گوێدرێژ و درۆن، ئاڕاستەی ململانێ سەربازییەكانی ئۆكراین و روسیا دەگۆڕن، هەردوولا هەوڵ دەدەن تەكنیكی جیاواز لە شەڕەكەدا تاقی بكەنەوەو زیانەكان لەسەر خۆیان كەمبكەنەوە.

وەفدێكی باڵای ئۆكراین بە سەرۆكایەتی زیلینسكی و وەزیری دەرەوە لە جەددەی سعودیەن بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ ئەمریكا سەبارەت بە كۆتاییهێنان بە شەڕی سێ ساڵەی لەگەڵ روسیا.

ئەم كۆبوونەوەیە گرنگترین و رەنگە دوایین هەوڵی ئۆكراین بێت لە دوای دیدارە توندەكەی زیلینسكی و ترەمپ لە كۆشكی سپی لە 28ی شوباتی رابردوو بۆ چاككردنەوەی پەیوەندییە دیبلۆماسیەكانی نێوانیان، لە هەمانكاتدا كیێڤ هێرشێكی درۆنی گەورەی كردە سەر مۆسكۆ كە خۆی لە 330 درۆنی خۆكوژدا بینییەوە.

روسیاش لە وەڵامی هێرشە درۆنیەكەی ئۆكراین، 12 شارۆچكە و زیاتر لە 100 كیلۆمەتر چوارگۆشەی لە ناوچەی كورسك كۆنترۆڵ كرد.

بەپێی راپۆرتەكان، روسیا لەم دواییانەدا ئەسپ و گوێدرێژی لە شەڕی دژی ئۆكراین بەكارهێناوە بۆ گواستنەوەی كەرەستەو پێداویستی سەربازی و تەنانەت گواستنەوەی سەربازانیش.

راپۆرتەكان دەڵێن، سوپای روسیا دەیەوێت سەرنجی درۆنەكانی ئۆكراین لەسەر خۆی دووربخاتەوە كە بە ئاسانی دەتوانن ئۆتۆمبێلی زرێپۆش و جوڵاو لە نزیك هێڵەكانی پێشەوەی شەر دەستنیشان بكەن و بیانكەنە ئامانج.

پەنابردنی مۆسكۆ بۆ گوێدرێژ كە وەك فریادڕەس بۆ ئەم قۆناغە لێكدەدرێتەوە، لەكاتێكدایە شەڕەكە لە ئاستێكی تەقلیدییەوە گۆڕٍاوە بۆ ئاستێكی تەكنەلۆژیای بەرز كە تیایدا فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و لەیزەر و ئامێرە ئەلیكترۆنیەكانی تەشویش و هاك كردن باڵادەستن تیایدا.

بەكارهێنانی ئەسپ لە جەنگەكاندا دەگەڕێتەوە بۆ دەوروبەری ساڵی 1500ی پێش زایین، كاتێك بۆ ڕاكێشانی گالیسكەو دابینكردن و گواستنەوەی كەرەستەی سەربازی بەكاردەهێنرا.

هەر لەوبارەیەوە رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵ دەڵێت، هێزە تایبەتەكانی ئەمریكا لە سەرەتای داگیركردنی ئەفغانستاندا گوێدرێژ و ئەسپیان بەكارهێناوە.

رۆژنامەكە بەگێڕانەوە لە سەربازە ئۆكراینییەكان دەڵێت، بۆ یەكەمجار سەربازە روسەكانیان بە سواری گوێدرێژەوە بینیوە، تووشی شۆك بوون، چونكە هیچ كات پێشبینی ئەوەیان نەكردووە، هەرچەندە پێشتر بە ماتۆڕ سكیل چەندین هەوڵی لەوشێوەیەیان پوچەڵ كردووەتەوە.

لە كاتێكدا كە روسەكان ئەسپ و گوێدرێژ بەكاردەهێنن، سوپای ئۆكراین عەرەبانەی دەستی بەكاردەهێنێت بۆ گواستنەوەی دار و پێداویستی سەربازی و تەنانەت بریندارەكانیش بەدرێژایی چەندین كیلۆمەتر، ئەویش بەهەمانشێوە بۆ لابردنی سەرنجی تانك و درۆنەكانی روسیایە.

رۆژنامە ئەمریكیەكە دەڵێت، سوپای روسیا مانگی رابردوو تووشی كێشە بووە لە دابینكردنی تەقەمەنی و كەرەستە و خۆراك بۆ هەندێك لە بەرەكانی شەڕ و لەبەر ئەم هۆكارەش پەنای بۆ بەكارهێنانی گوێدرێژ بردووە بۆ گواستنەوەی خزمەتگوزارییە لۆجستییەكان.

لە جیهاندا 8ی مارسی هەموو ساڵێك وەك رۆژی جیهانی ژنان دیاریكراوە بۆ ئاماژەدان بە رێز و خۆشەویستی بەرانبەر دەستكەوتەكانی ژنان لەڕووی كۆمەڵایەتی و سیاسی و پیشەیی و ئابوورییەوە.

لە چەندین وڵاتی جیهاندا  بە شێوازی جیا جیا رۆژەكە بەرز رادەگیرێت و لە وڵاتانی وەكوو چین و روسیا و كوبا پشوو بە ژنان دەبەخشرێت. بەگوێرەی فیدراسیۆنی ژنانی چین لەو رۆژەدا  لە وڵاتەكەیاندا زیاتر لە 100 ملیۆن ژن دەتوانن نەچنە سەر كارەكانیان، لە وڵاتانی تریشدا توانا و هێزی ژنان دەنرخێنرێت و گوڵیان پێشكەش دەكرێت. هەروەها پەیامی پیرۆزباییان ئاڕاستە دەكرێت و دووپات دەكرێتەوە كە ژنان هێزی ئاشتین لە كۆمەڵگەدا و بەشدارێكی سەرەكین لە بونیادنانی ژێرخانی وڵات و گەشەسەندنیدا.

لەدوای یەكەم كۆنگرەی یەكێتی دیموكراتی جیهانی ژنانەوە لە ساڵی 1945 لە پاریس كە زیاتر لە 200 ژن لە 50 وڵاتی جیهانەوە رێكیانخست، هەموو ساڵێك یادی ڕۆژی ژنان دەكرێتەوە و ئاهەنگی بۆ دەگێڕدرێت. لەلایەكی تریشەوە، بەشێك لە توێژەران دەڵێن رۆژی جیهانی ژنان دوای بایكۆتی ژنان لە كاركردن لە ئەمریكا روویداوە وەك كاردانەوەیەك بەرانبەر خراپی گوزەرانی ٪70ی ژنان لە شوێنی كارەكانیان و كەمی موچەكانیان.

لە ئێستادا لە جیهاندا ٪25ی سەركردایەتییە سیاسیەكان لەلایەن ژنانەوە دەكرێت و یادكردنەوەی ئەم رۆژەش تایبەتمەندی و سیمایەكی سیاسی هەیە بەڵام لە بەشێك لە وڵاتانی جیهاندا ئەو سیمایە پشتگوێ دەخرێت و تەنها دەبەسترێتەوە بە رۆژی دایكان و خۆشەویستییەوە. لە كاتێكدا لە بەشێكی تر لە وڵاتاندا  كەرنەڤاڵی گەورەی بۆ رێك دەخرێت و ئاهەنگی تایبەت بۆ ئەم رۆژە دەگێڕدرێت كە هەڵگری پەیامێكی بەهێزی سیاسین، كە ئامانج لێیان بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیارییە سەبارەت بە پێگەی ژن.

لە جیهان و كوردستانیش بە درێژایی مێژوو ژنان هاوشان و هاوسەنگەری پیاوان رۆڵیان هەبووە لە تەواوی بوارەكاندا لە بەرەوپێشبردن و درێژەدان بە ژیان. بۆیە ژنان خوازیارن لەم رۆژەدا تەنها دروشمی رووكەش نەوترێنەوە بەڵكو هەنگاوی جددی بنرێت بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانیان لە بوارەكانی بەشداریكردنی سیاسی، دەستگەیشتن بە پەروەردە، یەكسانی جێندەری، توندوتیژی و هەراسانكردن، دامەزراندن، چەوساندنەوەی كۆمەڵایەتی، گەشەسەندی ئابووری و لایەنەكانی دیكەی ژیان كە رۆژانە رووبەڕووی دەبنەوە.

لە هەندێك وڵاتدا سەدان هەزار ژن دەڕژێنە سەر شەقامەكان و داوای دانانی سنوورێك بۆ نەهێشتنی توندوتیژی نێو ماڵ و گێچەڵی سێكسی و جیاوازی لە هەلی كاردا دەكەن.

بەپێی داتاكانی یونسكۆ رێژە نەخوێندەواری لەنێو ژناندا لە عیراق نزیكەی ٪26ە كە ئەمەش زیاترە بەروارد بە پیاوان كە رێژەكەی ٪11یە. لە پەرلەمانیشدا ژنان نزیكەی ٪30ی كورسیەكان پێكدەهێنن و چاوەڕوان دەكرێت لە خولەكانی ئاییندەدا ئاستی بەشداریكردنیان زیاتر ببێت.

