وتار
یەكپەنجەرە، بەپێی ئەو پێناسەیەی بۆی دیاریكراوە، ناونانە لە سیستمێك/ پرۆگرامێك، كە لە كەمكردنەوەی رۆتینات و بەرگرتن لە گەندەڵی، لە خزمەتی هاووڵاتیاندا دەبێت، ئەم پێناسەیەش، دەبێتە بەشێك لە دەروازەی فەرهەنگی Lexical Entry و ئاوەزدارێتیی ئاخێوەری كورد، كە كرۆكەواتای وشەكە پێكدەهێێت و لە داهاتوودا بەم كرۆكەواتایەوە لە فەرهەنگی زماندا تۆماردەبێت.
ئەوەی گرنگە ئاماژەی بۆ بكرێت و ترۆپكی بیرۆكەی وتارەكەیە، مانەوەی كاریگەیی وشەكەیە لای هاووڵاتیان، كە لەئێستادا ئەرێنییەو پێشبینی كاردانەوەو هەڵوێستی دۆستانەی لێدەكرێت، چونكە یەكێك لە حەوت جۆرەكەی واتا لای لیچ، واتای كاریگەرییە Effective Meaning ، ئەم جۆرە لە واتا باس لەو كاریگەرییە دەكات، كە بەهۆی وشەوە لەسەر سایكۆلۆجیی تاك دروستدەبێت، بەمپێیە ئەم جۆرە واتایە لە چوارچێوەی خود Personality دایەو پەیوەستە بە هەستی تاكەكەسەوە، بەو واتایەی مەرج نییە، هەموو ئاخێوەرێك وەكیەك هەڵگری ئەم هەستە بن، بۆیە گرنگە نەووشەی (یەكپەنجەرە) لەڕووی مامەڵەو رەفتارەوە، پێناسەكە لەخۆبگرێت و وەهابكرێت ئەو كاریگەرییە ئەرێنییەی، ئێستا بۆ دەروونی هاووڵاتیان دەیگوێزێتەوە، بەردەوامی، هەبێت، بەتایبەت ئەو هاووڵاتییانەی كە بەهۆی رانەپەڕاندنی كاروبارەكانیانەوە دووچاری بێئومێدی بوون، لە ئێستادا بیستنی ئەم وشەیە (یەك-پەنجەرە)، ئومێد و هیواو ژیانیان بۆ دەگەڕێنێتەوە، بۆیە گەر بە هەر هۆكارێك (یەكپەنجەرە)، ئەو پێناسەیە (لە خزمەتكردنی هاووڵاتیان)دا ببەزێنێت، ئەوا كاریگەرییەكە بە سانایی لە ئەرێنییەوە بۆ نەرێنی دەگۆڕێت و بەهۆیشییەوە كاردانەوەی نەخوازراوی هاووڵاتیان دروستدەبێت، ئەمەش چەشنێكە لە وابەستەبوونی زمان و بیرو رەفتار.
سیستمی کلاسیکی مامەڵەی کاغەزی نزیکەی چارەکە سەدەیەکە لە زۆرینەی وڵاتانی پێشکەوتووی دونیا ھیچ ئاسەوارێکی نەماوە و بووەتە بەشێک لە مێژووی پرۆسەی بەڕێوەبردن و کارگێڕی بۆ قۆناغی پێش گەشەسەندنی تەکنەلۆژیا و سیستمی دیجیتاڵی، مێژووی مامەڵەی کاغەزی سەرباری گرفت و پڕ سەرئێشەیی دەیان سەدە مرۆڤایەتی دەست و پەنجەیان لەگەڵدا نەرم کردووە و بۆ سەردەمی خۆی تاکە ئامراز و رێگە بووە بۆ رایکردنی کارو باری رۆژانە و ئاڵوگۆڕ و پەیوەندییە دیبلۆماسییەکان، لەم ساڵانەی دوایی ھاوشێوەی کۆی سیستمە کلاسیکییەکانی دیکە لە زۆرینەی وڵاتانی دونیا سیستمی کاغەزی بارگەو بنەی پێچاوەتەوە و سیستمی پێشکەوتووی دیجیتاڵی شوێنی گرتووەتەوە.
ھەرچەندە بۆ دونیای پێشکەوتوو گەشەسەندووی ئەمڕۆی بواری تەکەنەلۆژیا سیستمی دیجیتاڵی یان ئەلکترۆنی کارێکی نوێ نییە، بەڵام بۆ ھەرێمی کوردستان لەنێو ئەم ھەموو گرفت و قەیرانەدا و چەقبەستووی بەڕێوەبردن بەدڵنیاییەوە ھەنگاوێکی نوێ و جێ بایەخە، ئەوەی جێگەی سەرنج بوو لەم رۆژانەدا جارێکی دیکە سیستمی "یەکپەنجەرەیی" بە ئەلکترۆنیکردنی کاروباری فەرمانگەکان چەند ھەنگاوێکی دیکەی ناوە و وا دەردەکەوێت زۆر نەبات لە ساڵانی ئایندەدا ھەرێم ببێتە خاوەنی سیستمێکی پێشکەوتووی دیجیتاڵی، کە ئەمە تاڕادەیەکی زۆر گرنگییەکی گەورەی ھەیە بۆ کارئاسانی رایکردنی مامەڵەی ھاوڵاتیان و تاداشینی بەشێک لەو قەیران و بەھەدەردان و رۆتینە زۆرەی کە ھێز و تینی لە دامەزراوە حکومییەکان بڕیووە .
لەنێو ئەم قەیران و گرفتە کەڵەکەبوانەی کە ساڵانێکە سیستمی بەڕێوەبەردنی وڵات تێی کەوتووە لە دایکبوونی سیستمێکی ھاوچەرخ ھەناسەو تەوژمێکی نوێیە بۆ خستنەسەر رێی پرۆسەی چاکسازی لە سیستمی بەڕێوەبردن و کارگێڕی دامەزراوەکاندا ,ئەوەی روونە سیستمی یەکپەنجەرە سەرەتاکەی بۆ چەند ساڵێک لەمەوبەر و بۆ بیرۆکەو ھەوڵێکی زۆر و بێ ووچانی جێگری سەرۆکی حکومەتی ھەرێم قوباد تاڵەبانی دەگەڕێتەوە و کۆڵی نەدا تا ئەوەی پرۆژەکەی خستە سەر پێ و لە چەند فەرمانگەیەک جێبەجێی کرد ، ئەم کارەی جێگری سەرۆکی حکومەت لە زۆر رووەوە و لەبەر دەیان ھۆکار ھەنگاوێکی یەکجار گرنگ و پێویستە بۆ ھەرێمی کوردستان و بەتەواوی جێگەی ستایش و بەرز نرخاندنە، لەو روانگەیەوەی ساڵانێکە دامەزراوە حکومییەکانی ھەرێمی کوردستان گیرۆدەی سیستمێکی دواکەوتووی بەڕێوەبردنە کە ئەویش سیستمی کۆنی کاغەزییە کە جگە لە وڵاتانی دواکەوتوو لە ھیچ وڵاتێکی گەشەسەندو باوی نەماوە، ساڵانێکی زۆرە فەرمانگەو دامەزراوەکانی ھەرێم بەھۆی ئەم سیستمە کلاسیکیەوە رووبەڕووی گرفتی گەورە بوونەتەوەو ئاستەنگی گەورە لەبەردەم مامەڵەو ئیش و کاری رۆژەنەی خەڵک دروست بووە ، ئەمە جگە لەوەی ھەزاران دەرگای بەرووی گەندەڵی و رۆتین و کاری ناڕەواو بەرتیل کردووەتەوە, لەوانەش خراپتر خنکاندنی توانا مرۆییەکانی نێو فەرمانگەکانە تا ئاستی پەکخستنی توانای کارامەیی و نەھێشتنی دەرفەتی گەشەسەندن و پێشکەوتن و پەل ھاویشتن.
