لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پلانی رەوانەكردنی كۆچبەران بۆ رەواندا، سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بە نیازە ستراتیژیەكی نوێ بۆ رێگریكردن لە كۆچبەران بەكاربهێنێت.

ڕۆژنامەی تایمزی بەریتانی بڵاویكردەوە، حكومەتی بەریتانیا دانوستانی لەگەڵ توركیا و ڤێتنام و بەرپرسانی هەرێمی كوردستان دەستپێكردووە، بۆ پێدانی پارە پێیان بەئامانجی كەمكردنەوەی ڕۆیشتنی كۆچبەران بەرەو بەریتانیا.

ئاماژە بەوەشكراوە، ئیڤێت كوپەر، وەزیری ناوخۆی بەریتانیا لە گفتوگۆدایە لەگەڵ ژمارەیەك حكومەت، لەنێویاندا حكومەتی كوردستان و توركیا و ڤێتنام، سەبارەت بە هاوكاری و ڕێككەوتن ئەمنی كە دەكرێت پێش كۆتایی ئەمساڵ كۆتایی پێبهێنرێت.

لای خۆیەوە، كەیر ستارمەر سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا لە كاتی چوونی بۆ بەشداریكردن لە لوتكەی 20 لە بەرازیل بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند، كارێكی دروستە بۆ بەریتانیا كە خەڵك لە جێهێشتنی وڵاتەكانیان پەشیمان بكاتەوە چونكە هەندێكجار بۆ پەڕینەوەیان لە كەناڵی ئینگلیز ژیانی خۆیان دەكەنە مەترسییەوە.

وتیشی، حكومەت پلانی هەیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو باندە تاوانكارییانەی كە بەشدارن لە قاچاخچێتی بە خەڵك.

هەوڵەكانی ستارمەر بۆ رێگریكردن لە كۆچبەران لەدوای لە سەردانەكەی بۆ ڕۆما لە مانگی ئەیلولدا زیاتر چڕبووەوە، كاتێك ستارمەر هەوڵەكانی ئیتالیا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی كۆچبەری نایاسایی بەرز نرخاند.

پێشتر، رۆژنامەی زە ناشناڵ بڵاویكردبووەوە، لە هەوڵێكدا بۆ چارەسەركردنی تۆڕەكانی قاچاخچی كە لە كەناڵی ئینگلیز كاردەكەن، بەمنزیكانە بەریتانیا ئەفسەر رەوانەی عیراق و هەرێمی كوردستان دەكات، چونكە عیراقییەكان ژمارەیەكی زۆری ئەو كۆچبەرانە پێكدەهێنن كە پارە دەدەن بۆ تێپەڕاندنی كەناڵی ئینگلیز بە بەلەمی بچوك بۆ گەیشتن بە بەریتانیا.

 
بەپێی رۆژنامەكە، ئەو ئەفسەرانە بە سیفەتی نێودەوڵەتی كاردەكەن بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە لە بنەڕەتەوە.

رۆژنامەكە راشیگەیاندووە، قاچاخچییەكانی هەرێمی كوردستان و عیراق لەم چەند ساڵەی كۆتاییدا زۆرترین كۆچبەریان گواستووەتەوە، یەكێك لە كەسە سەرەكییەكانیش لەمساڵدا دەستگیركرا كە ناوی بەرزان مەجید بووە و بە دووپشك ناسرابوو، لەلایەن دادگای بەلژیكاوە سزای زیندانی 10 ساڵی بەسەردا سەپێندرا.

 
بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی ناوخۆی بەریتانیا، ئەمساڵ ٣١ هەزار و ٩٤ كۆچبەری نایاسایی بە بەلەمی بچووك كەناڵی ئینگلیزیان تێپەڕاندووە، كە ئەو ژمارەیە ١٦% زیاترە لە ساڵی رابردوو، كە لەو ساڵەدا ٢٦ هەزار و ٦٩٩ كۆچبەر ئەو رێگەیەیان تێپەڕاندبوو. 
 

دوای بڕیارێكی بایدن شەڕی نێوان روسیا و ئۆكراین پێدەنێتە قۆناغێكی نوێوە و مەترسی جەنگی سێیەمی جیهانی لێدەكرێت، كوڕەكەی ترەمپیش چەند ناوەندێ‌ سەربازیی وڵاتەكەی بەو هەوڵە تۆمەتبار دەكات و روسیاش دەڵێت ئەو بڕیارەی بایدن دەبێتە هۆی هەڵگیرسانی جەنگی سێیەمی جیهان.