لەپێناو بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی و نادادپەروەری بەرانبەر ژنان، حكومەتی وڵاتان چەندین بەڕێوەبەرایەتیان بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان كردووەتەوە و لە كەرتی تابەتیشدا چەندین رێكخراو و دامەزراوە بۆ هەمان مەبەست پێكهێنراون.

رۆژی جیهانی ژنان دەرفەتێك بە ژنان دەدات تاكو سەرنجی خەڵك بۆ تێكۆشانی خۆیان مافەكانیان رابكێشن و بە خەباتی ژنان لە سەرانسەری جیهانەوە بیبەستنەوە.

بە ماوەیەكی كەم لە دوای بڵاوبوونەوەی پەیامەكەی ئۆجەلان، ژمارەیەكی زۆر لە وڵاتانی زلهێز و ناوچەكە هەڵوێستیان راگەیاند و بە تروسكایی هیوا لە باكوری كوردستان و توركیا وەسفیان كرد.

دوای چەند سەعاتێك لە بڵاوبوونەوەی پەیامەكە، برایان هیوز، وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی كۆشكی سپی لەتۆری کۆمەڵایەتی ئێكسێكدا بڵاویكردەوە، پەیامەكەی ئۆجەلان یارمەتیدەر دەبێت بۆ هێنانەدنی ئاشتی لەو ناوچەی كە ساڵانێكە زۆرترین كێشەی تیدایە. برایان هیوز راشیگەیاند، پەیامەكەی عەبدوڵا ئۆجەلان پێشهاتێكی بەرچاوە و یارمەتیدەر دەبێت بۆ هێنانەدی ئاشتی لە ناوچەكە.

لەلایەكی دیكەشەوە، ئیسماعیل بەقائی وەتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئیران رایگەیاند، پێشوازی لە هەر بڕیارێك و لایەنێك دەكەن كە ببێتە مایەی نەمانی توندتیژی و تیرۆر و بەهێزكردنی ئەمن و ئاسایش لە توركیادا. وتیشی، هیوادارین ئەو هەنگاوە كاریگەری ئەرێنی لەسەر ناوچەكەش هەبێت.

هەروەها، نوسینگەی ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس سكرتێری گشتی نەتەو یەكگرتووەكان بڵاویكردوەتەوە گۆتیرێس پێشوازیی لە پەیامەكەی ئۆجەلان كرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە و هاوكات ئەو هەنگاوەش بە تروسكاییەكی هیوا وەسفیكردووە.

لە لایەكی ترەوە ناچۆ سانچێز، پەرلەمانتاری پەرلەمانی یەكێتی ئەوروپا رایگەیاند، بانگەوازەكەی ئۆجەلان  سەرەتایەكی باشە بۆ چارەسەری پرسی كورد و چەكدادانان و هەڵوەشاندنەوەی پەكەكەش هەنگاوێكی مێژووییە.

هەروەها پارتی داد و گەشەپێدان - ئاكپارتی كە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكایەتی دەكات و پارتی فەرمانڕەوای ئەو وڵاتەیە، وەك حزب رایگەیاند، پێشوازی لەو پەیامە دەكەن بەومەرجەی جێبەجێ بكرێت. بەڵام عومەر چەلیك وتەبێژی ئاكپارتی رایگەیاند، پێویستە چەكدارانی كورد لە توركیا و عیراق و سوریا بە هەسەدەشەوە چەكەكانیان دابنێن.

هاوكات ئوزگوز ئۆزەل، سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری – جەهەپە رایگەیاند، بە وتنی (پرسی كورد لە توركیا لە ئارادا نییە)، پرسی كورد چارەسەر نابێت، داواشی لە ئەردۆغان كرد بەرپرسیارێتی ئەو قۆناغە مێژووییە و چارەسەری ئاشتیانە بۆ پەیامەكەی ئۆجەلان لە ئەستۆ بگرێت.

دواتریش، وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا دوای چەند سەعاتێك لە بڵاوبونەوەی پەیامەكەی ئۆجەلان راگەیەنراوێكی بڵاوكردەوە و رایگەیاند، وڵاتەكەی پێشوازی لە پەیامەكە و چەكدانانی پەكەكە دەكات چونكە دەبێتە هەلێكی مێژویی بۆ توركیا.

هاوكات هەریەك لە بەریتانیا و چین و زۆرێكی دیكە لە وڵاتان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی پێشوازیان لە پەیامەكەی ئۆجەلان كرد.

هیواكان دوای بڵاوبونەی پەیامەكەی ئۆجەلان زۆربوون، بەڵام بە تەنیا پەیامەكەی ئۆجەلان نابێتە دارەئەفسوناویەكە تاوەكو كێشەی چەندین ساڵەی توركیا لەگەڵ كوردەكان چارەسەر بكات و پێویستی بە هەنگاوی كرداری هەردوولایە.

چیرۆكی یائیر كوڕە گەورەی ناتانیاهۆ، مشتومڕی گەرمی لەناوخۆی ئیسرائیل دروستكردووە، بەتایبەت دوای ئەوەی پەرلەمانتارێك ئاشكرایكرد، یائیر دەنگی بەسەر باوكی بەرزكردووەتەوەو پەلاماری داوە، دواتر لە ئیسرائیل هەڵاتوەو لە یەكێك لە گرانبەهاترین شوێنی مانەوە لە ئەمریكا گیرساوەتەوە.

لێدان و دەنگ بەرزكردنەوە بەسەر باوكیدا، هەڵاتن و تەرخانكردنی خەرجییەكی گەورە بۆ مانەوەی لە دەرەوەی وڵات، هەموو ئەمانە چیرۆكی یائیر كوڕە گەورەی بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیلن كە ئێستا لەناو كنێست مشتوومڕیان ناوەتەوە.

یائیر ناتانیاهۆی تەمەن 33 ساڵ، لە ساڵی 2023وە ئیسرائیلی جێهێشتوەو لە شوقەیەكی گرانبەهای سەر دەریا لە شاری مەیامی ئەمریكا نیشتەجێبووە، سكاڵای لەسەر ژنە پەرلەمانتارێكی وڵاتەكەی تۆمار كرد كە لە كنێست قسەی لەبارەوە كردبوو.

نەعمە لازمی، ئەندامی پارتی كرێكارانی ئیسرائیل رۆژی یەكشەممە لە كنێست پەردەی لەسەر دۆسیەی یائیر هەڵدایەوە كە بەوتەی خۆی پەلاماری ناتانیاهۆی باوكی داوەو دەنگی بەسەردا بەرزكردووەتەوە، دواتر بەرەو ئەمریكا هەڵاتووە.

یائیر لە بەرانبەر لێدوانەكانی نەعمە، داوای 90 هەزار دۆلار قەرەبوو دەكات، لەكاتێكدا ئەو راپۆرتەی لەبارەیەوە ئاشكرا بووە، پرسیار لەبارەی تێچووی مانەوەی یائیر دەكەن كە مەزەندە كراوە بە نزیكەی 700 هەزار دۆلار لە ساڵێكدا.

پرسیارەكە لەبارەی ئەوەوەیە كە ئایا سەرچاوەی ئەم بڕە پارەیە لەكوێوە بۆ یائیر تەرخان دەكرێت، لەكاتێكدا هێشتا چیرۆكی هەڵاتنەكەی بۆ رای گشتی ئاشكرا نەبووە.

حزبی لیكودی فەرمانڕەوا، بەتووندی وەڵامی لێدوانەكانی ژنە پەرلەمانتارەكەی دایەوەو بە بوختانێكی بێ بنەما وەسفی كرد و نەعمەی  بە بەزاندنی سنووری وتاری سیاسی چەپەكانی تۆمەتبار كرد.

لیكود داوا دەكات، پارێزبەندی لە نەعمە لازمی بسەندرێتەوە و سزا بدرێت، بەڵام ئەو ژنە پەرلەمانتارە سوربوونی خۆی بۆ لێدوانەكانی دووپاتكردەوەو رایگەیاند، رای گشتی شاهیدی وەڵامێكی ڕوونە سەبارەت بە شوێنی نیشتەجێبوونی یائیر ناتانیاهۆ لە دەرەوەی وڵات.

میدیا ئیسرائیلییەكان باس لەوە دەكەن، یائیر لە ساڵی 2023، لە لوتكەی ناڕەزایەتییەكان دژی چاكسازییە دادوەرییەكان، ئیسرائیلی جێهێشتووە.

