی گشت یاسا ئاسمانی و زەمینیەکان؛ نەک هەر جێی نابێتەوە, بەڵکو قبوڵی ناکات. چونکە  نامرۆڤانەیی رەفتاری جەلادەکان دەرهەق بەژن و پیرو جوانی ناوگرتوخانەکان بەجۆرێک بووە،  مەگەر هەر خودی ئەنفالکراوەکان بتوانن بیگێڕنەوەو گوزارشت لەو ژان و ئازارو زوڵمە بکەن.
لەئەنفالدا زیاتر لە ٣٠٠٠ مزگەوت روخێنراوە.
بە رووخانی قەزاکانی ھەڵەبجەو پێنجوێن و سەید سادق و قەڵادزەو ناحیەکانەوە دەگاتە نزیکەی ٣٥٠٠ مزگەوت.
ئەمە جگە لە تێکدانی ئەو سەدان بەردە نوێژانەی لەسەر حەوزی ئاوو کانیاوەکان ھەبوون.
یاساناس تارق جامبار کتێبێکی نوسیوە بەناوی "اسماء اماكن العباده المدمره للمسلميين والمسيحين والايزيديين' تیایدا ئاماری ٢٨٥٥ پەرستگای ئاینی تۆمار کردوە کەلە شاڵاوەکانی ئەنفالدا روخێنراون.
ھەروەھا چەند سەرچاوەیەکی تری پچڕپچڕ لەو بارەوە ھەن بەڵام ھێشتا داتاو ئاماری تەواوەتی کۆ نەکراوەتەوەو دیکۆمێنت نەکراوە.
ھەر چەندە تاوانەکە بە ژمارەو بە کەم و زۆری نیە بەڵام گرنگە بە دروستی بزانرێ چەن مزگەوت و پەرستگا روخێنراون.
بەھەزاران کتێبی قورئان و تەفسیری ئایەتەکان و بەرماڵ سوتێنران.
ھەزاران کتێبی کوردی و دیوانەکانی مەولەوی و نالی و مەحوی لەتەکیەو خانەقاو دیوەخانی سۆفی و شێخ و مەلاکانی گوندنشیندا سوتێنران و ئەنفالکران.
بابەتەکە لەسەر ژمارەو کەم و زۆری روخانی مزگەوت و خانەقاو پەرستگاکان نیە، ھێندەی تێبینیە لەم مانگەدا چەند وتارێکی ئاینیمان نەبینی باس لەوە بکات لەم مانگەدا و بەناوی ئاینەوە کورد قڕان کراوەو ستەم لە کوردو ئاینەکەشی کراوە.!
پێویستە مینەبەرەکانی مزگەوت بەردەوام باس لەو تاوانانە بکەن و نەھێڵن بیربچێتەوە.
وتاری سیاسی دەسەڵاتی کوردستان چەن شەرمن و بێ پرۆژەیە لەبەرامبەر پرسی جینۆسایدی کوردستان، گوتاری ئاینیش بەھەمان شێوە خەم ساردو بێ ھەژانن لەو بارەیەوە.

لەناو دادگادا بەعسیەکان وڵامی ئەو ژنەو ھەموو کوردیان نەدایەوە بۆچی لەمانگی رەمەزاندا ئەو ھەموو خەڵکەیان ئەنفالکردو بردو نەھێنایەوە.
بەداخەوە ھێشتا کورد خۆیشی نەک بەدوای وڵامی ئەو پرسیارەدا نەچووە! بەڵکو پرسیاری لا دروست نەبووە بۆچی ئەنفال کرا.

دانایی و دیبلۆماسیەتت كۆشكی كۆماریی شكۆدارتركردبوو مام 

كۆشكی كۆماریی لە سەردەمی مامی ڕابەرمان زۆر جیاوازتربوو بە بە راورد بە قؤناغةكاني تر، ئەوەش بە هۆی كاریزماییی و ئاست بەرزی و دیبلۆماتكاری مام و هەنگاوە ژیرو داناییە كانی مام بوو، بە واتایە كی ترخودی مام خۆیی و كەساییەتییە بەهێزەكەیی مام ڕەنگدانەوەیی گەورەیی بە سەر پێگە و ڕۆڵی كۆشكی كۆماریی هەبوو  ئەمیش دەرخەری ئەو ڕاستیەیی بە دوایی نەمانی مام هەمان ئەوكۆشكە كۆمارییە نییە كە مام تیایدا بوو.