پێگەی ئەكسیۆسی ئەمریكی لە زاری لێپرسراوانی وڵاتەكەیەوە بڵاویكردووەتەوە، جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا سێ رۆژ لەمەوبەر ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراینی ئاگاداركردووەتەوە رێگەی پێدەدات بۆ بەكارهێنانی موشەكی دوورمەودای ئەمریكی بۆ هێرشكردنەسەر قوڵایی خاكی روسیا.

وتیشی، پاڵنەڕی ئەو بڕیارەی ئەمریكا ئاگاداركردنەوەیە بۆ كۆریای باكور كە هێزی زیاتر رەوانەی روسیا نەكات بۆ بەشداریكردن لەشەڕی نێوان كیێڤ و مۆسكۆ كە دەبێتە هۆی زیاتر ئاڵۆزبوونی كێشە و ناكۆكییەكان.

لێپرسراوانی ئەمریكا ئاماژەیان بەوەشكردوە، ئەگەر هێزەكانی كۆریای باكور لە كۆرسك بكرێنە ئامانج، رەنگە پیۆنگ یانگ پێداچوونەوە بە بڕیارەكەیدا بكات لەبارەی ناردنی هێزی زیاتر بۆ روسیا و بەو شێوەیەش شكست بە هێرشەكانی روسیا دەهێنرێت بۆسەر ئۆكراین.

لە بەرامبەریشدا لیۆنید سلۆتسكی سەرۆكی لیژنەی كاروباری دەرەوە لە پەرلەمانی روسیا كە بە (دۆما) رایگەیاند، هێرشكردنەسەر قوڵایی خاكی روسیا بە مووشەكی دوورمەودای ئەمریكی لەلایەن ئەمریكاوە، شەڕ و ئاڵۆزییەكان فراوانتر و مەترسیدارتر دەكات و رێگەخۆشكەر دەبێت بۆ هەڵگیرساندنی جەنگی سێیەمی جیهانی.

وتیشی، ئیدارەی ئێستای ترەمپ كار بۆ ئەوە دەكات كێشە و شەڕ و ئاڵۆزییەكانی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر فراوان بكات كە بۆ ئیدارەی ترەمپی بەجێدەهێڵێت، جەختیشیكردووەتەوە، هەرچەندە تائێستا كۆشكی سپی زانیاری رەسمی لەبارەی رێگەپێدان بە ئۆكراین بڵاونەكردووەتەوە بۆ هێرشكردنەسەر قوڵایی خاكی روسیا، بەڵام بایدن دەیەوێت مێژوویەك بە ناوی مێژووی خوێناوی جۆ بایدن بنووسێتەوە.

دۆناڵد جۆن كوڕی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئەمریكاش رایگەیاندووە، كۆمەڵگە پیشەسازییە سەربازییەكان و كۆمپانیا پیشەسازییە بەرگرییەكانی ئەمریكا لەسەر ئاستی جیهان رۆڵێكی خراپ دەگێڕن و بوونەتە مەترسی لەسەر ئاسایش و ئارامی جیهان و هەوڵ بۆ ئەوە دەدەن جەنگێكی گەورەی جیهانیی هەڵبگیرسێنن پێش ئەوەی دۆناڵد ترەمپ لە مانگی یەكی ساڵی داهاتوودا بەڕەسمی وەك سەرۆكی ئەمریكا دەستبەكار ببێت.

ئەو لێدوانەی كوڕەكەی ترەمپ لە كە لەكاتێكدایە، دۆناڵد ترەمپ لەكاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا چەندین جار بەڵێنیداوە دوای بەرەسمی دەستبەكاربوونی وەك سەرۆكی ئەمریكا، هاوكارییەكانی وڵاتەكەی بۆ ئۆكراین كەم بكاتەوە و هەوڵی كۆتایی هێنان بە شەڕ بدات بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشەوە.
 

دیمەنی دوایین هێرشی مقاوەمەی ئیسلامی عیراقە بۆ سەر ئیسرائیل كە بەرەبەیانی دووشەممە ئەنجامی داو جەخت لە بەردەوامی هێرشەكانی دەكاتەوە تا ئەو كاتەی ئیسرائیل كۆتایی بە جەنگی غەززە و لوبنان دەهێنێت.