لەوبارەیەوە نیر هیفێتس، راوێژكاری پێشووی میدیایی بنەماڵەی ناتانیاهۆ، لە چاوپێكەوتنێكدا پێشتر ئاشكرایكردبوو، شاهیدی ئەوە بووە كە یائیر لە میانی كۆبوونەوەیەكی سیاسیدا لە شوێنی نیشتەجێبوونی سەرۆك وەزیران، دەنگ بەسەر باوكیدا بەرزدەكاتەوە، لەوكاتەشدا سارەی دایكی دەستوەردانی كردووەو هەڕەشەی لە ناتانیاهۆی هاوسەری كردووە، ئەگەر یەك ڕاپۆرت لە دژی خۆی و كوڕەكانی بەرز بكاتەوە، خوێن دەخاتە سەر دەستەكانی، لەوكاتەشدا ژوورەكەی بەخێرایی بەجێهێشتووە.

هاوكات ڕۆژنامەی هارتزی ئیسرائیلی بڵاویكردەوە، تێچووی پاسەوانیكردنی یائیر لە فلۆریدا كە گرنترین شوێنی ئەمریكایەوە بۆ ژیان كردن، لە ماوەی 7 مانگدا 275 هەزار دۆلار لەسەر گەنجینەی ئیسرائیل كەوتووە.

بەپێی یاسای ئیسرائیل، منداڵەكانی سەرۆك وەزیران تا تەمەنی 4 ساڵی، خەرجی ژیانیان دەكەوێتە سەر دەوڵەت، بەڵام لەناوخۆی وڵاتدا نەك دەرەوە، ساڵی رابردووش لەناوخۆی ئیسرائیل توڕەیی جەماوەری دژی یائیر بەرپابوو كاتێك زانرا لە هەستیارترین دۆخی وڵاتەكەیدا، ئەو كرێی مانەوەی شوقەكەی 50 هەزار دۆلارە لە مانگێكدا.

ئەمڕۆ 37 ساڵ بەسەر تاوانی ئەنفالدا تێدەپەڕێت، ئەو شاڵاوەی 182 هەزار کوردی تێدا ئەنفال کرا و نزیکەی 200 هەزار ژن و پیاو و منداڵی کوردیش بەرەو ناوچەکانی ناوەراست و باشووری عیراق راگوێزران و شەهید کران.

حکومەتی بەعس لە 23ی شوباتی ساڵی 1988 بە هەشت قۆناغ پرۆسەی ئەنفالی کوردەکانی دەستپێکرد.

پڕۆسەی ئەنفال:

حکومەتی بەعس لە ساڵی 1988، بە بڕیاری سەدام حسێن سەرۆکی ئەو کاتەی عیراق و بە سەرکردایەتی عەلی حەسەن مەجید و لەژێر ناوی سورەتی 'الانفال'دا پرۆسەی ئەنفالکردنی کوردەکانی دەستپێکرد.

لەبارەی بەکارهێنانی سورەتی 'الانفال'ی قورئان، ماڵپەڕی نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێم لە بەغدا ئاماژەی بەوەکردووە، "ناوی ئەو سوورەتە بۆ شاڵاوی ئەنفال لەلایەن حزبی بەعسەوە بە هەڵە بەکارهاتووە."

هەوڵەکان بۆ کەمکردنەوەی ژمارەی کورد لە ناوچەکانی خۆیان، بە چەندین شێوە و لەژێر چەندین ناوی جیاوازدا بە درێژایی حوکمی دیکتاتۆری بەعس و چەندین حکومەتی دیکە بەردەوام بوون.

جینۆساید و تەعریبکردنیش لە سەردەمی رژێمی بەعسدا یەکێک بوو لەو تاوانانەی دژ بە کورد دەکران وەک "تەعریبکردنی گوندەکانی دەوروبەری کەرکوک لە ساڵی 1963، راگواستن و بێسەروشوێنکردنى کوردانى فەیلى لە ساڵانى 1970 و 1980کان، ئەنفالکردنى هەشت هەزار کەس 'ئەنفالی بارزانییەکان' لە ساڵى 1983، بەکارهێنانى چەکى کیمیایی لە کۆتایى ساڵانى 80کان وەک کیمیابارانکردنى هەڵەبجە، هەڵمەتى فراوانى ئەنفاڵ لە ساڵى 1988 کە هەشت قۆناغ بوو".

سەدام حسێندا بە هەشت قۆناغ لەژێر ناوی سورەتی ئەنفالدا پرۆسەکەی ئەنجامدا، کە لە 23ی شوبات تاوەکو ٦ی ئەیلوولی خایاند و سەدان هەزار خەڵکى بێتاوان زیندەبەچاڵ کران و شوناسی چەندین خانەوانە لەناوبرا.

زیانەکانی پرۆسەی ئەنفال:

لە پرۆسەی ئەنفالدا زیانی گەورە لەرووی مرۆیی و لەرووی کلتور و لایەنی کۆمەڵایەتی و جوگرافیاوە بە کورد گەیەنرا، لەوانەش بەکۆمەڵ کوشتنی 182 هەزار هاووڵاتی مەدەنی لە ژن و پیاو و منداڵ، وێرانکردنی نزیکەی چوار هەزار گوند لە کۆی چوار هەزار و 655 گوندی کوردستان و تیایدا 250 گوند بەر هێرشی چەکی کیمیایی کەوتن، بەکارهێنانی چەکی کیمیایی قەدەغەکراو، کە تاوەکو ئێستاش کاریگەریی بەسەر ئەو کەسانەوە ماوە کە بەرکەوتەی چەکی کیمیایین، هەروەها کاریگەریی ئەو چەکە لەسەر خاک و ئاوی ناوچەکانیش ماوە".

یادی ئەنفال

14ی نیسانی هەموو ساڵێک بە یادی ئەنفال دانراوە، ئەوەش لەبەر ئەوەی قۆناغی سێیەمی ئەنفال لە 31ی ئازار تاوەکو 14ی نیسانی ساڵی 1988 خایاند و ناوچەکانی گەرمیانی گرتەوە.

ئەنفالی گەرمیان گەورەترین و فراوانترین قۆناغی ئەو شاڵاوە بوو، کە تیایدا پێنج هەزار گوند خاپورکران و 20 هەزار ژن و پیاو و منداڵ رەوانەی سەربازگەی قۆڕەتو کران.

هەربۆیە حکومەتی هەرێم ١٤ی نیسانی هەموو ساڵێک بۆ یادکردنەوەی ئەو تاوانە دیاریکردووە.

قۆناغەکانی ئەنفال:

قۆناغی یەکەم: لە 21ی شوبات تاوەکو 18ی ئازاری 1988ی خایاند و گوندەکانی دۆلی جافایەتی و ناوچەی شارباژێری گرتەوە. لەو قۆناغەدا 25 بۆ 30 گوند وێرانکران و بە تەواوی چۆڵکران و بەعس بە تاڵانی بردن.

قۆناغی دووەم: لە 14ی ئازار تاوەکو 22ی ئازار 1988ی خایاند، ناوچەی قەرەداغی گرتەوە و بە سەختی کیمیاباران کرا، بەشێکی زۆری دانیشتووانەکەی ئاوارەی ناوچەکانی گەرمیان بوون و بەشێکی زۆریان بەعس دەستگیری کردن و برانە بەندیخانەی "نوگرەسەلمان"، کە لەوێ زۆرینەیان بەهۆی تینویەتی و برسیەتیەوە گیانیان لەدەستدا.

قۆناغی سێیەم: لە 31ی ئازار تاوەکو 14ی نیسانی ساڵی 1988ی خایاند، کە ئەنفالی گەرمیانی پێدەوترێت، ئەم قۆناغەی ئەنفال گەورەترین و فراوانترین قۆناغی پرۆسەکە بوو، کە پێنج هەزار گوند خاپور کران و 20 هەزار ژن و پیاو و منداڵ رەوانەی سەربازگەی قۆڕەتو کران.

قۆناغی چوارەم: لە 18ی نیسان تاوەکو 20ی نیسان ساڵی 1988ی خایاند، ئەو ناوچانەی گرتەوە کە دەکەوێتە نێوان زێی بچوک؛ گوندەکانی ئاغجەلەر و تەق تەق و عەسکەر و گۆپتەپە، کە جارێکی دیکە چەکی کیمیایی لێ بەکارهێنرا.

قۆناغی پێنجەم و شەشەم وحەوتەم: لە 24ی ئایار تاوەکو 31ی ئابی ساڵی 1988ی خایاند، گوندەکانی پارێزگای هەولێری گرتەوە و 52 گوند لە خەلیفان و رەواندز و خۆشناو وێران کران.

قۆناغی هەشتەم: لە 25ی ئاب تاوەکو 6ی ئەیلولی 1988ی خایاند و زاخۆ ئامێدی و شێخان و ئاکرێی گرتەوە و چەکی کیمیایی هێشوویی تێدا بەکارهێنرا.

21ی شوباتی هەموو ساڵێک بە رۆژی جیهانیی زمانی دایک دادەنرێت لە جیهاندا، کە بە چالاکی جۆراوجۆر لە سەرانسەری جیهان یادی دەکرێتەوە. زمانی کوردیش یەکێکە لەو زمانانەی گرنگی خۆی هەیە و لە پۆلێنکارییەکاندا سەر بە گەورەترین خێزانی زمانە.