ئێستا کە بەھەوڵی جێگری سەرۆکی حکومەت ھەنگاوی گەورەو بنیاتنەر نراوە بۆ جێبەجێکردنی سیستمی بە ئەلکترۆنیکردنی دامەزراوە حکومییەکان ، ئەم پرۆژەیە بۆ ھەرێمی کوردستان دەرفەتێکی گەورەیە بە ئاراستەی کۆتایی ھێنان بە سیستمی کۆنی کاغەزیی و کەمکردنەوەی رۆتین و گەندەڵی و پێشکەشکردنی کارئاسانی بۆ ھاوڵاتیان و گەڕانەوەی کاتێکی زۆری بە فیڕۆچوو، پاڵ ئەوەشدا بەخاکسپاردنی دەیان گرفت و سەرئێشە کە ھاوڵاتیان ساڵانێکە لەکاتی رایکردنی مامەڵەکانیان گیرۆدەی بوون ، بۆ لەمەودوا دەتوانن لەرێگەی سیستمی یەکپەنجەرەیی لە ماوەیەکی کەمداو بەبێ راکەڕاک و ژوراو ژورو سەرئێشەو بێنەو بەردەو ماندوبونێکی زۆرو لەسەرو ھەموشیانەوە بەبێ دەست ماچ کردن و پاڕانەوە مامەڵەکانیان تەواو دەبێت و دەدرێتەوە دەستیان بێ ئەوەی چەندین جار مامەڵەکانیان وونبێت و دوای ماندوبونێکی زۆر دیسانەوە لە سەرەتاوە ناچاربن دەست پێ بکەنەوە! ئەمانە بەشێکی بچوکن لەو گرفت و ئاستەنگە زۆرەی کە رۆژانە ھاوڵاتیانی کورد لە فەرمانگەکان دووچاریان دەبێت , بەڵام بەدڵنیاییەوە ئێستا دۆخەکە جیاوازە لەو فەرمانگانەی کە سیستمی یەکپەنجەرەییان تێدا جێبەجێ کراوە و ئەو کەسانەی کە رێیان دەکەوێتە ئەو فەرمانگانە مەگەر ئێستا بزانن لە رابردوودا چیان بەسەرداھاتووە کاتێک رێیان کەوتووەتە فەرمانگەکان .
بۆ ئێستا ھەرچەندە ھەنگاوەکانی جێبەجێکردنی سیستمی یەکپەنجەرە لە چەند فەرمانگەیەکی کەم لە پارێزگای سلێمانی چووەتە بواری جێبەجێ کردنەوە و وەک ھەنگاوی یەکەم و سەرەتا پرۆسەکە سەرکەوتنی بەدەست ھێناوە , پاش ئەم ھەنگاوە ستراتیژییە کاتی ئەوە ھاتووە پرۆسەکە لەسەرتاسەری ھەرێمی کوردستان جێبەجێ بکرێت و بۆ ئەمەش ئەرکی حکومەتی ھەرێمی کوردستانە شان بداتە بەر ئەم بەرپرسیارێتیەو بودجەی پێویستی بۆ دابین بکات و بیکاتە یەکێکە لە پێشینەی کارەکانی داھاتووی بۆ ئەوەی سەرجەم ھاوڵاتیانی ھەرێمی کوردستان لە پرۆژەی سیستمی یەکپەنجەرە سودمەندبن , بەدڵنیاییەوە پرۆژەکەش لەنێو ئەم ژینگە شێواوەی کە زۆرینەی وڵاتانی رۆژھەڵاتی نێوەراستی تێدایە بۆ ھەرێمی کوردستان دەبێتە شانازییەکی گەورەو ھەروەک ھەنگاوێک کورد لە بەرەوپێشچوونەکانی دونیا نزیک دەکاتەوە .
ئەوەی روونە سیستمی یەکپەنجەرە ئامانجێکی گەورەو بیرکردنەوەو تێڕوانینێکی فراوانی لە پشتەوەیە کە ئەویش ئەوەیە ھەرێمی کوردستان ببێتە خاوەنی سیستمێکی ئەلکترۆنی پێشکەوتوو بۆ بەڕێوەبردنی مامەڵە و کاروبارەکانی حکومەت لەسەرجەم فەرمانگەکاندا, ئەگەر بە بیر و تێڕوانینێکی گەورەی نیشتمانی بنیاتنەرانە کار لەسەر ئەم پرۆژەیە بکرێت بەدڵنیاییەوە ئەنجامێکی گەورەی دەبێت و رەنگە زۆر نەبات ھەرێمی کوردستان لە چەند ساڵی نزیکی داھاتوودا بەیەکجاری ماڵئاوایی لە سیستمی کۆنی کاغەزی بکات و وەک وڵاتانی پێشکەوتووی دونیا ببێت بە بەشێک لەمێژوو , ئەگەر ئەمە کرا گومانی تێدا نیە شانازییە گەورەکە بەر قوباد تاڵەبانی دەکەوێت چونکە ئەو تەنیا لێپرسراوی باڵایە کە بەکردەیی ھەنگاوی بۆ پرۆژەکە ناوە و لە بیرۆکەوە کردییە راستیەکی بەرجەستەکراو, ئەگەر ئەوەش نەکراو پڕۆژەکە لەم چوارچێوە سنوردارەی ئێستادا مایەوە بەدڵنیاییەوە چیرۆکە تەواو نەکراوەکانی نێو فەرمانگەکانی ھەرێمی کوردستان بە قەبارەیەکی گەورەترەوە بەردەوام دەبێت .
بە شێوەیەکی گشتی چەمکی بازرگانی تاک پەنجەرە، بەکاردێت بە مەبەستی ئاسانکاری تەواوی ڕێوشوێنی بازرگانی و گواستنەوە و لۆجستی بەجۆرێک کە ھەموو دەروازە سنوورییەکان و ھەموو جۆرەکانی بارکردنی بار لە کۆتاییدا دەخرێنە ناو سیستەمی تاکە پەنجەرە بۆ ئاڵوگۆڕی ئەلیکترۆنی ھەموو بەڵگەنامە بازرگانییە سەرەکییەکان، مۆڵەتەکان وپارەدان ....لە نێوان کەرتی گشتی و تایبەت لە ڕێگەی یەک خاڵی دەستڕاگەیشتن بە شێوەیەکی مەرکەزی.
جێبەجێکردنی سیستەمی تاکە پەنجەرە کارێکی ئاسان نییە، ھەرچەندە دەزگا جیاوازەکان بەشدارن لە پرۆسەی پاککردنەوەی کاڵاکان و ڕێکخستنی ڕەوتی بازرگانی. بەم شێوەیە لەم ساڵانەی دواییدا چەندین جۆری تاکە پەنجەرە دەرکەوتوون کە ھەریەکەیان ئەرک و کارمەندی جیاوازیان ھەیە.
بەڵام سیستەمی تاکە پەنجەرە، وەک بەشێکی سەرەکی لە ئاسانکاری و کارایی بازرگانی ناسێنراوە. ئەمەش لە خستنەڕووی پەنجەرەی تاکە وەک پێکھاتەیەک لە ڕێککەوتنە جۆراوجۆرەکانی ئاسانکاری بازرگانی نێودەوڵەتیدا دەردەکەوێت، بەتایبەتی ڕێککەوتنی ئاسانکاری بازرگانی کە لەلایەن ڕێکخراوی بازرگانی جیھانییەوە لە ساڵی٢٠١٥.
لە ئێستادا تێمی یەکێتی بە سەرۆکایەتی جەنابی کاک قوباد، کار لەسەر پراکتیزەکردنی ئەم سیستمە دەکەن بۆ بەئەلکترۆنیکردنی کاروباری فەرمانگەکان و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری باشتر بۆ ھاوڵاتیان و راییکردنی مامەڵەی ھاوڵاتییان لە فەرمانگەکان بەئاسانترین شێوە و بەنەھێشتنی رۆتین و رێگرتن لە گەندەڵی.
زمان چیدی نییە جگەلە شوناسی کەسێتیی نەتەوەییمان، ھەر ئەمەیە وەھادەکات زمان بە سەرەکیترین توخمی فەرھەنگی و کەلتووریی ھەر نەتەوەیەک پێناسبکرێت، پێچەوانەی ئەم دیدەش ئەوەیە کە زمان خۆی دەبێتە ھۆکاری لەناوچوون و توانەوەی شوناسەکە، بۆ نموونە لە مێژوودا ھەرکات خواستی توانەوەی نەتەوەیەک لە ئارادابووبێت، ئەوا لە رێگەی زمانەکەیەوە نەخشەی توانەوەی بۆ داڕێژراوە، گەلی کوردیش وەک ھەر نەتەوەیەکی دی کەوتووەتە بەر لێشاوی ھەڕەشەی دوژمنانی، بەڵام خۆشبەختانە ھەوڵی کورد بۆ پاراستنی زمانەکەی تا ھەنوکە نەگۆڕو بەردەوامبووە و بەھۆیەوە شوناسی میللەتەکەمان پارێزراو بووە.