بەپێی راگەیەندراوێكی مقاوەمەی ئیسلامی عیراق،  لە بەردەوامیی ئەو رێگەیەی بۆ بەرەنگاربونەوەی داگیركاری ئیسرائیل گرتویانەتەبەر و وەك پشتگیرییەك بۆ گەلانی فەلەستین و لوبنان ، بەرەبەیانی دوشەممە مقاوەمەی ئیسلامی ئامانجێكی زیندوی ئیسرائیلی لە ئوم رەشاش لە رێی درۆنەوە بۆردومان كردوە و جەختیشكراوەتەوە لەوەی هێرشەكانی مقاوەمە دژی ئیسرائیل بەردەوام و زیاتر دەبێت .

لێپرسراوانی ئیسرائیل تا ئێستا  هیچ هەڵوێستیكی رەسمیان سەبارەت بە هێرشەكانی مقاوەمەی ئیسلامی عیراق رانەگەیاندوە ، بەڵام بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی مەعاریفی ئیسرائیلی ، تەلئەبیب پلانی رونی هەیە بۆ وەڵامدانەوە ، ئەگەر بێتو هێرشەكان لە بەرەی عیراقەوە زیاد بكەن  .

ئەو رۆژنامە ئیسرائیلیە ، لە زاری لێپرسراوانی هەواڵگری ئەمریكی و ئیسرائیلیەوە ئاشكرایكردوە ، پلانەكانی تەلئەبیب بۆ وەڵامدانەوەی ئەو هێرشانە ، لە رێی هێرشكردنە سەر ژێرخان و دامەزراوەكان و دواتر تیرۆركردنی كەسایەتیە دیارەكانی میلیشیاكانی سەر بە ئێران دەبێت لە عیراق .

بەپێی رۆژنامەكە، پلانەكەی تەلئەبیب لە كاتێكدایە كە پێدەچێت ئێران زیاتر هاوبەشەكانی لە عیراق دژی ئیسرائیل بەكاربهێنێت، ئەوەش وەك وەڵامێك بۆ هێرشەكانی سوپای ئیسرائیل لە لوبنان و غەززە  و مەترسی ئەوەش هەیە كە ئێران موشەكی بالیستی ئاراستە كورتی ناردبێتە عیراق تا لەوێوە ئاراستەی ئیسرائیل بكرێن .

لە دوای دەستپێكردنی جەنگی غەززەو ،  هێرشەكانی مقاوەكەی ئیسلامی بۆ سەر ئیسرائیل دەستیپێكردوە و بەردەوام لە زیادبوندای ، بەپێی راگەیەندراوێكی ئەو گروپەش كە لە 9 ی ئەم مانگەدا بڵاویكردۆتەوە ، هێرشەكانی مقاوەمەی ئیسلامی عیراق بۆ سەر ئیسرائیل لەمانگی رابردوودا بە رێژەی 260% زیادیكردووە و رێژەی پێكانی ئامانجەكانیش گەیشتووەتە 120%.
 

لە كاتێكدا هەرەشەكانی توركیا لەسەر رۆژئاوای كوردستان و ئیدارەی خۆبەرێوەبەری بەردەوامەو هەریەك لەسوریا و ئێرانیش هەڕەشەن لەسەر ئەو هەژمونەی لە رۆژئاوای كوردستان دروستبووە، لە ئێستادا گۆڕانی ئیدارەی ئەمریكاش مەترسییەكانی سەر ئیدارەی خۆبەرێوەبەری زیاتر كردوە، چونكە كوردانی رۆژئاوا ترسیان هەیە لەوەی ئیدارەكەی ترەمپ بریاری كشانەوە بدات لە ناوچەكە.

ترسەكەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە دوای كشانەوەی ئەمریكا هێزەكانی رۆژئاوای كوردستان خۆیان بە تەنها بمێننەوە لە روبەرونەوەی دوژمنە زۆرەكانیان كە چاوەروانی بچوكترین دەرفەت دەكەن بۆ لەناوبردنی ئەزمونی ئیدارەی خۆبەرێوەبەری لە باكور و رۆژهەڵاتی سوریا.

هەندێك لە چاودێران، هۆكاری ئەو مەترسیەی ئیدارەی خۆبەرێوەبەری لە ئیداری نوێی ئەمریكا هەیەتی بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە ترەمپ لە خولی پێشوی سەرۆكایەتیەكەیدا، ساڵی ٢٠١٩ بڕیاریدا بە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە سوریا،

ئەگەر دووبارەش هەمان بریار بداتەوە، ئەوا مەترسی گەورە لەسەر ئیدارەكە دروست دەبێت، بۆیە دەبێت ئیدارەی خۆبەرێوەبەری هەوڵی دروستكردنی پەیوەندییەكی باش بدات لەگەڵ ئیدارەكەی ترەمپ، تا ئەگەری كشانەوەی هێزەكانی هاوپەیمانان دوربخاتەوە. 