زمان ئەو ئامڕازێکی گرنگە بۆ پاراستن و هێشتنەوە و گواستنەوەی مێژوو و کلتووری وڵاتان و گەشەسەندی بەردەوام لە پەروەردە و رۆشنبیری کۆمەڵگەدا.

یونسکۆ ساڵی 1999 رۆژی 21ی شوباتی بە رۆژی زمانی دایک دانا و ئەمساڵ 26 ساڵە ئەو یادە لە سەرانسەری جیهاندا بە چەندین چالاکی جۆراوجۆری کلتووری و رۆشنبیری و فەرهەنگی دەکرێتەوە و چەندین توێژینەوەی نوێ لەبارەی زمان لەو رۆژەدا بڵاودەکرێنەوە.

بەپێی ئاماری یونسکۆ هەشت هەزار و 324 زمان لە جیهاندا هەن و نزیکەی حەوت هەزاریان هێشتا بەکاردێن و قسەیان پێدەکرێت. زمانی کوردیش لە ریزبەندی 100 زمانی یەکەمدایە.

دیاریکردنی رۆژی 21ی شوبات بۆ رۆژی جیهانیی زمانی دایک دەگەڕێتەوە بۆ ئەو خۆپیشاندانەی کە لە ساڵی 1952 خوێندکارانی زانکۆی دەکای بەنگلادیش و چەند بزوتنەوەیەکی ئەو کاتە ئەنجامیاندا بۆ بەرگریکردن لە زمانی بەنگالی و بەکارهێنانی لە کاروباری حکومەتدا، کە بەهۆی خۆپیشاندانەکانەوە چوار خوێندکار لەلایەن پۆلیسی وڵاتەکەوە کوژران.

زمانی کوردی و گرنگییەکەی لەسەر ئاستی جیهان

زمانی کوردی هاوشێوەی زمانەکانی دیکەی جیهان گرنگی خۆی هەیە و لە ئێستادا زیاتر لە 40 ملیۆن کەس لە جیهاندا قسەی پێدەکەن. بەپێی توێژینەوەکان، سەر بە گەورەترین خێزانی زمانە کە هیندۆ ئەوروپییە. ئەگەر چی ئەوانە زانیاری رەسمی و دانپێدانراون، بەڵام رەنگە لەچاو ئەو توێژینەوانەی ئێستا لەسەر زمانەکە و خاکی کوردەکان ئەنجام دەدرێن، حەقی خۆی پێنەدابێت و دوور نییە لە داهاتوودا گۆڕانکارییان بەسەردا بێت.

زمانی کوردی گرنگییەکی زۆری هەیە، بەوپێیەی ئێستا چەندین سەرچاوەی مێژوویی باس لەوەدەکەن، کوردستان لانکەی مرۆڤایەتی و سەرهەڵدانی چەندین شارستانییەتی جیاوازە. بەوپێیەی لەم چەند ساڵەی دواییدا چەندین شوێنەواری مێژوویی گرنگ لە ناوچە جیاوازەکانی کوردستان دۆزراونەتەوە، کە مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ چەندین هەزار ساڵ بەر لە زایین، وەک شوێنەواری گرێ ناڤۆکێ- گۆبەکلیتەپە 'خەرابڕەشک' لە باکوور کە بە خاڵی سفری ژیان یان خاڵی دەستپێکی مێژوو ناودەبرێت و تەمەنی زیاتر لە 12 هەزار ساڵ بەر لە زایینە.

یانیش لە سەرەتای مانگی ئایاری ساڵی رابردوو، تیمێک لە زانایانی زانکۆکانی کامبریج و لیڤەرپوڵ وێنەی رووخساری ژنێکی ٤٠ ساڵەی نیاندەرتاڵیان دروستکردەوە، کە نزیکەی ٧٥ هەزار ساڵ پێش ئێستا لە ئەشکەوتی شانەدەر ژیاوە. کە ئێسکەکان لە ساڵی 2018ـەوە دۆزرابوونەوە و کاریان لەسەرکرابوو، تاوەکو دواجار ساڵی رابردوو توانیان شێوەکەی دروستبکنەوە.

ئەو زانایانە باسیان لەوەکرد، بەپێی لێکۆڵینەوەکان ئەو ژنە لە 40ـەکانی تەمەنیدا بووە و پێدەچێت بەهۆی تاشەبەردەوە ئێسکەکانی پارچە پارچە بووبن و گیانی لەدەستدابێت.

بەپێی لێکۆڵینەوەکانی لەسەر شانەدەر کراوە، مرۆڤی ئەو کاتە خێزانیان پێکهێناوە و مردوویان بە خاک سپاردووە و گوڵیان لەسەر گۆڕی مردووەکانیان داناوە.

لەلایەکی دیکەوە هەر لە مانگی ئایاردا، وێنەی هەڵکۆڵڕاوی جەنگاوەرێک لەسەر شاخی خۆشکی گەرمیان دۆزرایەوە، کە مێژووەکەی بۆ زیاتر لە چوار هەزار ساڵ بەر لە ئێستا دەگەڕێتەوە. کە وێنەی سەربازێک نیشاندەدات وەک ئاماژەیەک بۆ سەرکەوتن و قاچی لەسەر دیلێک داناوە، ئەوەش دووەم شوێنەواری هەڵکۆڵڕاوە لە کوردستاندا دۆزرابێتەوە.

ئەم دۆزینەوانە و چەندین دۆزینەوەی دیکەی مێژوویی ئەوە دەردەخەن کە خاکی کوردستان لە دەیان هەزار ساڵ بەر لە زایینەوە مرۆڤی تێدا ژیاوە و ئەو مرۆڤانە پەیوەندی کۆمەڵایەتییان دروستکردووە و خێزانیان پێکهێناوە، دواتریش لە ئەشکەوتەکان هاتوونەتە دەرەوە و بەرەو پێکهێنانی گوند و شارستانیەت هەنگاویان ناوە. کە ئەمەش گرنگی زمان روون دەکاتەوە لە کوردستاندا.

ئەگەرچی ئەو زمانە کوردییەی ئێستا قسەی پێدەکرێت لەگەڵ ئەو مێژووە دوور و درێژەدا گۆڕانی بەسەردا هاتووە، بەڵام دەرخەری ئەوەیە بنەچەی زمانی کوردی لەگەڵ ئەو مێژووەدا لەم ناوچەیەدا هەبووە و پەرەی سەندووە، لەگەڵ کۆچکردنی مرۆڤەکانی ئەو کاتەشدا بەشێکی کلتور و زمانی خۆیان گواستووەتەوە بۆ ناوچەکانی دیکەی چواردەور و جیهان.

زمانی کوردیش بە یەکێک لە زمانە "خواکردییەکان" دادەنرێت نەک "خودکردیی" چونکە بەتەواوی تەبایە لەگەڵ سروشت و لەکاتی ناوهێنانی هەر شتێکدا هاوتای وێناکردنەکەیەتی.

توێژەران بەشێکی هۆکاری ئەو یەکانگیرییەی زمانی کوردی لەگەڵ سروشت بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە، هەڵکەوتەی جوگرافی ناوچەکە و سروشتی خاکی کوردان پاڵنەر بووە بۆی، بۆیە سروشت رەنگی داوەتەوە هەم لەسەر زمان و شێوەی دەربڕین، هەم لەسەر دەروون و چۆنییەتی دروستبوونی کەسایەتی تاک لەم ناوچەیەدا.

ئەمڕۆ 26 ساڵ بەسەر دەستگیركردنی عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری زیندانیكراوی پارتی كرێكارانی كوردستان "پەكەكە" تێدەپەڕێت، كە لە 15ی شوباتی 1999 لە كینیا دەستگیركرا.

عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری زیندانیكراوی پارتی كرێكارانی كوردستان "پەكەكە" ناوی تەواوی عەبدوڵا عومەرە و ناسراوە بە ئاپۆ، لە 4ی نیسانی 1949 لە گوندی ئامەرا لە قەزای خەلفەت لە پارێزگای رەحا لە دایكبووە، لە پەیمانگایەك هونەری توركی خوێندووە، دواتریش بەشی یاسای لەزانكۆی ئیستەنبوڵ خوێندوە و زانستە سیاسییەكانیشی لە ئەنقەرە تەواوكردووە.

لە 27تشرینی دووەمی 1978 بە بەشداری 23 كەس، لەگوندی فیس لە پارێزگای ئامەد پارتی كرێكارانی كوردستان "پەكەكە"ی دامەزراندوە، دوای كودەتا سەربازییەكەی 12ی ئەیلولی 1980ی توركیا، پەكەكە كەوتە ژێر فشارەوە، دواتر هەر لە ساڵی 1980 ئۆجەلان لەگەڵ چەند كەسێكدا چوونەتە لوبنان و لەدۆڵی بیقاع هێزی چەكداری دامەزراندوە.

 لە 15 ئابی 1984 بەفەرماندەیی مەعسوم كۆركوماز یەكەم فیشەكی گەریلاكانی پەكەكە، بەڕووی سوپای توركیادا تەقێنرا، ئەوەش بووە دەسپێكی شەڕێكی درێژخایەن كە تائێستاش بەردەوامە.