ئاشکرایە؛ گرنگی شوناسی نەتەوەیی وایکردووە لە چەندین رووەوە لە زمان بکۆڵرێتەوەو ئەو ئەنجامە ھەڵبھێنجرێت کە زمان لەڕووی سایکۆلۆجی و کۆمەڵایەتی و دەرووناسیی کۆمەڵایەتییەوە چ کاریگەرییەک لەسەر مرۆڤ دروستدەکات، ھەروەک توێژەرەکان زانستیانە سەلماندوویانە منداڵێک کە بە زمانی دایکی دەرفەتی خوێندن و تێگەییشتن لە دەوروبەری ھەبێت، لە داھاتوودا تێگەیشتنێکی تەندروستانەی بۆ جیھان دەبێت، ئەم بنەما زانستییە وەھایکردووە ئەمرۆ لە دونیادا گرنگی تەواو، تەنانەت لەنێو زمانە باڵاکانی وەک ئینگلیزی و ئەڵمانی و فەرەنسی، بە زمانی کەمینەکانیش بدرێت، ھەموو دەوڵەتە مۆدێڕنەکانی جیھانیش لەو راستییە زانستیە تێگەییشتوون، کە بێبەشکردنی ھاووڵاتی لەم مافە مرۆییە، مرۆڤ دووچاری کێشەی ناسینی دەروونی دەکاتەوە و سەرئەنجام مرۆڤی نەخۆش و ناتەندروستی لێدەکەوێتەوە، ھەربۆیە توێژەرە رۆژئاواییەکان وەک ئەنجامێکی زانستی، بانگەشە بۆ ئەوە دەکەن کە زمان مافێکی گرنگی مرۆییە.
ھەڵبەت لەڕووی سیاسیشەوە رۆژئاوا بەر لە رۆژھەڵات دانیان بەم مافەدا ناوەو قسەکردن و خوێندن بە مافی زمانی دایک دەزانن، لێرەدا گەر بڕوانینە وڵاتێکی وەک بەریتانیا زمانی نەتەوەکەی ئینگلیزییە و زمانی دەربڕینی زانستە، قسەکەرێکی وێڵزیی ھەم بە ئینگلیزی دەنووسێت، ھەمیش بە وێڵزی، لە کەنەدا و بەلجیکا و تەنانەت فەرانسا‌ش بەھەمان شێوە، بۆ نموونە چەندین ساڵ بەر لە ئێستا فەرەنسییەکان، زمانی برۆتۆنی و کەمینەکانی دیکەیان بە کەمزانیوە، کەچی ئێستا لە دوورگەی کۆرس سیاسییەکانیان بە زمانی خۆیان دەدوێن و گوتارەکانیان پێشکەشدەکەن، ھەروەھا لە ھەندێ شوێنی رۆژھەڵاتیش بەھەمانشێوە مافی قسەکردن و نووسین و بیرکردنەوە بە زمانی دایک بە ھاووڵاتیانیان دراوە، بەمپێیە زمان شوناسی تاکەو روانگەکانی تاک لەڕووی بیرو ئەزموونەوە بۆ ناو کۆمەڵگە دەگوێزێتەوەو دەبێتە بنەمایەک بۆ خوێندنەوەیەکی ھاوبەشی مێژوو، پەروەردە، زانست، پەیوەندیی کۆمەڵایەتی و نەتەوەیی، ھەروەک بێرگێر و لۆکمانیش ئەوەیان سەلماندووە کە زمان بەھۆی توانای بڕینی کات و شوێنەوە دەتوانێت ئێستاو مێژووی مرۆڤەکان پێکەوە ببەستێتەوەو ببێتە بنەمایەکی پێکھاتنی شوناسی نەتەوەیی.
پەیوەست بەم راستییە زانستییە، زمان بۆ زانست و پەروەردەو کەلتوور و کۆمەڵگە گرنگ و پڕ بایەخە و مرۆڤ لە رێگای زمانی دایکییەوە توانای دەربڕینی ھەست و بیروبۆچون و توانای فرەپەیوەندی ھەیەو دەبێت، ھەروەک فرۆید دەڵێت " مرۆڤ دەتوانێت لە رێگای زمانی دایکەوە بۆچوون و ھەستی راستەقینەی خۆی ھەمبەر بە جیھان دەرببڕێت"، لە جاڕنامەی جیھانی مافی مرۆڤیشدا خوێندن بە زمانی دایک لە (ماددەی ٢) دا، بە مافیکی مرۆیی جەختیلێکراوەتەوە، ھەروەھا لە دەستوری ھەمیشەیی عێراق لەساڵی ٢٠٠٥ زمانی کوردی بە زمانی فەرمی حکومەتی ھەرێمی کوردستان یەکلاییکراوەتەوە، بەمپێیە ئەگەر لەڕووی یاساییەوە ئاستەنگێکمان نەبێت، ئەوا لەڕووی کردارییەوە پێویستە پتر بایەخ بە زمانەکەمان بدەین و بیناسێنین، کە ئەمەش بەرلە ھەرشت لەڕێگەی بایەخدان بە زمانی دایک لەلایەن ھەردوو وەزارەتی پەروەردەو وەزارەتی خوێندنی باڵاوە دەبێت، ھەروەک گرنگیدان بە دانانی فەرھەنگ، خوێندنی زمانی کوردی لە خوێندنگەو پەیمانگاو زانکۆکان و بایەخدان بە وەرگێڕان و ھاندان بۆ خوێندنەوەو نووسینی کوردی فەراھەمدەبێت.
خاتوو پلاسخارت زووتریش وەک دۆستێکی دڵسۆزی گەلی کوردستان و بەرپرسیاریەتیە نێودەوڵەتیەکەشی چەند جارێکی تر ھۆشداری دابوە لایەنە کوردستانیەکان، بەڵام کاتێک کە راسپاردە و ئامۆژگارییەکانی دادنادەن، بەو شێوەیە و لەسەر بڵندترین سەکۆی سیاسەتی جیھانی ڕەخنە لە ھەرێم و ھەردوو ھێزە دەسەڵاتدارەکە دەگرێ.
دیارە ئەگەر ئەو رەخنەگرتنەشی سودی نەبێ و بەخۆداچوونەیەوەکی سەرلەبەر نەکرێ، ئەگەری لە گرێژنە چوونی بارودۆخی ھەرێمی کوردستان لە گوینە.
ئێستا کاتی تومەت بەخشینەوە و ئۆباڵ خستنە پاڵ یەکتری نییە و لەھەمان کاتیشدا ھێشتا دەرفەت ماوە و نابێ لە دەست بدرێ، بەڵام ئەگەر پرسیار لە بەندە بکرێ کێ ھۆکاری دروستبوونی ئەو بارودۆخەیە؟
لە وەڵامدا کەمترین شت کە دەبێ بیلێم: ھەژموون و جومگەکانی دەسەڵات لای کام ھێزن ئۆباڵی سەرەکی و ئەرکی چارەسەرکردنیشی بە پلەی یەکەم ھەر لە ئەستۆی ئەون. لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە ھەموو لایەنەکان ھەر یەکەو بەپێی راددەی بەرپرسیاریەتیەکەی بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکان و بەھێز کردنەوەی قەوارە و پێگەی حکومەتی ھەرێم بێنەوە مەیدان.
ئەوەی پلاسخارت گوتی زەنگێکی مەترسیدارە و زۆر لایەنی ھەرێمی و نێودەوڵەتیش چارەی کوردستانیان ناوێ، بۆیە ھۆشیاربونەوە و ئاگاداربوون ئەرکن.
ئاشکرایە قەیرانی سیاسی کاریگەری خراپی بۆ سەر باری ئاسایش، ئابووری، دیبلۆماسی، کۆمەڵایەتی و تەنانەت قەوارەی ھەرێمیش ھەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا تادێ ئاڵۆزتر و قوڵتر دەبێتەوە!
ئایا دەکرێ لەم قۆناغەدا بەبێ یەکێک لە ھەردوو ھێزە سەرەکیەکەی کوردستان وڵات بەڕێوەببرێ؟
- خۆزگە.
ئایا دەکرێ لەم قۆناغەدا بەبێ ھەردوو ھێزە سەرەکیەکەی کوردستان وڵات بەڕێوەببرێ؟
- خۆزگە.
ئایا دەرفەت و پێشھاتێک ھەیە کە جەنرالێکی پێشمەرگە کودێتایەک بەسەر دەسەڵاتی ھەرێمدا بکات و ھەموو ھێزەکان لەمەیدانی سیاسی دووربخاتەوە؟
- خۆزگە.
دیارە داری ئەوە خۆزگانە بەرناگرێ، چونکە بارودۆخی کوردستان لەو ئاستەدانییە، کە یەکێک لەو ئەگەرانەی تیادا بەدی بێ. کەواتە ھیچ دەرفەت و دەلیڤەیەک لەبەردەمدا نییە، جگە لە بەر چاوگرتنی ئەم واقیعە تاڵەی تیایدا دەژین و دیالۆگ و رێککەوتن یان بەدیوە ھەرە نەخوازراوەکەیدا بەتەواوی وێرانکردن نەبێ.
ئەگەر بە پەنجان ھەڵە و کەموکوڕیە سیاسی و ئیدارییە گەورەکان بژمێرین چەندین دەستمان لەبەر دەبڕێن، بەڵام بەرژەوەندیی باڵایی وڵات لەژماردندا نییە، بەڵکو لە ڕێککەوتن لەسەر کەمکردنەوە و نەھێشتنیاندایە.