‎گێڕانەوەی مێژوویی زێڕینی سیاسەتە حەكیمانەكەی مام بۆ گەلانی عيراق بە گشتی و بۆ كورد بە تایبە ت و دەرهاویشتە كانی بەسەر تەواوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا واریدو مومكینە و جەوهەریەتیی كاروشكۆداریی و مەزنی هەڵوێستە كانی و ماندوو نەبوونی و بەردەوامی و كۆڵنەدانی بۆمافە ڕەواكانی گەلی كوردو تەواوی پێكهاتە و گەلانی تری عيراق زێڕین و بەهادارەو لاپە ڕەكانی مێژووبە سانایی ناتوانن  لێكدانەوەیەكی ڕاستە قینە و پێویست بە شیاوی ڕۆڵە زێڕینە كانی بۆبكەن، تەنانەت تێگەیشتن لە فەلسەفەو سیاسەت و دیبلۆماسیەتی مام ئاسان نیە و لێكۆلَەرەوان و سیاسیە ناودارەكانی دنیا لە ئاست فەلسەفەی سیاسی مام تێڕامان و جۆش دەگرن و سەرساميی گەورە ئەنوێنن و وە هەستی شكۆداریی و مەزنی ئەنوێنن كە لە نزیكەوە ئاشنایی فەلسەفەیی سیاسەتی مام بووبن و ڕەنگدانەوەیی ڕاستە قینەی بەسەر تەواوی عيراق و دەورووبەری هەبوو ، سەردەمی كۆشكی كۆماریی مام بە سەردەمی زێڕین وەسف دەكرێت لە مێژووی كۆماریی عيراقدا، بە هۆی ڕۆڵی مام لە جێگركردنی ئاشتی و ئاسایش و خۆشگوزەرانی و دیموكراسی و سەربەستی و ئازادی و مافی تاك و كۆمەڵ كە لە ئاستێكی باڵادابوو وە گەلانی عيراق و تەواوی پێكهاتە جیاجیاكانی عيراق لەوپەڕی تەبایی و ئاشتیدا بوون و بە برایانە لەتەك یەكتری ئەژیان  بەهۆی سیاسەت و دیبلۆماتكاریی مام بو، بۆ هەمیشەش شایەدی ئەو مێژووە زێڕینە بوو بە نەمانی مام پەرۆشی و نیگەرانی و دڵتەنگیان بۆمام بەسەر هەموو گەلانی عيراق دا دیاربوو، وە مام بوو بوو بە سەمامی ئەمان  بۆتەواوی پێكهاتە جیاكانی عيراق  كوردو عەرەب و كلدانی و ئاشوری و توركمان و سریانی و مەزهەبە جیاكانی شیعە وسونە لە ناو یەك بازنە بە ئاشتیانە بژین و ڕابەرایەتی ئەكردن.

‎هەرچەند وەك ئاماژەم پێدا مام گەورەتر لە حیزبێكی دیاری كراو پێكهاتەیەك كاری دەكرد كارێزمایی مام باڵی بەسەرعيراقدا كێشابوو كە هەمووان بە سەرۆك و ڕابەرو خەمخۆریی خۆیانیان ئەزانی وەك مام وتەنی مامی هەمووان بوو، وەلێ ئێمە وەك كادرو پارتی سیاسی و یەكێتیي نیشتمانی ئەبێ هەستی شانازیمان مەزن ترو دیارتر بێت كە ئەو مێژووە زێڕینەی خرایە ڕوو هی سكتێری یەكێتيی نیشتمانی كوردستان بوو ئەویش ڕابەرمان هەڤاڵ مام جەلال پێشەواو سەركردەی شۆڕشی نوێی گەلە كەمان وە ئەبێ وەفاداربین و ڕێڕەوی سیاسەتی مامو فەلسەفەیی سیاسی مام بخوێنینە وەوڕەنگدانەوەیی هەبێ لە سەر سیاسەتكردن و خزمەتكردنی كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان بە ڕابەرایەتی سەرۆكی گەنج و ليَهاتوو دڵسۆز بۆ گەلە كەی سەرۆك بافڵ جەلال تاڵەبانی و هەموو سەركردەو هاوڕێ و هاوخەباتگێرِانی مام و دڵسۆزانی ڕێبازی حیزبی شەهیدان كە سەروەری مێژوویی زێڕینی مام و خوێنی  باوكم و هەزاران شەهیدی سەركردەو فەرماندەو هەڵۆیی سەرشاخەكانی كوردستان لەیاد نەكەین و وەفاداربین بۆ خەبات وخوێنی ئاڵیان لە پێناو گەلە كەیان..