ئۆجەلان لە ساڵی 1990 لە لوبنانەوە چووە سوریا، تا ساڵی 1998 لە سوریا نیشتەجێبوو، لە ژێر گوشاری توركیا لە 9ی تشرینی یەكەمی 1998 سوریای بەجێهێشتووە و روی كردوەتە روسیا و یۆنان و ئیتاڵیا، لەو وڵاتانەش مافی مانەوەی قبوڵنەكرا، دواتر لەسەر داوای یۆنان بەرەو كینیا بەرێكەوت.

لە 15 شوباتی 1999 لە كینیا دەستگیركرا، هەواڵی دەستگیركردنیشی لە كوردستان و ئەوروپا كاردانەوەی زۆری لێكەوتەوە و دەیان خۆپیشاندان ئەنجامدران، لە كاتی دەستگیركردنیەوە تائێستا خراوەتە زیندانی تاكەكەسی لە دوورگەی ئیمراڵی لە دەریای مەڕمەڕە.

لە رۆژی 29ی حوزەیرانی 1999، فەرمانی لەسێدارەدانی بۆ دەرچوو، بەڵام لە كانوونی دووەمی 2000، دادگا فەرمانی لەسێدارەدانی ئۆجەلانی دواخست، لە مانگی ئابی 2002ش سزاكەی لە لەسێدارەدانەوە گۆڕدرا بۆ زیندانیكردنی هەتا هەتایی.

لە ماوەی زیندانیكردنی ئۆجەلانیشدا، دوو قۆناغ بۆ چارەسەری كێشەی كورد دەستیپێكردووە، یەكەمیان لە ساڵی 2009 تا 2011 كە بە دانوستانەكانی ئۆسلۆ ناسراوە، دووەمیشیان لە بەهاری 2013، بەخوێندنەوەی پەیامی ئۆجەلان لە نەورۆزی ئامەد پرۆسەی ئاشتی دەستیپێكرد، لەو ساڵەدا بۆیەكەم جار دوای 14 ساڵ زیندانیكردن، چەند وێنەیەكی ئۆجەلان لە زیندانەوە بڵاوكرانەوە، لە تەمموزی 2015ش ئاگربەست شكستی هێنا.

لە 6ی ئەیلولی 2018 سەردانیكردنی پارێزەرەكان بۆ لای ئۆجەلان قەدەغەكرا، بەڵام لە نیسانی 2019 بڕیارەكە هەڵوەشێنرایەوە و جارێكی تر پارێزەرەكانی چاویان بە ئۆجەلان كەوت، دواتر لە ساڵی 2020 جارێكی تر چاوپێكەوتنی قەدەغەكرا، تا 28ی كانوونی یەکەمی 2024 كە وەفدێكی پارتی یەكسانی و دیموكراسی "دەم پارتی" لە زیندانی ئیمراڵی سەردانیان كرد و لە رێگەی وەفدەكەشەوە پەیامێكی بۆ رایگشتی و لایەنە سیاسییەكانی توركیا بڵاوكردەوە.

دوای 10 ساڵ پڕۆسەی ئاشتیی لە باكوری كوردستان دەستپێدەكاتەوە، دەنگی كورد دەتوانێت خەونی ئەردۆغان بۆ بوونەوە بە سەرۆك كۆمار بەدیبهێنێت.

دوای 10 ساڵ و نزیكەی دوو مانگ، جارێكی دیكە جموجۆڵە سیاسیەكان لە باكوری كوردستان زیاتر بون و كورد هیوایەكی بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی ئاشتی لە توركیا بۆ گەڕاوەتەوە.

توێژەرانی نێودەوڵەتی تێڕوانینیكی جیاوازیان بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی ئاشتیی لە باكوری كوردستان و توركیا هەیە و ئەوان پەنجەی گومانیان لەسەر رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك كۆماری توركیایە كە بۆ ئەوەی بۆ جارێكی دیكە دەست بە كورسیی دەسەڵاتەوە بگرێت، پێوستی بە دەنگ و پشتیوانیی كورد هەیە.

ئەردۆغان ساڵی 2023 لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی توركیا وتی تەنها دوو خولی پێنج ساڵە لە پۆستی سەرۆك كۆمار بەردەوام دەبێت، لە كاتتێكدا دەستوری ئێستای وڵاتەكەش تەنها رێگەی بەو دوو خولە دەدات.

ئێستا كە ئاماژەكانی هەنگاو و جوڵەكانی ئەردۆغان دەركەوتوە كە چاوی لە جاری چوارەمیشە لە لوتكەی دەسەڵاتی توركیادا بمێنێتەوە تاكە رێگە ریفراندۆمە بۆ گۆڕینی دەستور سەبارەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بۆیە كورد بەو كورسیانەی لە پەرلەمان هەیەتی دەتوانێت چارەنوسی كورسیی سەرۆك كۆماریی بگۆڕێت.

ئەردۆغان لە هەموكاتێكدا زیاتر پێوستی بە 57 دەنگە یەكلاكەرەوەكەی پارتی یەكسانی و دیموكراتی گەلان دەم پارتییە و هەر ئەوەش وای كردوە لە ئاست دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی چارەسەریی پرسی كورد بكەوێتە سوڕی متبونەوە، بەڵام رێگریشی لە هەنگاوەكانی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرستی هاوپەیمانی نەكردوە كە بۆ یەكەمجار بانگەشەی دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكەی كرد و داوای لە چاوپێكەوتنەكاندا لەگەڵ ئۆجەلان و دوای شەش ساڵ دەست پێبكاتەوە.

بڵاوكراوەی گڵوباڵ ڤۆیس نوسیویەتی: ئەگەر كورد لە باكوری كوردستان رازیبن لە بەرانبەر هەندێك دەستكەوتدا خەونەكەی ئەردۆغان بۆ سەرۆك كۆماریی بێننەدی ئەوا هاوشێوەی مامەڵەكردنە لەگەڵ شەیتان، چونكە ئەردۆغان لە ساڵی 2013 دا بە ناوی چارەسەریی پرسی كورد ئەو بانگەشەیەی كرد و دوای دوو ساڵ بە بیانوی جیاوازەوە دەستبەرداری پڕۆسەی ئاشتیی بو هێرشەكانی دژی كورد توند كردەوە.

د. سینان جددی، توێژەری بواری ئاسایشی نێودەوڵەتی پێی وایە كورد دەتوانێت بە هاوكاریی ئۆپۆزیسۆنی توركیا لە سەروی هەموشیانەوە پارتی گەلی كۆماری جەهەپە كۆتایی بە دەسەڵاتی 20 سالەی ئەردۆغان بهێنن و بە پێچەوانەشەوە دەتوانێت ئەردۆغان لە لێواری هەڵدێر رزگار بكات بە مەرجی مسۆگەركردنی پڕۆسەی ئاشتیانەی چارەسەریی پرسی كورد.

لە كۆتاییدا دەوترێت كورد لە باكور كەوتوەتە بەردەم بژاردەیەكی قورس، كە ئەویش بەردەوامبونی دەسەڵاتی ئەردۆغانە لە پێناو دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی ئاشتی...

دیپ سیک، ئەو بەرنامە زیرەكەی چین كە ئێستا هەندێك بە هاوڕێ و هەندێكیش بە بیرمەندی قوڵ وەسفی دەكەن، بەوپێیەی بەرنامەكە بەرەوپێشچوونی زۆری لە وەڵامدانەوەی پرسیارە تایبەتەكان بەدەستهێناوەو بەكارهێنەران تیایدا جگە لە وەرگرتنی زانیاری، تەنانەت سۆراغی خۆشەویستی و هەستەكانیشیان دەكەن.

هەندێک بە هاوڕێ و هەندێكیش بە بیرمەندی قوڵ لە وڵاتی چین وەسفی دەكەن، لەگەڵیدا دەگرین و پێدەكەنن، پرسیاری لێدەكەن لە بارەی داهاتوو، چاوەڕێی پاڵپشتی و هاوسۆزیشی لێدەكەن.

دیپ سیک، ئەو بەرنامە زیرەكە چینییەی كە لەم دواییانەدا پەرەی پێدراوە، لە سەرتاسەری جیهان مشتومڕی بەدوای خۆیدا هێناوە، بەوپێیەی بەرنامەكە توانای وەڵامدانەوەی خێرای هەیە بۆ پرسە هەنوكەیی و گریمانەییەكان.

هۆلی وانگ، كچێكی 28 ساڵی چینییە، شەوێك بەرێككەوت دەكەوێتە گفتۆگۆ لەگەڵ بەرنامە زیرەكەكەی ناو مۆبایلەكەی، كاتێك پرسیار لە مردنی داپیرەی دەكات كە بۆچی خەمێكی قوڵی لەلا بەجێهێشتووە، وەڵامی بەرنامەكە بۆ هۆڵی شۆكهێنەر دەبێت و وایلێدەكات شەوان بكەوێتە دەردە دڵ لەگەڵیدا.