ئایا سەرۆکی حکومەت کە بەرپرسی یەکەمی دروستکردن و چارەسەرکردنی کێشەکانیشە بەتەمای چییە؟
ئایا لایەنە سیاسیەکانی کوردستان بەتەمای چین؟
ئەوەی دیارە لەبەر کۆمەڵێک ھۆکار و پاساوی نابەجێ ئامادەیی دانیشتن و دیالۆگ نییە، نەخاسمە چارەسەرکردنی قەیرانەکە.
کەس نییە نەزانێ ڕۆژێک زووتر و ھەنگاوێک زووتر بەئاراستەی لێکتێگەیشتن و لەبەرچاوگرتنی ھەڵومەرج و مەترسیە ئاییندەییەکان لەبەرژەوەندیی گشتی و ھەموو لایەکیشماندایە. کەواتە ئێمە چاوەڕێی چین؟
ئایا لە کوێ و کەی دەستپێبکەین؟
براینە دنیا شامی شەریف و کوردستانیش دوورگەیەکی ئارام نییە.
دەڵێی ئەردۆغان فرچکی بە ڕۆژئاوای کوردستانەوە گرتووە، ھەرکە بەیانی لە خەو ھەڵدەستێ تا دەخەوێ بە بۆنە و بێ بۆنە لە دژی کورد زمانی ناچێتەوە کالانێ و ھەڕەشە لە دوای ھەڕەشە لە ڕۆژئاوا دەکات، دیارە بۆ ئەو سیاسەتەی پاساوێکی بێمانا دێنێتەوە، بەڵام سوڵتانە، ھێزی ھەیە و پێی دەخوڕێ!
لای ھەمووان ڕوونە، کە تورکیای ژێر دەستەی ئەردۆغان نەک ھەر پەیوەندی دۆستایەتی لەگەڵ ھیچ وڵاتێکی دراوسێی خۆی نییە، بگرە لەگەڵ ھەمووانیش دوژمنایەتی ھەیە، کەچی ئەو تەنیا ئەو نیمچە قەوارەیەی ڕۆژئاوا بە ھەڕەشە بۆسەر ئاسایشی نەتەوەیی تورک دەزانێ، ئایا بەڕاستی ڕۆژئاوا مەترسییە، یان ئەوە ئەردۆغان و دەوڵەتەکەیەتی کە لە ھیچ شوێنێک چاویان بەرایی نادا کورد بە ئازادی ببینن؟
ئایدۆلۆژیەتی دەوڵەتی تورک ئاشکرایە کە ئەوان بوونی خۆیان لە نەبوونی کورد دەبینن، بۆیە تەنانەت لەگەڵ شەیتانیش ئامادەی ھەموو سەودا و سازشێکن بە مەرجێک لە دژی کورد بێ، نامەوێ لێرەدا شرۆڤەی ئەو بابەتە بکەم، بەڵام دەمەوێ باسی ئەوە بکەم کە ئایا ئەگەر ئەزموونی ڕۆژئاوا لە ناوبرا دڵی ئەرۆغان ئاو دەخواتەوە؟
ھەرگیز نا، بەڵکو ئەوە دەبێتە ھەنگاوی یەکەم بە ئاراستەی جێبەجێکردنی ستراتیژیەتێک کە لەناوبردنی ھەرێمی کوردستانیش بەشێکە لێی.
نابێ ئێمە پێمان وابێ ھەڕەشەکانی ئەردۆغان لە ڕۆژئاوا (ئاگرە سورە، لەخۆم دوورە)و بەس، ھەر کەس و لایەنێکیش ئەوەی پێ ڕاستبێ کە ئەوە تەنیا دوژمنایەتی و ناکۆکی نێوان دەوڵەتی تورکیا و پەیەدە یان تەنانەت پەکەکەشە زۆر ساویلکەیە یان وەکو مناڵ بەدەست چاوی ئەگرێ تا پشیلە نەبینێ.
پیلانە درێژخایەنەکەی تورکیا زۆر مەترسیدارە و پێویستە لەبەر چاو بگیرێ، تا کار لە کار نەترازاوە ڕەنگە ئێمەش بتوانین ڕۆڵێکی مرۆڤ دۆستانەمان بۆ خوشک و براکانمان ھەبێ و مەترسی سەر ھەرێمی کوردستانیش کەم کەینەوە.
نابێ جیاوازی و ناکۆکی نێوان لایەنە کوردستانیەکان پاساوی جێبەجێ نەکردنی ئەرکێکی نیشتمانی بێ لەبەرامبەر ئەو ھەڕەشەیەی کە قۆناغی دووەمی بە دڵنیاییەوە پوکاندنەوەی ھەرێمی کوردستانە.
لێدان لە سەقامگیریی و بەھای دینار لە عێراقدا، لە چەند ڕۆژی ڕابردوو، یەکەمین گورزی سیاسی و ئابوری بوو، بۆ کابینەکەی محمد شیاع سودانی و ڕەنگە بەرەو قەیرانی سەختی ھەڵایسان و تونێلی داخراوی بەرێت ئەگەر چارەسەری ڕیشەیی بۆ نەدۆزرێتەوە.
سەرەتای ئەم دۆخە، ڕەھەندی مێژوویی قوڵی چەند کابینەیەکی گەندەڵە، بەتایبەت فشارو یاساکان بۆ دەرکردنی ھێزە بیانییەکان و سەربازانی ئەمریکا لە عێراق و تەنگ پێ ھەڵچنینیان بە چوونە دەرەوە، لەکاتێکدا کۆڵەگەی سەقامگیری دراوی عێراقی بەشە سەرەکیەکەی پەیوەستە بە سیاسەتەکانی ئەمریکا لە عێراق و ناردنی پارەی کاشی دۆلار و دابینکردنی سیولەی بانکیی، واتە پاڵپشتی ھەندێک ناوەندو ڕێکخراوو بانکی دەرەوەیە کە عێراقی ھێشیۆتەوە بەتایبەتی؛
* بانکی فیدڕاڵی ئەمریکاو دابینکەری پارەی کڕینی قەواڵە داراییەکان لەگەڵ عێراق کە بڕەکەی ٣٨ ملیارد دۆلارە جگە لە پارەی فرۆشی نەوتیی کە ھەر ئەمریکا لێی بەرپرسە.
* ڕێکخراوی وەبەرھێنانی ڕاستەوخۆی بیانی، ئێف دی ئای، بێگومان پاڵپشتیەکانی ئەم ناوەندە بۆ بانکی ناوەندی عێراق و کڕین و بازرگانی نێودەوڵەتی زۆر گرنگە، پشکدارییەکی دارایی نێودەوڵەتیە بۆ تێکەڵبوونی عێراق بە جیھانەوە. Foreign Direct Investment (FDI)
* بانک و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی SDR کە ناوەندێکی فەرمییە لە ساڵی ١٩٦٩ وە دروست بووە و سەرمایەو پاشەکەوت و یەدەگی پارەی نێودەوڵەتی تێدایەو عێراقیش لەو پارە یەدەگەی خۆی، دەیان ملیاردی لەم سندوقەدایە وەک یەدەگی پارەی نیشتیمانی و سەنەدات و زەمانات و ھاوکاریەکان و ئەوەش دیسان ناکرێ نادیدە بگیرێت.
بەڵام ئەوەی کێشەی دابەزینی بەھای دیناری تۆخ کردەوەو کردیە فشار بەسەر دەسەڵاتدارانی عێراقەوە، ئەجێندای تاریک و تەڵخی سەردانەکەی سەرۆک وەزیری نوێی عێراق بوو بۆ تاران و بۆلای ڕەھبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی ئێران عەلی خامنەیی لەکۆتایی مانگی یازدەی ڕابردوودا ٢٩/١١/٢٩٢٢ و وەرگرتنی چەند دۆسیەو ڕاسپاردەیەکی ئەمنی و سەربازی و پاکتاوکردنی نەیارانی سیاسی و بەرھەڵستکاری کورد دژی ئێران.
بەھیچ جۆرێک ئەو جوڵەی ئەسپە پەسەند نەبوو لای ئەمریکیەکان و کۆمەڵگای نێودەوڵەتی، بۆیە ھەرزوو کەوتنە ئابڵوقەدانان و ڕاگرتنی ھەناردەی پارەی کاش و خەرجی و فرۆشی نەوتیی و سزادانی ھەندێک بانکی گوماناوی عێراق و تۆمەتبارکردنیان بە سپیکردنەوەی پارەو ڕەوانەکردنی دۆلار بۆ دەرەوەی عێراق و بەدیاریکراوی بۆ ئێران لەکاتێکدا کۆنترۆڵکردن و سەقامگیری ئەمنی و سەربازی ھەر وڵاتێک پرۆسەیەکی ئاڵۆزەو یەکەمجار بە ڕێڕەوەکانی کۆنترۆڵکردنی سەقامگیری دراودا دەڕوات، دراوت جێگیربوو یاساو ئاسایش و سوپات جێگیر دەبێت.