‎یادو یادەوەری مامی ڕابەرمان و هەموو شەهیدانی ڕێگای ڕزگاریخوازی گەلەكەمان هەمیشە مەزن و شەكاوەیە و وەفادار وئەمەكداردەبین بۆ خەبات و مێژووی زێڕینیان و خوێنی ئاڵی شەهیدانمان بۆ گەلی كورد..

‎شكۆداربێت ساڵیادی بووني هەڤاڵ مام جەلال بەیەكەم سەرۆك كۆماری كورد لە عيراق لە٦ی نیسانی  ۲٠٠٥دا..

لە وتاری دەسپێكی سەرۆكایەتیدا هەم باسی  شەهید شەهاب و هەم باسی شەهید سەدری كرد. 
ئینجا لەسەر ئاسۆی دیموكراسی و دەورانی ڕابردوی دیكتاتۆری قسەی كرد.
رۆژەكە وێستگەی خۆش و سەركەوتن بوو، مێژوو بوو لە درەوشانەوەی خۆیدا، كەچی وێستگەكانی تریشی لە بیر بوو، بۆیە بە زمانی جەواهیرییەوە وتی(باق و عمر الطفاة قصار) یانی ؛ ماوین و تەمەنی ستەمكاران كورتە.

رۆژی سەرۆكایەتی رۆژی ئاشتبوونەوەی مێژوو و جوگرافیا بوو. مێژوو ئەوەیە كوردستان قەدیمە وەك قەدیمی مێژووی دێرین، جوگرافیاش ئەوە بوو چوارچێوەیەك هەیە ناوی عیراقە دەكرێ لە نەفرەتەوە ببێ بە دەرفەت ، ئەگەر باوكە دامەزرێنەرەكان، وەك مام جەلال، ئیدارەی بدەن، دینگەكەی داكوتن و نەخشەكەی دیمەنی كوردستان و جوگرافیای عیراق ئاشت بكاتەوە.
 
رۆژی سەرۆكایەتییەكەی وا بوو كە پێشمەرگە دەبێتە سەرۆك كۆمار و سەرۆك كۆماریش عەرابی دەستوور و مافەكانی نەتەوە و بەلانسی هاوبەشەكانیش بێت.

رۆژی 6/4/2005 هات و وا چەسپا تا – جوبرانی رۆژە هیچ وپوچەكانی حوكمڕانی بەعس و رۆژی تار و ژاری 7ی نیسانی بەعس بكاتەوە. ئەگەر لە مێژتر عیراق (6/4) بوایە رۆژی شوومی  (7/4) نەدەهات و حەوجا بەم هەموو خوێن و فرمێسكە نەدەبوو. ئەگەر دیزاینەكە وەك ئەوەی لە ئەندێشەی مام هەبوو و  وەك ئەوەی مام جۆشی دەدا لەسەر زەمینی وڵات بگیرسایەتەوە، ئەم هەموو دەرد و بەڵایە نە دەقەوما و ئەو هەموو نەوت و گاز و ئاو و ئاوەدانییە بە خەسار نەدەچوون.
كە سەیری شریتی بەسەرهاتەكانی رۆژهەڵات دەكەینەوە ڕوونە كە رۆژهەڵات سەدەیەكە بێدار بۆتەوە و قسەی لە ماف و دادوەری هەیە. كە نامورادی سەركردە نەمرەكانی وەك مام دەبینی حەسرەتا هێشتا زەین و ئیدراك هاوشانی بێدارییە شۆڕشگێڕییەكە نییە و هێشتا شت ماوە كە دوایی قەدری دەزانین و دوایی دەست بە ئەژنۆدا دەكێشین.
زەمانێك بوو سەرۆكایەتی ئەو، كە كورد بەرز و باڵا، كوردستان لەسەر نەخشەو دیموكراسیی بندەستەكانیش كلاشەیان بە ستەمی دیكتاتۆرەكان دەكرد.
هێشتا ئەو سروشە وزەبەخشە و هێشتا بەو ئیلهامەوە كاروان لە رەوتە و كانیاوی هیوا كوێر نەبۆتەوە.

دەرکەوت بڕیاری دادگای پاریس گرنگ و لەبەرژەوەندی خەڵکی کوردستانە. تورکیاو ھاو ئاوازەکانی تورکیا لێی زەرەرمەندو نیگەران بوون. رێگا دروستەکەی سیاسەتی نەوتی ھەرێم عیراقە، نەک تورکیا. 

راستکردنەوەی ھەڵەی چەند ساڵە درەنگیش بێت ھەر باشە. بەڵام شایستە فیدراڵیەکانی ھەرێم پارێزراو بن.