لە سەرەتای ئەمساڵەوە بەرنامەكە لەلایەن تۆڕێك كارمەندی پسپۆڕ و شارەزای تەكنەلۆژییەوە پەرەی پێدراوەو بە چەندین زمان لەسەر مۆبایل و تابلێت و كۆمپیتەر بە پارەیەكی رەمزی بەردەستە، ئەوەی كە لە بەرنامەكانی پێش خۆی جیایدەكاتەوە، توانای لێكدانەوەی ئەو بابەتانەی هەیە كە پێیدەدرێت و ئەویش تەنها لە چەند چركەیەكدا لە نزیكترین گریمانەوە وەڵام دەداتەوە.

هۆلی دەڵێت: دیپ سیک راوێژكارێكی گەورە بوو، یارمەتی دام لە گۆشەنیگای جیاوازەوە سەیری شتەكان بكەم و كاری باشتری بۆ كردم لەو خزمەتگوزارییە راوێژكارییانەی كە پێشتر بە پارە وەرمگرتبوون.

لە نووسینی راپۆرتەوە تا پلاندانان بۆ گەشتەكان، وەرزشكردن و فێربوونی كارامەیی نوێ، بەرنامەكانی دیپ سیك رێگەی خۆیان بۆ ژیانی زۆر كەس لە سەرانسەری جیهان دۆزیوەتەوە، بەڵام زۆریش هەن وەك هۆلی كە چاویان لەوەیە بەرنامەكە پاڵپشتی سۆزدارییان بكات كە لە دەرەوە دەستیان ناكەوێت.

بی بی سی لە راپۆرتێكدا دەڵێت، بەرنامەكە بووەتە سەرچاوەی ئاسوودەیی بۆ زۆرێك لە گەنجانی چینی كە هەندێكیان تادێت بێهیوا دەبن لە داهاتوویان، ئەوەش بەهۆی ئابووری چەقبەستوو، بەرزی رێژەی بێكاری و لێكترازانە كۆمەڵایەتیەكان بەهۆی كۆڤید 19.

لێكۆڵینەوەكان ئەوە دەردەخەن كە نەخۆشی خەمۆكی و دڵەڕاوكێ لەنێو خەڵكی چینیدا لە هەڵكشاندایە، پرۆفیسۆر فانگ كیچینگ، مامۆستای پەیوەندییەكان لە زانكۆی هۆنگ كۆنگ دەڵێت، لە چین كەموكوڕی زۆر لە خزمەتگوزارییەكانی راوێژكاری دەروونی و پیشەیی هەیەو زۆرجار بە نرخێكی گونجاو بەردەست نین.

بەوتەی پرۆفیسۆر فانگ ، بەرنامە زیرەكەكان یارمەتیدەرن بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە، بەڵام پێیوایە ئەو كەسانەی كە حاڵەتی تەندروستی دەروونی جددییان هەیە نابێت پشت بەو بەرنامانە ببەستن.

22 ساڵ بەسەر شەهیدكردنی  شەوكەتی حاجی موشیر و هاوڕێكانیدا بەدەستی تیرۆریستانی ئەنسارولئیسلام تێدەپەڕێت.
ساڵی 2003 كاتێك یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان لە شەڕێكی چەند مانگیدابوو لەگەڵ تیرۆریستانی ئەنسارولئیسلام لە سنوری هەڵەبجە و هەورامان، شەوكەتی حاجی موشیر فەرماندە و تێكۆشەری یەكێتی، سەرۆكایەتی وەفدی دانوستانی حزبەكەی دەكرد بۆ كوژانەوەی ئەو ئاگرەی كە بەرۆكی ناوچەكەی گرتبوو.
سەرەڕای نەبونی دڵنیایی لایەنی بەرانبەر و مەترسی دۆخەكە، بەڵام شەوكەتی حاجی موشیر و هاوڕێكانی ویستیان چیتر ناوچەكە گیرۆدەی تیرۆر و تۆقاندن نەبێت ‌و ئاسایش بەرقەرار بێت، ئەگەرچی هەوڵ و خەباتی ئەوان‌ و هەڤاڵەكانیان توانی سەقامگیری بە ناوچەكە و كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان بدات، بەڵام خۆیان بوونە قوربانی ئەو رێگەیە ‌و لەكردەوەیەكی ترسنۆكانەدا ئێوارەی 8ی شوباتی 2003 لە گوندی گامیش تەپەی شارەزوور ناپاكییان بەرانبەر كرا و  لە كردەیەكی غافڵگیرانەدا تیرۆكران. 
ئەو رووداوەی گوندی گامێش تەپە كە تیایدا شەوكەتی حاجی موشیر و هەردوو فەرماندە سەردار غەفور سلێمان‌ و حیكمەت حاجی عوسمان ‌و چەند هاووڵاتییەكی گوند‌ و خانەخوێی كۆبوونەوەكە شەهیدكران، توڕەبوونی كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتی ئەمریكای لێكەوتەوە، بەجۆریچك كە هەوڵەكانی زیاتر چڕكرانەوە بۆ لەناوبردنی تیرۆریستانی ئەنسارولئیسلام و ئازادكردن و پاككردنەوەی ناوچەی هەورامان لە تیرۆرو تیرۆریستان.
قەدەری یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ئاوا بووە كە لە كاروانی تێكۆشاندا هەم بۆ رزگاریی و سەرفرازیی خاك و هەمیش بۆ ئاشتی و ئارامی خەڵك، دەبێت نرخێكی گرانی خوێن بدات و رۆڵە دەستەبژێرەكانی خۆی بكاتە قوربانی بۆ بەدیهاتنی ئەو ئامانجە.
شەوكەتی حاجی موشیر رۆڵەی یەكێك لە بنەماڵە ناودارەكانی عەشیرەتی جافە و ساڵی 1947 لە گوندی تەپی سەفای شارەزوور لەدایك بووە.
لەبەر ئاڵۆزیی دۆخی كوردستان كۆتایی ساڵی 1968 وازی لەخوێندن هێناوەو پەیوەندیكردووە بە ڕیزەكانی شۆڕشەوە، پاشان كراوەتە لێپرسراوی كارگێڕیی لە بەتالیۆنی هەڵەبجە.
ساڵی 1976 لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە دووجار دەستگیر كراوە و پاشان ئازاد كراوە، هەر هەمان ساڵ هاوسەر و منداڵەكانی لەگەڵ باوكیدا لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە دەسگیركراون و زیاتر لە دوو ساڵ لە زیندانەكانی خوارووی عیراقدا بەندكراون.
شەوكەتی حاجی موشیر لەكۆتایی مانگی حوزەیرانی 1976دا لەگەڵ شەش هاوڕێی تریدا بەبڕیاری سەركردایەتی كۆمەڵە، یەكەم دەستەی چەكداری شۆڕشی نوێیان دروستكرد.
لە ڕاپەڕینە گەورەكەی بەهاری ساڵی 1991دا شەوكەتی حاجی موشیر ڕۆڵی بەرچاوی هەبووەو ئەندامی لیژنەی سەركردایەتی بووە بۆ ئازادكردنی شاری كەركوك و لەو پێناوەشدا بەشداری چەندین شەڕی گەورەی كردووە.

ئیلهام ئەحمەد هاوسەرۆكی دەستەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی خۆبەڕێوەبەری باكور و رۆژهەڵاتی سوریا جارێكی تر دوپاتیدەكاتەوە كە كوردانی سوریا بەشێكی دانەبراون لەو وڵاتە و كاتی ئەوە هاتووە مافەكانیان پێبدرێت، رەتیشیكردەوە بە هیچ شێوەیەك داوایان كردبێت ئیسرائیل دەست لە كاروباری سوریا وەربدات.

ئیلهام ئەحمەد لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی عەرەبییە رایگەیاند، لەم قۆناغەدا سوریا پێویستی بە دیالۆگی نیشتمانی و گشتگیر هەیە و پێویستە پشتگیری لە دیالۆگی نیشتمانی لە نێوان لایەنە جیاوازەكانی سوریا بكرێت و ئەولەویەت بۆ قۆناغی راگوزەر بێت و میكانیزمی گونجاو بۆ سەركەوتنی ئەو قۆناغە بدۆزرێتەوە .

رەتیشیكردەوە كە بە هیچ شێوەیەك داوایان كردبێت ئیسرائیل دەست لەكاروباری سوریا وەربدات و وتی هیچ پەیوەندییەكیان لەگەڵ تەل ئەبیب نییە، بەڵكو هەمیشە جەختیان لەوە كردووەتەوە كە پێویستە رێگە نەدرێت هیچ لایەنێك دەست لە كاروباری سوریا وەربدات.