بۆیە عێراق دەبێت سەرلەنوێ دامەزراوەکانی فۆڕمەڵە بکاتەوە بە تایبەت سیستمی بانکی و خۆی لە پاشاگەردانی و بەھەدەردانی سامان و مافیاگەری نەوت و بازاڕو ئۆلیگاریشی مالی و دزیی مونەززەم قوتار بکات و ھێندە شانازی بە یەدەگی پارەکانیەوە نەکات کە کۆدەکەی لە بانکی فیدڕاڵی ئەمریکایە. ئەوەی بەھای دراوی عێراق دەپارێزێت ئاسایش و ئازادی و سەقامگیری سیاسیی و بەدامەزراوەییکردنی کۆی جومگە سەرەکیەکانی دەوڵەتە نەک ئەجێندای ناڕوون و ناشەفاف.
ئایا ئەزانن ڕایتینگ Rating تەقیمی بانکی عێراقی لە کوێدایە؟
عێراق بەو ھەموو کەرەستە نەوتی و پارەو سامان و یەدەگە نەوتییەی خۆی و بە حساب ٩٦ ملیارد دۆلاری یەدەگی ھەیە کە بەشێکی سەنەداتە لای ئەمریکاو خەزێنەی فیدراڵی و بەشێکی زێڕەو ئەوی تری لە بانکی دراوی نێودەوڵەتیە. کەچی ڕایتینگی بانکیەکەی لە خراپترین دۆخدایە بەپێی ھەڵسەنگاندنەکانی ئاژانسەکانی ( ئێس پی و فیچ و مۆدیس) کەوتۆتە دۆخی نەگەتیڤی -B، بە ژمارەی ٢٣ لە ١٠٠، نزیک بە وڵاتانی مۆزەمبیق و کۆنگۆو ئیکوادۆرو نەیجیریا، وڵاتی دیکە ھەیە ڕایتینگی سێ AAA ھەیە وەک ئەمریکاو ئوسترالیاو دانیمارک و نورویج و سوید، واتە لە ڕیزبەندی ژمارە٩٠ بۆ ١٠٠ دانراون.
بۆیە دینارو دراوەکەی تابێت بێ بەھا دەبێت ئەگەر بانکەکانی لەو دۆخە پاسیڤەدا بمێنێتەوەو بەدامەزراوە نەکرێت و چیتر نەبێتە ناوەندی گەمەی لۆکاڵی ئاڵوگۆڕی دراوو سەفەقات بۆ سپیکردنەوەی پارە بۆ ئەقتابگەلی شیعی و حەشدو دەوڵەتانی دراوسێ، دەبێ ھەم بەھای بانکی و ھەم بەھای سیاسی بۆ بگەڕێتەوە ئینجا سەقامگیریی دراوەکەی بۆ دروست دەبێت.
بۆ تەواوکردنی بەرنامەکانی سەرۆک مام جەلال و بۆ زیاتر پتەوکردنی یەکڕێزی نێو مالی کورد لە ھەر چوار پارچەی کوردستان، سەرۆک بافل تالەبانی گەشتێکی بۆ رۆژئاوای کوردستان دەستپێکردووە لە نێو ئەم تەنگەژە سیاسی و ئابووری و ئەمنیوەی، کە عێراق بە تایبەتی و ناوچەکە بە گشتی پێدا تێدەپەرێت، بۆ گواستنەوەی ئەزموونی یەکێتیی نشتیمانیی کوردستان لە پێناوە یەکگرتنەوەی کورد لە ھەرچوار پارچەکە لە پێناو کۆکردنەوەی ھەموو ھێزەکوردییە جیاواز و جۆراو جۆرەکان لەسەر یەک مێزی گفتوگۆ، دوور لە ھەموو جیاوازی بیر و بۆچونێکی سیاسی و ئایدۆلۆژی .
سەرۆک بافڵ دەیەوێت لەم سەردانە بۆ ھەموان روون بکاتەوە کە دۆزی کوردی و کارکردن بۆ پتەوکردنی بنچینەکانی بە روحییەتێکی نشتیمانی لە ھەر چوار پارچەی کوردستان، چ لە ئاستی سیاسی یا ئەمنی و کلتوری و روشنبیری، کە پێشوتر و ئێستاش خەمی گەورەی یەکێتی بوە لە سەرەتای دروستبوونیەوە و تێپەرین بە سەردەمی سەرۆک مام جەلال لە دەسەھەڵات تا کاتی وەرگرتنی دەسەڵات لەلایەن سەرۆک بافڵ و ھەوڵدانی لە کاتەکانی پێشوو لە رێگەی سەردان و کۆبوونەوەکانی لەگەڵ ھێز و لایەنەسیاسییە جۆراوجۆرە عیراقییەکان لە بەغدادی پایتەخت بۆ بەرگریکردن لە دەستکەوتەکانی کورد، بۆ بەدەستەبەرکردنی پشتگیری سیاسی و ئابووری بۆ گەلی کوردستان دوای چەندین سالی دابران لە نێوان ھەردوو پایتەخت بەغداد و ھەولێر.
سەردانی سەرۆک بافل بۆ رۆژئاوای کوردستان و کۆبوونەوەی لەگەڵ سەرکردەی چاونەترس مەزڵوم کۆبانی و جەنەراڵ ماتیۆ مکفارلان سەرۆکی گشتی ھێزەکانی ھاوپەیمانان لە عیراق و سوریا، دووپاتکردنەوەی ئەو پەیامەیە کە یەکێتیی نشتیمانیی کوردستان ھەلیگرتووە بە درێژایی مێژوو و ئامانج لێی بەلاو کردنەوەی ئاشتی و ھاوسەنگی و لێبوردەیی بوە بە زمانی گفتوگۆ و کارکردن بە یەک گیان لە پێناو بەرگریکردن لە دۆزی کورد و یەک ریزیەکەی لە ھەرچوار پارچەی کوردستان و چارەسەرکردنی کێشەکانی کورد لە ناوچەکە دوور لە زمانی جەنگ و جەختکردنەوە لەسەر ئەوەی کە چارەسەر کردنی کێشەی دۆزی کورد کلیلی ئاشتی ناوچەکەیە، سەرباری لێکتێگەیشتن لەگەڵ ھاوبەشەکان بۆ روبەروبونەوەی مەترسی رێکخراوی تیرۆرستی داعش و ئەو مەترسیانەی دروستیان کردبوو لەسەر ناوچەکە، ئەوەی کە بەراستی جێگەی دەستخۆشیە لە سەردانەی سەرۆک بافڵ بۆ ناوچەکانی رۆژئاوای کوردستان ھەولدانە بۆ پاراستنی یەکریزی و یەکسانیە لە نێو مالی کوردی لە ھەر چوار پارچەی کوردستان لەکاتێکدا سەرۆک بافڵ روبەروی چەندین ئاستەنگی سیاسی ناوخۆی دەرەکیی بووەتەوە .
بەڕێز قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆکی حکومەتی ھەرێمی کوردستان چالێنجێکی دەستپێکرد بۆ سەلماندنی ڕادەی ناڕەزایی ناوچەکانی ژێر کاریگەری یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە جێبەجێکردنی پڕۆژە و خزمەتگوزارییەکان لە ڕێگەی ھاوردەی ڕۆژانە و ھەفتانە و مانگانە و ساڵانە کە ئەم ناوچانە زۆر زیاتر لە ھەرێمەکانی تر بەدەست دەھێنن دوای ئەوەی بۆ ماوەیەکی زۆر تۆمەتبار کران بە نەگەیاندنی ھاوردەکردنی دەنێردرێت بۆ دەزگا حکومییەکانی پەیوەندیدار بەم بابەتە، بەڵام لێرەدا یەکێتی نیشتمانیە، کە نیازپاکی خۆی سەلماند لە ڕێگەی دەستپێشخەریی بەڕێز. قوباد تاڵەبانی، و ماڵپەڕی "شەفافیەت"ی کردەوە بۆ بینینی ھەموو ھاوردەیەک لە چوارچێوەی ناوچەکانی کاریگەری یەکێتی نیشتمانی کوردستان بە شێوەیەکی ڕۆژانە، بەڵام قورسترین پرسیار لێرەدا، کە ڕەنگە وەڵام بدرێتەوە، پێویستی بە موعجیزەیەکی گەورەیە.. ئایا ئەوی تر لایەن نیازپاکی خۆی بسەلمێنێت و قەبارەی داھاتی ڕۆژانە و ھەفتانە و مانگانەی بەدەست ھاتوو لە بوارەکانی کاریگەری خۆی ئاشکرا بکات، یان بێدەنگ دەمێنێتەوە، وەک ئەوەی بەردەوام لەگەڵ زۆرێک لە فایلەکاندا دەیکات کە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە ژیان و کاروباری ھاوڵاتیانەوە ھەیە؟
ماوەیەکی زۆرە بوارەکانی کاریگەری یەکێتی نیشتمانی کوردستان، چ لە ڕووی خزمەتگوزاری پێشکەشکراو یان پڕۆژەی وەبەرھێنان و ئابوورییەوە، بەدەست وەدەرنانی ڕوون و پەراوێزخستنەوە دەناڵێنن، بە پێچەوانەی ئەو بوارانەی دیکە کە شایەتحاڵی بەردەوامی جێبەجێکردنی پڕۆژەی وەبەرھێنان و خزمەتگوزارین، و ئەمەش بە ڕوونی بەو مانایەیە کە شەڕێکی ڕانەگەیەندراو ھەیە بە مەبەستی لاوازکردنی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەم بوارانەدا، لەگەڵ ئەوەشدا واقیعەکە بەردەوام پێچەوانەکەی دەسەلمێنێت بە زیادکردنی ھێز و جەماوەر و کاریگەریی یەکێتی نیشتمانپەروەری کوردستان لەو ناوچانەدا.