ئیلهام ئەحمەد "لێپرسراوی بەشی پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئیدارەی  خۆبەرێوەبەری"لە چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ رۆژنامەی "دێر شپیگڵی ئەڵمانی" كە لە كۆتایی مانگی رابردوو ئەنجامیداوە، هۆشداریی داوە لە هەڵوێستی نوێی ئیدارەی ئەمریكا و دەرئەنجامەكانی كشانەوەی لە ناوچەكە.  دەشڵێت، ئەگەر ئەمریكا لە ناوچەكە بكشێتەوە، دەستبەجێ پێكدادانەكان سەرهەڵدەدەن و ئەو بۆشاییەی بەهۆی كشانەوەی ئەمریكاوە دروست دەبێت لەلایەن وڵاتانی تری وەك توركیا پڕدەكرێتەوە و پشێوی و ئالۆزییەكان لە ناوچەكە فراوانتر دەبن، جارێكی تریش هەڕەشەی داعش لەسەر ناوچەكە سەرهەڵدەداتەوە .  
 

چاوپێكەوتنی ٧ ساڵ لەمەوبەری پیت هێگسێت پێشكەشكاری فۆكس نیوزە لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ، كە ئێستا كاندیدە بۆ پۆستی وەزیری بەرگری، لەكاتێكدا هێشتا ئەو تۆمەتەی رووبەڕووی كراوەتەوە یەكلایی نەكراونەتەوە.

بەشێك لە كاندیدەكانی ئیدارەی ترەمپ بەچەند دۆسیەیەكی جیاجیا تۆمەتبارن و شارەزایان سەریان سوڕماوە لە دیاریكردنی ئەو كەسانە لەكاتێكدا هێشتا تۆمەتەكانی سەریان یەكلانەبوەتەوە. 

یەكێك لەو كەسانە پیت هێگسێت پێشكەشكاری فۆكس نیوز و ئەندامی سوپای پاسەوانی نیشتیمانییە كە كاندیدی ترەمپە بۆ وەزیری بەرگری ئەمریكا، لەكاتێكدا لە ساڵی ٢٠١٧ ەوە تۆمەتی دەستدرێژی سێكسی ئاڕاستە كراوە و قوربانیەكان چەند بەڵگەیەكیان رادەستی پۆلیس كردووە، بەڵام ئەو سەرجەم تۆمەتەكانی رەتكردوەتەوە و كەیسەكەی لەلایەن دادگاوە دانەخراوە.

ستیڤن چەنگ وتەبیژی ترەمپ دەڵێت، هێگسێت سەرجەم تۆمەتەكانی رەتكردوەتەوە و هیچ سزایەك یان غەرامەیەكی بەسەردا نەسەپێنراوە.
بەپێی یاسا، پێویستە ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا رەزامەندی لەسەر كاندیدەكانی ئیدارەی نوێی دەرببڕێت، هەرچەندە كۆمارییەكان زۆربەی كورسیەكانی ئەو ئەنجومەنەیان بردووەتەوە. 

لە ئێستاشدا بەشێك لە كۆمارییەكان پشتگیری خۆیان بۆ هەنگاوەكانی ترەمپ بۆ دیاریكردنی كاندیدەكان بۆ پۆستەكانی ئیدارەكەی راگەیاندووە.

ترەمپ هەروەها مات گاتزی بە داواكاری گشتی دەستنیشان كردووە كە حاكمی ویلایەتی فلۆریدا بووە و لەلایەن وەزارەتی دادی ئەمریكاوە چەند ساڵێكە لێكۆڵینەوەی لێدەكرێت بە تۆمەتی بازرگانی سێكسی و خەوتن لەگەڵ كچێكی ١٧ ساڵدا. 

ترەمپ هەروەها رۆبێرت كێنەدی جونیەری بە وەزیری تەندروستی دەستنیشان كردووە كە پێشتر رەخنەی لە ڤاكسین گرتبوو و بانگەشەی ئەوەی كردبوو كە ڤاكسین دەبێتەهۆی توشبوون بە ئۆتیزم. 

دەستەی تەندروستی گشتی ئەمریكا دەڵێت، دانانی كێنەدی بە وەزیری تەندروستی دەبێتەهۆی ئەوەی زیانی زۆر بە كەرتی تەندروستی وڵات بگات و كەسێكی نەشیاو دانراوە. 