دەشڵێـت ، كەناڵەكانی پەیوەندییان لەگەڵ حكومەتی نوێی سوریا  كراوەیە بۆ تاوتوێكردنی دۆسیە بنەرەتیەكان لە چوارچیوەی لیژنەی هاوبەشدا. هەروەها جەختیكردۆتەوە لەوەی كوردەكان بەشێكی دانەبراون لە سوریا و قوربانی زۆریان داوە و پێیان وایە كە كاتی ئەوە هاتووە گرەنتی مافی هەموو پێكهاتەكانی سوریا بكرێت بە تایبەت گەلی كورد .

لەبارەی هێرشەكانی توركیاشەوە باسی لەوە كردووە ، هێرشەكانی توركیا بۆ سەر ناوچەكانی باكور و رۆژهەڵاتی سوریا خزمەت بە سەقامگیری سوریا ناكات بەڵكو سەروەری دیمەشق بەرتەسك دەكاتەوە  و دەشڵێت ، هێرشكردنە سەر دامەزراوە زیندوەكانی وەك بەنداوی تشرین ، دەبێتە هۆی دروستبونی كارەساتێكی ژینگەیی و مرۆیی و دەبێـت دیمەشق بەرپرسیارێتی لەبارەی ئەو دۆسیەیەوە هەڵبگرێت.

سەبارەت بە بەردەوامیی سزا نێودەوڵەتییەكانی سەر سوریاش ئیلهام ئەحمەد دەڵێت ،  بە توندی سزا نێودەوڵەتیەكان بۆ سەر سوریا رەتدەكەنەوە كە كاریگەری نەرێنی لەسەر هەموو سورییەكان هەیە.
 

31ی كانوونی دووەم ساڵیادی شەهیدكردنی شاسوار جەلال ناسراو بە كاك ئارامە، ئارامی سەركردە لەساڵی 1947 لە گەڕەكی حاجی حان لە سلێمانی لەدایكبووە، خوێندنی سەرەتایی لە شارۆچكەی ماوەت و چوارتا و قۆناغی ئامادەییشی لە سلێمانی تەواوكردووە، لەسەرەتای لاوێتییەوە تێكەڵ بە كاری سیاسی بووە و توانیویەتی لە ریزی پێشەوەی خەباتی لاوان و خوێندكاراندا بێت، كەسایەتییەكی سیاسیی دیاری كورد بوو لە ناو یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و ماوەیەكیش سكرتێری كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان بووە.

ساڵی 1964 لە كۆلیژی ئەندازیاریی زانكۆی بەغداد وەرگیراوە، بەڵام بەهۆی كێشەی نەخۆشی چاو،  رەتكراوەتەوە و دواتر لە ساڵی 1971 كۆلیژی بازرگانی تەواوكردووە.

كاك ئارام لە ساڵی 1969 لە كۆنگرەی سەرتاسەری قوتابیانی عیراقدا رۆڵی كاریگەری هەبووە و لەگەڵ هاوڕێكانیدا بە نوێنەرایەتی خوێندكارانی كوردستان كشانەوە و هۆڵی كۆنگرەیان بەجێهێشت.

لەساڵی 1970 چووەتە ریزی ئەڵقە رۆشنبیرییەكانی كۆمەڵەی ماركسی-لینینی كوردستانەوە، هەمان ساڵ یەكێك بووە لە ئەندامانی دەستەی دامەزرێنەری كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان، لەساڵی 1974 وەك نوێنەری سكرتاریەتی یەكێتی قوتابیانی كوردستان بەشداری كۆنگرەی لاوانی جیهانی لە مۆسكۆ كردووە.

شەهید ئارام، لەساڵانی حەفتاكانی سەدەی رابردوو چەندین بابەتی گرنگ و بەكەڵكی لە رۆژنامەی هاوكاری بڵاوكردوەتەوە، بەهۆی شارەزاییەكەیەوە خزمەتی زۆری بە بزاڤی وشە و ئەدەبیاتی كوردی كردووە.
لەكاتی هەرەسی شۆڕشی ئەیلول پێیوابووە دەبێت لەئاستی رووداوەكان پەلەپەل و هەڵەشەیی نەكرێت، سوریش بووە لەسەرئەوەی پەیوەندی نێوان خەڵك و خۆیان نەپسێت.

لە ساڵی 1975یش كە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان دامەزرا، شەهید ئارام توانی بیسەلمێنێت یەكێكە لەسەركردە دیار و كاریگەرەكانی ناو ئەو حزبە نوێیە، لەساڵی 1976 دوای دەستگیركردنی خاڵە شیهاب و هاوڕێكانی، كاك ئارام وەك سكرتێری كۆمەڵە ئەركی راپەڕاندنی كارەكانی كۆمەڵەی لە ئەستۆگرتووە.

لە مانگی 10ی ساڵی 1976 رویكردووەتە شاخ و یەكەم دەستەی پارتیزانە چەكدارەكانی شۆڕشی نوێی دروستكردووە، لەو قۆناغەشدا بەئارامی گەشەی بە شۆڕش داوە و لێزانانە توانی بەردی بناغەی كاروانی نوێ لەبەرەنگاربوونەوە دابنێت، لە ساڵی 1977 بووە ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان.

دواتر كاك ئارام لە رۆژی 31/1/1978 لە گوندی تەنگیسەر لە قەرەداغ شەهیدكرا.
 

مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی گشتیی هێزەكانی سوریای دیموكرات رایگەیاند، هەڵوێستی هەرێمی كوردستان سەبارەت بە رۆژئاوا ئەرێنییە و لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانیش لە پەیوەندیی بەردەوامدایە.

مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی گشتیی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ هاوار نیوز باسی لە رەوشی باكور و رۆژهەڵاتی سوریا و هێرشەكانی توركیا و پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیدارەی نوێی سوریا و هەرێمی كوردستان كردووە.

سەبارەت بە هەڵوێستی هەرێمی كوردستان بەرامبەر رۆژئاوا رایگەیاندووە، ئەو سەردانەی بۆ هەرێمی كوردستان ئەنجامیدا سەردانێكی تایبەت بووە و لە دەرەوەی چوارچێوەی ئەو سەردانەدا هیچ كۆبوونەوەیەكی تری ئەنجام نەداوە، تەنها پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەگەڵ سەرۆكی هەرێم کردووە، بەڵام وەك ئاشكرایە لەگەڵ بافڵ جەلال تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە پەیوەندیی بەردەوامدان.

فەرماندەی گشتی هەسەدە ئەوەشی خستووەتە روو، بەشێوەیەكی گشتی هەڵوێستی هەرێم بەرامبەر رۆژئاوا ئەرێنیە و دەیانەوێت هاوكار بن لە دانوستانەكانیان لەگەڵ دیمەشق، دەشڵێت، "گرنگە لە رۆژانی داهاتوودا حزبە سیاسیە كوردییەكان لە رۆژئاوا كۆببنەوە، لە سەردانەكەمدا بۆ هەولێر، ئەو بابەتەمان باس كردووە و لایەنەكانی هەرێمیش پشتگیری ئەو هەنگاوەیان كردووە".

سەبارەت بە هێرشەكانی توركیا مەزڵوم كۆبانێ ئەوەی خستووەتە روو، سوریا گۆڕانكارییەكی مێژویی بە خۆیەوە دەبینێت، بەڵام هێرشەكانی توركیا رێگری لەبەردەم هەوڵەكانی سەقامگیری و بنیادنانەوەی سوریا دروست دەکەن.

وتیشی، "داوام كردووە هێزە نێودەوڵەتییەكان فشار بخەنە سەر توركیا بۆ راگرتنی هێرشەكانی لە ناوچەكانی باكور و رۆژهەڵاتی سوریا".

ئەمڕۆ یادی 80 ساڵەی ئازادکردنی بە ناوبانگترین ئۆردوگای مەرگی نازییەکان، ئاوشڤیتزمە، ئەو کامپەی نازییەکان لەماوەی ساڵانی جەنگی جیهانی دووەمدا كردیانە گەورەترین زیندانی کوشتن و لەناوبردنی جولەکەکان.

رۆژی جیهانی هۆڵۆکۆست لە لایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دیاریکراوە بۆ بەرزڕاگرتنی قوربانیان و رزگاربووانی هۆڵۆکۆست و لە چەندین وڵاتانی جیهان یادی ئەو کارەساتە دەکرێتەوە. هۆڵۆکۆست جینۆسایدی جولەکەکان بوو لە سایەی رژێمی نازیدا بە سەرکردایەتی ئەدۆڵف هیتلەر لە ئەڵمانیا لە نێوان ساڵانی 1941 و 1945دا.

ئاوشڤیتز چیبوو؟ 
کامپەکانی ئاوشڤیتز هێمایەكی ترسناکی جینۆساید و قڕکردن بوون، کە لە ساڵی 1940دا لەلایەن ئەڵمانییەکانەوە دامەزراو دەکەوێتە شاری ئۆسڤیسیم، لە پۆڵەندا.
هۆکاری راستەوخۆی دامەزراندنی کامپەکە ئەو زیندانییە جووانەبوون کە هەتا دەهات زیاتر دەبوون و زیندانەکان نەیاندەگرتن، بۆیە بیر لەکامپێک کرایەوە کە تیایاندا کۆبکرێنەوە.