ئەوەی دەمانەوێت دوای دەستپێشخەرییەکەی کاک قوباد تاڵەبانی بیڵێین ئەوەیە کە یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە ھەمان دوورییدا بووە و ئێستاش وەستاوە سەبارەت بە ھەموو بابەتەکانی پەیوەست بە ژیان و کاروبار و خزمەتی ھاووڵاتیان و سەبارەت بە شەفافیەت لە بەدیھێنانی ھاوردە، و ئەویش یەکەم دەستپێشخەرییە بۆ پشتگیریکردنی ئەو جۆرە فایلانەی کە پەیوەندییان بە ژیانی ھاوڵاتیانەوە ھەیە، بەڵام بۆ تۆمەتبارکردنی ناوچەکانی نفوزی یەکێتی نیشتمانپەروەر بەوەی ھاوردە لەو کەسانە ناگەیەنن کە قەبارەی ڕاستەقینەی ھاوردەی کوردستان "دەشارنەوە"، کە ئەم بابەتە نەماوە قبوڵکراوە و زیان بە یەکگرتوویی کورد و شەراکەتی ڕاستەقینە دەگەیەنێت، و لەدوای ئەمڕۆوە ھەڵوێستێکمان دەبێت بەپێی واقیع و لۆژیک و عەقڵ سەبارەت بە ھەموو ئەو تۆمەتانەی کە ئاراستەمان دەکرێت، چ لەسەر ئاستی سیاسی یان ئابووری.
ئەم فەرماندە گەنجە ئازاو بەدینە مێژووییەکی باشی لە پاش خۆی جێھێشت و ئەکرێت ببێتە نمونە بۆ ھەموو ئەوانەی لە دام و دەزگا سەربازی و ئەمنی و حکومی ئەم ھەڕێمەدان و ئەکرێت لێیەوە فێربن، چۆن ئەوا ھاوڕێ و خەڵکی بۆیان پەرۆش بێت و ئەوەش بە پابەندی و شانازی بە ئاینەوەو مامەڵەی جوان لەگەڵ دەوروبەر و پتەوکردنی پەیوەندی بە خوای گەورەوە، کە رێگەو رێچکەی خۆی ھەیە، پێ ئەچێت ئەم فەرماندەیە لەگەڵ خوای خۆیدا کۆمەڵێک نھێنی ھەبوبێت کەوا خۆشەویستی کردووە لە ناو ھاوڕێ و سەربازەکانی.
راستیەکش حەقە بوترێت جێی دەستخۆشییە کە یەکێتی لە ئاستی کەسی یەکەم تا خوارتر دوو کاری باشیان کرد:
یەکەم، رێزیان لە بیروباوەر ودینداری ئەم فەرماندەیە گرت بە داپۆشینی تەرمەکەی بە دروشمی یەکتاپەرستی موسڵمانان و پاشان ئەنجامدانی نوێژی مردوو لەسەری.
دووەم، بە وەفا بون بەرانبەر خزمەت و ئازایەتی و بەرخودانی، وەکو لە مەراسیمی فرۆکەخانەی سلێمانی و پرسەکەی لە ھەولێر و سلێمانی دەرکەوت.
خۆزگە کوردستان یەک ھێزی ھەبوایەو نمونەی ئاکام عومەری زۆر تێدا بوایە، خوای گەورە لێی خۆشبێت سەبوری کەسوکاری بدات و جێگەی بەھەشت بێت.
مێژووی گەلان پێمان دەڵێ کاتێک ھەڕەشە دەرەکیەکان نزیک بوونەتەوە ئەوان بەیەکگرتوویی وەڵامیان داوەتەوە، ئەزموونی سیاسی خۆشمان ئەوەی سەلماندوە ھەر کاتێک گەل و لایەنە سیاسیەکانی کوردستان یەک بووبن، نەک ھەر توانیومانە بەرگری لە خۆمان بکەین، بگرە سەرکەوتنی گەورەشمان تۆمار کردوە.
کێ لەم بارودۆخە بەرپرسیارە و کێ بەرپرسیار نییە، کێ ئۆباڵی پتری دەکەوێتە ئەستۆ و کێ کەمتر بابەتی ئەم باسە نین، بەڵام لە کاتێکدا ئێمە ڕووبەڕووی قەیرانێکی سیاسی گەورە بووینەتەوە، کە ئاماژەکان پێمان دەڵێن ھەڵومەرج و کات لە بەرژەوەندیی ھەرێمی کوردستان نین!
دەیان ساڵە گەلی کوردستان لە پێناوی مافەکانی خۆی قوربانی دەدات و سەری زمان و بنی زمانی سیاسیەکانیشمان ئەوە بووە کە دوژمنان و داگیرکەران مافەکانمان ناسەلمێنن و لە جیاتی دیاڵۆگ بە ئاگر و ئاسن ڕووبەڕوومان دەبنەوە. ئەوە ڕاستە، بەڵام ئەوە چەندین ساڵیشە ئێمە دەرفەتێکی مێژووییمان بۆ ڕەخساوە، کەچی خۆمان لە پیادەکردن و وەدەستھێنانی ئەو مافانەش بوار دوە کە دەوڵەت و دەستوری عێراق بۆیان سەلماندووین، نموونەی دەستوری ھەرێمی کوردستان!
ئێمە لە پێناوی دیموکراسی و ئازادی قوربانی گەورەمان داوە، کەچی کەس دەستی نەگرتووین لە جیاتی (بەر تەسککردنەوە) ڕۆژ بە ڕۆژی پەرە و گەشەیان بەو مافە بنەڕەتیانەی مرۆڤ بدەین و نموونەیەک پێشکەش بکەین کە ئەوانی تریش ناچاربن چاومان لێ بکەن.
بابەتی جێی رەخنە زۆر و گەورەن، بەڵام ئێستا کار گەیشتۆتە سەر ئەوەی نزا بکەین لەوە خراپتر نەقەومێ، چونکە نەک ھێشتا کەلچەر و نەریتی دیموکراسی لە کوردستان جێگیر نەبووە، بەڵکو پێکھاتەی ھێزە چەکدارەکان بەجۆرێکە کە ناکرێ لەم قۆناغەدا دڵنیابین کە لە ئەنجامی ململانێی توند بارودۆخەکە بە ئاقارێکی خراپتردا ناڕوا.
ئێستا ململانێکی توند لە نێوان (ی.ن.ک) و (پ.د.ک) ھەیە و ئێمە دەزانین ئەوە لە ئەنجامی پەنگ خواردنەوەیەکی دوور و درێژە و ھۆکارەکانیشی لامان ڕوونن، بەڵام لە پێناوی دیالۆگ و گەیشتن بە رێککەوتنێکی نیشتیمانی بە پێویستی نازانین پەنجە لەسەر ھەموو کەمو کورتیەکان دابنێین، ئەوەی ھەیە دەڵێین پێویستە لە پێناوی بەرژەوەندییە باڵاکان خۆمان لە بەرپرسیاریەتی نەدزینەوە و ھەموو لایەنەکان بە (ی.ن.ک) و (پ.د.ک) و حزب و ڕێکخراوە کوردستانیەکانی تریشەوە ھەر لایەک بەپێی قەبارە و ھێز و توانای خۆی ئۆباڵەکە لە ئەستۆ بگرێ، دەنا ناگەینە ئەنجامێکی باش.
بەڵی ھەلومەرجەکان نالەبار و جێگای نیگەرانیشن، بۆیە خەمساردی و کات کوشتن لەبەرژەوەندیی ھیچ کەس و لایەنێک نییە.