پرسیاری گرنگ ئەوەیە ئایا بەپێی دەستور قەرەبووی ناوچە زیانلێکەوتوەکان لەم رێکەوتنەدا ھاتوە؟ باسی قەرەبووی قوربانیانی ئەنفال و جینۆساید کراوە؟

باسی گەڕانەوەی موڵک و ماڵی كوردی ناوچە دابڕێنراوەکان کراوە؟

باسی قەرەبووی قوربانیانی ھەڵەبجەو کیمیاباران  فەیلیەکان کراوە؟.

چونکە لە دەستوردا باسی ئەوە ھاتوە لە داھاتی نەوت قەرەبووی ئەو توێژانە بکرێتەوە و بڕیاری دادگای باڵای تاوانەکانی عیراق ھەیە کە پێویستە حکومەتی عیراقی قەرەبویان بکاتەوە.

بەدڵنیایی باس نەکراوە بەڵام با ئەم دۆسیەیە لەناو پرۆژە بودجەی گشتی عیراق جێ بگرێت.

ئەم رێکەوتنە یارمەتیدەرە بۆ شەفافیەت و رونکاری لە پرۆسەی نەوتی لە کوردستان کە نوخبەیەکی کەم لێی سودمەند بوونەو زۆرینەی خەڵکی کوردستان لێ بێبەش بوون.

عیراق بەھەشت بۆ کوردستان مسۆگەر ناکات، بەڵام بە ھەموو پێوەرێک رێکەوتن لەگەڵ عیراق کە ھێشتا کورد بەشێکە لە حوکمڕانی بەغدا ھەزاران جار لەو رێکەوتنە شاراوەو نادروستەی لەگەڵ تورکیای دژ بەکوردو کوردستان باشترە.

لەپشتی پەردەوە فرەنسا رۆڵی ھەبوە لەسەرخستنی ئەم رێکەوتنە.

ئەم رێکەوتنە مەترسی تێکدانی ھەیە لەلایەن تورکیاوە، بەمیکانیزم و رێگای جیاجیا.

لە دوای ھەڵبژاردنەکانی تورکیا ئاسۆیەکی نوێ لەھەرێم دەردەکەوێت"

سەیرو سەمەرەترین بابەت ئەوەیە لە کێشەیەکی یاسایی نێوان  تورکیاو عیراق، لە دادگا عیراق بیباتەوە  ھەرێمی کوردستان پێی نیگەران بێت!. یا لایەنگیری تورکیا بێت!

پرۆژەی تەسلیم کردنی ئابوری ھەرێمی کوردستان بە تورکیا تەواو ئیدی شکستی ھێناو رێگا دروستەکە گەڕانەوەیە بۆ بەغدا.

نوخبەی دەسەڵاتداری ھەرێم لەبەر بەرژەوەندی بچوکی کەسی و گروپ نایانەوێ تەسلیمی واقیعێکی باشتر ببن.

واقیعی نوێ لەبەرژەوەندی خەڵکی کوردستان و ئایندەی قەوارەکەیە.

چەندین ساڵە دەڵێیین ئەزمونەکە لەبەردەم مەترسیە، مەترسیە راستەقینەکەش ئەوەیە ھەرێمی کوردستان ئیرادەی دەرەکی و بەتایبەتی تورکیا لانی کەم بەسەر ئابوریەکەیەتی، نەمانەوەی ئەم سێبەرە رەشە لانی کەم دەرفەت بەھەرێم دەدات بەخۆیدا بچێتەوەو رێگا دروستەکە ھەڵبژێرێت.

شەرمە بۆ قەوارەیەکی فیدراڵی خاوەنی ئەنفال و کیمیاباران و چەندان کەیسی جینۆساید بێ، لەناوەندە جیھانیەکاندا ھەموو لایەک ببێتە ئامۆژگاریکاری.

نەدەبوو  بگاتە ئەو ئاستەی تەنانەت دیبلۆماتکارە بازرگانەکان  ببنە ئامۆژگاریکارو ئەوان رێگای باش و راست بە کورد پیشان بدەن.

ھێشتا دەرفەتێک ماوە بۆ رێکەوتن لەگەڵ بەغدا. 

لەدوای ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی وپەرلەمانی تورکیا گۆڕانکاری نوێ دروست دەبن و ئاسۆیەکی نوێ روو لە ھەرێمی کوردستان دەکات.

ئەگەر کوردستانی عیراق بەیەکگرتوویی خۆی بۆ ئامادە بکات.