یەکەم کاروانی جووە پۆڵەندییەکان لە زیندانی تارنۆڤەوە لە 14ی حوزەیرانی 1940دا گەیشتە کەی ئێڵ ئاوشڤیتز.

ئاوشڤیتز لە چەند کامپێک پێکهاتبوو:

کامپی زیندان، کامپی قڕکردن و کامپی کاری زۆرەملێ و کۆیلایەتی. ئەو کامپانە بوون کە دواتر نزیکەی یەك ملیۆن و 500 هەزار کەسیان تیادا بە دڕندانەترین شێوە کوشت.

هەروەها لەنێو کوژراوەکاندا نزیکەی 19 هەزار رۆمانی و نزیکەی 83 هەزار پۆڵەندی هەبوون.

شێوازەکانی کوشتن لەناو کامپەکەدا

ئەو ملیۆن کەسەی لە چەند هەڵمەتێکی جیاوازدا لە ماوەی جەنگی جیهانیدا لەو کامپە بە چەندین شێواز کوژران لەلایەن نازییەکانەوە ، لەوانە خستنە ناو کوورەی ئاگر، یان دەرزی لێدان بۆ ئەوەی بە نەخۆشیەوە بمرن، یان لەبرسا کوشتن و چەند جۆری دیکەی کوشتن. ئەوانەشی کە رزگارکران، تەنها چەند هەزار کەسێک بوون کە زۆربەیان نەخۆش و پەککەوتە بوون.

لە ئێستادا لە تەواوی جیهان تەنها 220 هەزار ڕزگاربووی هۆڵۆکۆست لە ژیاندا ماون، ئەمەش بەپێی کۆنفرانسی جیویش ماتێریاڵ کلەیمس دژی ئەڵمانیا، زیاتر لە سەدا 20 ی ڕزگاربووەکانیش تەمەنییان لە سەروو 90 ساڵەوەیە.
 

د.لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق لە چاوپێككەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا لەگەڵ كەناڵی سكای نیوزی بەریتانی رایگەیاند، پەیوەندی نێوان حكومەتی هەرێم و عیراق ئاساییە و كێشەكانیش شیاوی چارەسەرن، بەڵام نەبوونی یاسای نەوت و غاز هۆكاری بەشێك لە كێشەكانە.

د.لەتیف رەشید لەمیانی چاوپێكەوتنەكەی ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، دەستێوەردانی هەندێك وڵاتی ناوچەكە لەسەر ناوچەكانی دیكە هەیە، بۆ نموونە لە عیراق دەستێوەردانی توركیا هەیە و پێویستە بە زوترین كات كۆتایی بێت.

سەرۆك كۆمار باسی لە پڕۆسەی وەبەرهێنان كرد و وتی، وەبەرهێنەران لە هەموو جیهانەوە دێن بۆ عیراق، بە تایبەت لە ئەوروپا و وڵاتانی عەرەبی. هەروەها بە شێوەیەكی باش لە چین و بەریتانیا و ئەمریكاوە دێن و رەوشی ئێستای وڵاتەكە دەبینن، كە عێراقێكی سەقامگیرە بۆ وەبەرهێنەرانی ناوخۆیی و بیانی.

د.لەتیف رەشید دڵخۆشی خۆی بە پێشكەوتنی هەرێمی كوردستان دەربڕی و وتی، سەردانی ژمارەیەك پارێزگای لە هەرێمی كوردستان و باشوور و ڕۆژئاوای عیراق كردووە و ئەو پێشكەوتنەی كە لە پارێزگاكاندا هەیە لە ڕووی خزمەتگوزاری و ژێرخانی ئابورییەوە، پەیوەستن بە بوونی ئاسایش و سەقامگیرییەوە، بۆیە وەبەرهێنەر هەمیشە هەوڵدەدات لە شوێنێكدا كۆببێتەوە كە ئاسایش و سەقامگیری تێدا هەبێت.

سەرۆك كۆماری عیراق لە بارەی رووداوەكانی ناوخۆی سوریا، هیوای خواست سەقامگیری لە سوریا بەدی بێت و پێكهاتەكانی ئەو وڵاتە مافەكانیان پارێزراو بێت. وتیشی، هەموو كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەسەدە و دەسەڵاتدارانی نوێی سوریا شیاوی چارەسەرن.

د.لەتیف رەشید راشیگەیاند، هەنگاوی جددییان سەبارەت بە ئاسایشی سنوورەكان لەگەڵ سوریا ناوە، هیواشی خواست ئەو هەنگاوانەی ئەحمەد شەرع گرتوویەتەبەر بۆ گەلی سوریا بە هەموو نەتەوە و مەزهەبەكانەوە ئەرێنی بن.

سەرۆك كۆمار لەبارەی پەیوەندییەكانی نێوان تاران و بەغداد وتی، پەیوەندییەكانیان بەهێزە، تا ئێستا هیچ دەستوەردانێكی سەربازییان لە خاكەكەیاندا نەبینیوە. ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، لە عیراقدا سەربەخۆیی لە هەموو شتێك گرنگترە و بە پێی دەستوور، عیراق وڵاتێكی سەربەخۆ و دیموكراتییە.

د.لەتیف رەشید لە كۆتاییدا وتی، دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا، وەك چۆن چەندین جار لە ڕێگەی لێدوانەكانییەوە رایگەیاندووە كۆتایی بە جەنگەكانی ناوچەكە و جیهان دەهێنێت، كێشەكانی نێوان وڵاتان چارەسەر بكات. ئەوەش بە تەنها لە بەرژەوەندی وڵاتانی رۆژهەڵاتدا نییە بەڵكو لە بەرژەوەندی گەلانی جیهانیشدایە.
 

وەزارەتی بەرگری توركیا رایگەیاند، وەزیری بەرگری توركیا لە ئەنكەرە لەگەڵ مەنسور بارزانی فەرماندەی هێزی تایبەتی پێشمەرگەی كوردستان كۆبونەوە، ئەمەش لە كاتێكدایە بنكە سەربازیەكی توركیا لە هەرێمی كوردستان لە زیادبوندایە. 
وەزارەتی بەرگری لە تۆڕی كۆمەڵایەتی ئێكس رایگەیاند، یاشار گولەر وەزیری بەرگری توركیا پێشوازی لە مەنسور بارزانی  فەرماندەیی لەشكری تایبەت و گوڵانی پێشمەرگەی كوردستان كرد، بە بێ‌ ئاشكراكردنی ناوەڕۆكی كۆبونەوەكەیان.
ئەم سەردانەی مەنسور بارزانی لە كاتێكدایە، چەندڕۆژێك بەر لە ئێستاش مەسرور بارزانی برای سەردانی توركیای كرد و لەگەڵ هەریەك لە ئەردۆغان سەرۆكی ئەو وڵاتە و هاكان فیدان وەزیری دەرەوە و ئیبراهیم كاڵن سەرۆكی دەزگای هەواڵگری میت كۆبونەوە، تێیدا ئەردۆغان دانی بەوەدانا كە كاری پێكەوەیی و هاوكاری ئەمنی بنەمای دانیشتنەكەیان بووە.
سەردانەكەی مەنسور بارزانی و مەسرور بارزانی لە كاتێكدایە كە زیاتر لە 400 گوندی بادینان بەهۆی لەشكركێشی و بۆردومانی بەردەوامی سوپای توركیاوە چۆڵكراون. 
توركیا نزیكەی 100 بنكەی سەربازی لە هەرێمی كوردستاندا هەیە و تەنیا لە سێ ساڵی رابردوودا 58 بنكەی سەربازی لە هەرێم دامەزراندووە و بە نزیكەیی 40٪ی دەڤەری بادینان كەوتوەتە ژێر دەستی توركیا. 
ناوچەكانی كانی ماسی، شیلادزێ، دێرەلوك، ئامێدی، هرور، گەلی شێروانە، مەتینا، هەفتانین هەروەها برادۆست و چەندین گوند و ناوچەیەكی تر سەربازگەی هەمیشەیی توركیان و توركیا بەشێوەیەك رێكی خستون كە دەیەوێت بۆ هەمیشە لەو ناوچانەدا بمێنێتەوە.
لەو ناوچانە بنكەی سەربازی توركیای لێیە بەروبومی كشتوكاڵی و سامانی ئاژەڵ فەتاون و جوتیاران ناتوانن لە كێڵگەكانیان كار بكەن.
گەورەترین لەشكركێشی توركیا لە دوای روداوەكانی 31 ئاب بوو لە ئۆپراسیۆنی چنگ یاخود چەكوشی دووەم لە 30ی كانوونی یەكەمی 1996. 
توركیا بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ حكومەتی عیراقی لەشكركێشی بۆ هەرێمی كوردستان كردووە و حكومەتی عیراقی لە ساڵی 2022 سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركرد لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ دەركردنی هێزەكانی لە خاكی وڵاتەكەی.