ھەڕەشەکانی سەر ھەرێمی کوردستان دەرەکی و ناوخۆیین، ئەگەر ئێمە لەناوخۆدا قەیرانەکان چارەسەر نەکەین ئەوا بێگومان ناتوانین ئەم قۆناغە سەختە تێپەڕێنین، ئەگەر بەپێچەوانەشەوە کەسێک ھەبێ بڵێ قەوارەی ھەرێم مەترسی لەسەر نییە لێی تێناگات یان ڕاست ناکات.
ئارێز عەبدولڵا
ئەوەی لێرەدا دەماخاتەوە سەر کەڵکەڵەی بیرکردنەوە لە رابردوو، دۆخی ئێستای کوردستان و تەشەنەکردنی قەیران و کێشەی جۆراوجۆرەکانە ، گەرمبوونەوەی ململانێ و ناکۆکیە لەسەر حسابی گونجان و پێکەوەھەڵکردن، لەکاتێکدا کە پێویستی زۆرمان بە سازان و یەکخستنی ھێزو توانای خۆمانە بۆ ئەوەی بەرگەی دۆخی قورسی پڕ لە قەیران و تەنگژەکانی ئێستا بگرین و تێپانپەڕێنین.
لەڕاستیدا گەر یەک دەنگ و یەک دەست بین دەرفەت و ئاسۆی فراوانمان لەبەردەمە، دەسکەوتەکانیشمان زۆر لەوە زیاتردەبێت کە ئێستا لەسەری ناکۆکین و خۆمان و خەڵکیشی پێوە نیگەران و دڵتەنگ دەکەین.
لە سەرەتای ساڵی (١٩٩٥ )وەفیق سامەرایی کە یەکێک بوو لە کەسایەتیە گرنگەکانی رژێمی سەدام، بەھۆی نائومێدی لەو رژێمە رایکرد و خۆی گەیاندە کوردستان ، دوای گەیشتنی بۆ سلێمانی سەردانی کاک نەوشیروانی کرد و منیش لەو دانیشتنە ئامادە بووم بەداخەوە ئەو کات شەری نەگریسی ناوخو لە ئارادا بوو ومەترسیش لە سەر ئەزمونە فیدڕاڵیەکەمان ھەبوو... پرسیاری کرد : ئەو شەڕە لەسەر چییە؟ کاک نەوشیروان ھۆکارەکانی شەڕەکەی باسکرد و ئاماژەی بە گومرگی ئیبراھیم خلیل کرد، وەفیق سامەڕایی کۆمێنتێکی زۆر جوانی لەسەر ئەو خاڵە خستە ڕوو گوتی( ئێوە بۆ ئاشت نابنەوە، لەبری شەڕی خۆکوژی ، بۆ ھەوڵ نادەن رژێمی سەدام بڕوخێنن کە پارەی یەک رۆژی نەوتەکەی بەسالێکی ئیبراھیم خەلیلە)
کاک نەوشیروان وتی بڕۆ قەناعەت بە مام جەلال و کاک مەسعود بکە.
ئێستا لەسایەی ئەم دۆخە سیاسیە گرژو ئاڵۆزە و بونی مەترسی دەرەکی ھەمان ئەو رستانەی وەفیق سامەراییم بەخەیاڵدا دێنەوە کە بەشەکەتی لەداقوقەوە و بە پێ خۆی گەیاندبووە لەیلان ئینجا کەلار ، پێڵاوەکانی ھەلاھەلا بوون ، دوای گەیشتنی کاک عوسمانی حاجی محمود لە ماڵی دۆستێکی خۆی دەیبینێ و جوتێ پیێڵاوی بۆ تەرتیب دەکات و لە گەڵ خۆی دەیھێنێ بۆ سلەیمانی و دواتر رەوانەی لای مام جەلالی دەکات لە ھەولێر.
ئەو پیاوە لە ئێمە باشتر نرخی ئەو ئازادی و رزگاربوون لە رژێم دکتاتۆریەت دەزانی کە ئێمە بێباکانە لەتمان کردبوو، ئامۆژگاری دەکردین بۆ رێکەوتن و کۆتایی ھێنان بەشەڕو ناکۆکی کە سوپاس بۆ خوا دوای چەند ساڵێک کۆتایی بە شەری خۆکوژی ھات و ئاشتی بەرقرار بوو و بووین بە بەبەشێکی کاریگەر لە روخاندنی رژێمی بەعس و دامەزراندنی عیراقی تازە لە سەر بنچینەی سازان و شەراکەت و بۆ یەکەم جار لە مێژووی عیراقدا کوردێک (مام جەلال ) ببێت بە سەرۆک کۆماری عیراق و پیی بوترێت سەمامی ئەمانی عیراق و بووین بە خاوەنی فیدرالیەت بە پیی دەستور و دابینکردنی لە (١٧/١٠٠) بوجەی عیراق ئیتحادی بۆ ھەرێمی کوردستان کە مانگانە زیاتر لە ملیارێک دۆلار بوو.
لەم نووسینە مەبەستم نییە بڵێم ئێمە لەبەردەم ھەڕەشەی شەڕێکی ترداین بەقەد ئەوەی مەبەستمە بڵێم پێویستمان بە تەباییە نەک پەرتبوون، ناکۆکی و جیاوازیەکان ھەر چەند بن بایی ئەوە نین گرژی دروست بکرێ و خەڵک دووچاری دڵەراوکێ و نائومێدی ببێ.
ئێمە ئەمڕۆ پێویستە خۆمان روبەڕوی بەخۆداچونەوەیەکی رەخنەگرانە بکەینەوە، دواتر خاڵە ناکۆک و کۆکەکان جیا بکەینەوە، ئینجا میکانیزمی چارەسەری خاڵە ناکۆکەکان دەسنیشان بکەین و بڕیاری لەخۆبوردوانە بدەین، چونکە ئەگەر کێشەکانی ناوخۆی خۆمان چارەسەر بکەین و دادپەروەری و حوکمی رەشید بەر قەرار و متمانەی خەڵک مسۆگر بکەین و پەیوەندی دروست و بەپێ دەستور لە گەڵ بەغدا جێبەجێ بکەین ئەو کات ئەتوانین بە سەربەرزییەوە خزمەتێکی باش بە خەڵک و کوردستان بکەین و روحی شەھیدەکانمان شادبکەین، لەڕاستیدا ئەگەر لۆژیک زاڵ بکەین وەک گوتمان ئەوەی لە پێشمانە زۆر لەوەزیاترە لەوەی ئێستا لە پێناویدا خەریکە حیسابی بۆ دەکەین.
لە دوای ڕوداوە کارەساتبارەکەی گەرەکی کازیوەی شاری سلێمانی کە تێیدا ژمارەیەکی زۆر ھاوڵاتی بوونە قوربانی، ئەو ھەڵمەتی بە دەنگەوە ھاتنەی لێقەوماوان و فریاکەوتنیان کە گشت لایەنە سیاسی و حکومیەکان بە پەرۆشەوە وەک خەمێکی میللی لە ئەستۆیان گرت و لەیەکەم ساتەوە سەرۆکی یەکێتی نیشتمانی کوردستان و مەکتەبی سیاسی یەکێتی و جێگری سەرۆکی حکومەتی ھەرێم و ئیدارەی سلێمانی وێڕای دەربڕینی ھاوخەمی خۆیان، بەلێنیاندا گشت ھاوکاریەک پێشکەش بکەن بۆ فریاکەوتنی زیاتری ئەوانەی کەوتبونە ژێر دارو پەردوی خانوە ڕوخاوەکەوە و چارەسەرکردنی بریندارەکان و لێکۆڵینەوە لە ھۆکاری ڕوداوەکە و دەزگا پەیوەندیدارەکانی سنوری ئیدارەی سلێمانیان ڕاسپارد کە ھەموو ھەوڵەکانیان بخەنە کار.
لە لایەکی تریشەوە ھاتنە سەرھێڵی سەرۆکی ھەرێمی کوردستان و سەرۆکی حکومەتی ھەرێم و وەزارەتە پەیوەندیدارەکان پەرۆشی و خەمێکی میللی بەخشی بە ڕوداوەکە.
وێڕای نیشانە تراژیدیەکانی ڕوداوەکە، دەکرێت ئەو ھاوخەمی وکۆدەنگیە جەماوەرییە کە لە زاخۆوە تاکو گەرمیانی گرتەوە، ببێتە ھەوێن و پاڵنەرێک لە پێناوی نزیک بوونەوەی زیاترمان بۆ تێپەڕاندنی ناکۆکی نێوان لایەنە سیاسیەکان کە کەس و کاری قوربانیەکان بەبەردەوامی تەئکیدیان لێ دەکردەوە، وەک چۆن لە کارەساتی تەقینەوەکەی شوباتی ٢٠٠٤ی ھەردووبارەگای مەڵبەند ولقی یەکێتی و پارتی لە ھەولێر ،خوێنی تێکەڵی ھەردوولا بوە ھەوێنی وەلانانی کێشەلاوەکیەکان و گفتوگۆکانی رێکەوتنامەی واشنتنی خێراتر کرد و ئەو کۆستە کارەساتبارە بوە ھاندانی چەسپاندنی تەبایی و کارکردنی پێکەوەیی.
واڵاکردنی ھەموو ڕێگایەک لەبەردەم یەکێتی
کابینەی نۆی حکومەتی ھەرێمی کوردستان، بە (پەیمان نامە) و رێککەوتنی نێوان پارتی و یەکێتی و گۆڕان دامەزراوە. لە رووی مۆراڵی سیاسییەوە، ئەم کابینەیە تا ئەو کاتە شەرعییەتی ھەیە کە لایەنەکانی ڕێککەوتنەکە، پابەند بن بەعەھد و بڕگەکانی رێککەوتنەکە و ئەرک و بەرپرسیارێتییەکانیان بە دروستی راپەڕێنن.
لەبەرئەوەی حزبی زۆرینەی موزەیەف لە کابینەی نۆی حکومەتی ھەرێم پابەند نەبوە بە بڕگەکانی رێککەوتنەکەی لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان، بە کردەوە ئەو پەیمان و رێککەوتنە ھەڵوەشاوەتەوە.
ئێستا گەشتوینتە خاڵێک کە تاکڕەوی لە ناو حکومەت و لەلایەن زۆرینەی ناتەندروست بە شێوەیەک پراکتیزە دەکرێت کە نفوزی سەرۆکی حکومەت بە سەر کۆی جووڵە و جومگەکانی حکومەت و تاکلایەنە لە ھەرێمی کوردستان رەنگی داوەتەوە.
دوای کەمکردنەوەی ڕۆڵی پەرلەمان و سەرۆکایەتی ھەرێم ئێستا لە پێشھاتێکی بێ پێشینەدا، دەسەڵاتی دادوەری بۆ ململانێ بەکار دێت ، وا دەردەکەوێت کە سەرۆکی حکومەت ھەوڵ دەدات دەسەڵاتی دادوەرییش بخاتەژێر ھەژموونی خۆی.
ئێمەی نوێنەرانی خەڵکی کوردستان لە پەرلەمان، ئەرکی ئەوەمان لەسەرشانە بەرگری بکەین لە مافی کۆمەڵانی خەڵک و ئاگاداریان بکەین لە راستییەکان و ھەوڵی باشکردنی دۆخی ژیانیان بدەین. بەڵام راستگۆیانە بدوێین، پێناچێت ھیچ کام لە ئامانجانە لە چوارچێوەی رێککەوتن و لە سێبەری کابینەی نۆی حکومەتی ھەرێم دا بێنە بەرھەم.
لە سایەی ئەم ئیحتکار کردنە ناشرینەی سوڵتەشدا، سلێمانی و ھەڵەبجە و گەرمیان و راپەڕین زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە و ھەزاران گەنج بێکار، و سەدان پرۆژە و کارگە و دەرفەتی ھەلی کار پەکخراون.
ئایا کاتی ئەوە نەھاتووە یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان (پیکەوە) ستۆپ بە عەقڵیەتی تاکڕەوی و خۆسەپێنی و تۆتالیتاری بکەن بۆ بۆ رێگرتن لە کەوتنی دیموکراسیی ھەرێمی کوردستان، قۆناغێکی نوێی خەبات، بە ھاوکاریی نەوەی نوێ و ھێزە ئیسلامییە کوردستانییەکان رابگەیەنن؟
بۆ کۆتایی ھێنان بەم سزادانە مرۆیی و سیاسی و دارایی و ئابورییەی خەڵک و شاری سلێمانی و ھەڵەبجە وگەرمیان و ڕاپەرین لە لایەن حکومەتە حیزبۆکراتیەکەی ھەولێر , دەبێت یەکێتی ھەموو ڕێگایەک بگرێتە بەر. ئەگەر کوردستانمان دەوێت، دەبێت ستۆپ بە ئاراستە ھەڵەکەی ناو پارتی و حکومەت بکرێت کە دەیەوێت لە سەر عەرشی کەلاوەدا، خودانی ھەمووان بێت !
بافڵ تاڵەبانی لە دیمانەکەیدا لەگەڵ کەناڵی ڕووداو، وەک بوارەکانی دیکە واتە (حزبیی و مەیدانیی)، سنووری کێشا، سنووری کێشا بۆ دیداری میدیایی و زانیاریپێدان و نواندنی رەفتاریی، واتە بەڕێز بافڵ تاڵەبانی لەم دیدارەوە، "بەڕای من" سنووری کێشا لەنێوان دیدارە سیاسییەکانی پێش خۆی، ھیچ دیدارێ بەمشێوەیە ڕاشکاومان نییە، مەگەر لەناو کتێبەکاندا، بەو مانایەی ھەر سیاسییەک بیەوێت دیدار بکات و شت بڵێ، بەلایەنی کەمەوە لە پێدانی زانیاریی و رەفتاردا، دەبێ بگاتە سنووری دیمانەکەی بافڵ جەلال تاڵەبانی، ئەگینا ئەوەی دەیڵێت زانراوە و گرنگ نابێت. بۆ نمونە بەرپرسێک دێت باسی پەیوەندی پارتی و یەکێتیی دەکات، چی ماوە دوای بەڕێز بافڵ تاڵەبانی بیڵێت بۆ ئەم دۆخەی ئەو دوو حزبەی تێدایە؟
ئایا جورئەتی وتنی شتیتری ھەیە، ئەگەر ھەشبێ؟ ئایا وتنەوەی دووبارەکان گرنگیی دەبێ؟
بۆیە بافڵ تاڵەبانی لەو دیمانەدا تەنھا کاری سیاسیی نەکرد، بەڵکو کاری میدیایی، زانیاریی، ڕەفتاریی، ھێڵکێشانیشی کرد. کاری لەسەر بەرپرسانیتر کرد و ئەرکی سەرشانیانی قورس کرد، ئەگەر نەڵێم مەحوی کردنەوە و ھیچی بۆ نەھێڵانەوە!.
بافڵ تاڵەبانی ھێندە زانیاریی داوە، کە تا چەند مانگێکی دیکە خەڵک پێویستی بە زانیاریی سیاسیی ھەواڵگریی نییە. بافڵ تاڵەبانی زانیاریی سادەی نەداوە، بەڵکو زانیاریی لە رەگەزی زانیارییە قورسەکان داوە، ئەو زانیارییانەی رای گشتیی خاودەکاتەوە ریلاکس.
ئەم قسانەم وەسف نییە بۆ بەڕێز بافڵ، بەھیچ جۆرێک کارم بەکەس نییە جگە لە (اللە)، بەڵام وەک دەرکەوتەیەکی سیاسیی، کۆمەڵایەتیی، میدیایی، قسەی لەسەر دەکەم.
چاودێرانی کوردی باشوور بەس خەریکی قسەی سواوی کڵێشەیین بەناوی شیکردنەوەوە، لەکاتێکدا دەستیان کورتە و ناگات بە سادەترین لێکدانەوە فکریی و سرکەکان، ئەوەی ئەوان دەیڵێن، ڕای گشتییش ھەستی پێ دەکات.
بافڵ تاڵەبانی لەگشتێتیی دیمانەکەیدا یەکەمی بێ ڕکابەر بوو، نەک ڕووداو. تەنانەت پێشکەشکار نەیتوانی وەک میدیاکار بێت، بەڵکو لە رووخسار و جوڵەیدا دیاربوو نەیتوانی لەرووی دەروونیی یان زمانی جەستەوە، ھەژمونی بەسەر بافڵ تاڵەبانیدا ھەبێت، بەکورتی دبلۆماتیەتی میدیایی نەبوو.
بەکورتی، راشکاویی بافڵ تاڵەبانی لەزانیاریداندا، کۆتایی ھێنا بە زانیاریی دپلۆماتیانە و داپۆشراو و چەواشەکارانەی لێپرسراوانی حزبیی. شتێک نەماوەتەوە بیڵێن یان دایپۆشن، ئەوپەڕی دەتوانن زانیارییەکانی بافڵ تاڵەبانی دووبارە بکەنەوە یان بڵێن وەک کاک بافڵ وتی.
دوور نییە لەداھاتوودا بافڵ تاڵەبانی ببێت یان بکرێتە وتراوێکی کۆمەڵایەتیی و لە داواکردنی سەراحەتدا بوترێ کاک "بافڵانە" بدوێ. واتە ڕاشکاو بە.
رووداوی لەمجۆرەی بافڵ تاڵەبانی بۆ شڵەقاندنی گۆمی وەستاوی، سیاسەتی کوردیی، باشووریی لای من پەسەندە. بوارەکانی دیکەش پێویستی بەمجۆرە کەسانەیە، بۆ نمونە بواری ڕۆشنبیریی.