هاوكات بەشێك لە ئەندامانی دیموكراتەكان لە ئەنجومەنی پیران نامەیەكیان ئاڕاستەی پنتاگۆن كردووە و داوایان كردووە رێكاری یاسای بگیرێتەبەر لە بەرانبەر پەیوەندی نێوان ئیلۆن مەسك ملیاردێری ئەمریكا و ڤلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیا. 

دەشڵێن، پەیوەندی نێوان روسیا كە دوژمنی ئەمریكایە لەگەڵ مەسك كە سودمەندە لە پاڵپشتی دارایی حكومەتی ئەمریكا پرسیاری زۆر دەهێنێتە ئاراوە.
 

نەتەوە یەكگرتووەكان پێشبینیدەكات تا ساڵی ٢٠٣٠ نەخۆشی شەكرە ببێتە حەوتەم هۆكاری گیانلەدەستدان لە جیهاندا، ئەوەش لە چوارچێوەی بڵاوكردنەوەی نوێترین راپۆرتی خۆی بەبۆنەی رۆژی جیهانی شەكرە، ئەو نەخۆشییەی كە ساڵانە نزیكەی یەك ملیۆن كەس دەكوژێت.

١٤ی تشرینی دووەمی هەموو ساڵێك، جیهان یادی نەخۆشی شەكرە دەكاتەوە، دانانی ئەو رۆژە هاوكاتە لەگەڵ ساڵیادی كۆچی دوایی زانای كەنەدی فرێدریك بانتینگ كە بووە فریادڕەسی جیهان و چارەسەری نەخۆشییەكەی لەڕێی دەرزی ئەنسۆلینەوە دۆزییەوە.

هەرچەندە نەخۆشی شەكرە بە یەكێك لە نەخۆشییە كوشندە درێژخایەنەكان دادەنرێت، بەڵام لەگەڵ پێشكەوتنی زانستی پزیشكی، ئەو نەخۆشییەش چارەسەر و رێنمایی پێویستی بۆ دانراوە و بە یەكێك لە نەخۆشییە كۆنترۆڵكراوەكان دادەنرێت.

بەگوێرەی ئاماری ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی، لە ساڵی ٢٠١٩دا نزیكەی ٥ ملیۆن و ١٠٠ هەزار كەس لە سەرتاسەری جیهان بەو نەخۆشییە گیانیانلەدەستداوە، بەوپێیەی لەنێوان ساڵانی ٢٠٠٠ بۆ ٢٠١٩ گیانلەدەستدان بەهۆی نەخۆشییەكە بە ِرێژەی ٧٠% زیادیكردووە.

رێكخراوی تەندروستی جیهانی دەڵێت، نەخۆشییەكە درێژخایەنە و كاتێك ڕوودەدات كە پەنكریاس توانای بەرهەمهێنانی ئەنسۆلینی نەبێت بەڕێژەیەكی پێویست، یان كاتێك جەستە ناتوانێت بەشێوەیەكی كاریگەر ئەو ئەنسۆلینە بەكاربهێنێت كە بەرهەمی دەهێنێت.

نەخۆشی شەكرە بەسەر سێ جۆردا دابەشدەبێت، كە بریتین لە شەكرەی جۆری یەكەم و جۆری دووەم و شەكرەی دووگیانی.

ئەو كەسانەی نەخۆشی شەكرەی جۆری یەكەمیان هەیە بەدەست كەمی ئەنسۆلینەوە گرفتارن، بەزۆری تووشی گەنجان یان هەرزەكاران دەبێت و هۆكاری بۆماوەی یان نەزانراوە، جگە لە چارەسەری درێژخایەن، تائێستا چارەسەری بنەبڕی بۆ نەدۆزراوەتەوە.

شەكرەی جۆری دووەمیش بەزۆری لە كەسانی بەتەمەن و سەرووی تەمەن ٣٠ ساڵدا دروستدەبێت، شێوازی خواردن و قەڵەوی هۆكاری سەرەكی ئەم جۆرەن، لەڕێی دەرمان و كەمكردنەوەی كێش و گۆڕینی شێوازی خواردن و زیادكردنی جوڵەو كۆنتڕۆڵكردنی گلوكۆزی خوێنەوە چارەسەر دەكرێت.

جۆری سێیەمیش كە بە شەكرەی دووگیانی دەناسرێت، ئەوەیە كە ئاستی گلوكۆزی خوێن لە هەندێك لە خانمانی دووگیاندا بەرز دەبێتەوە، بەڵام بەزۆری دوای منداڵبوون دەگەڕێتەوە ئاستی ئاسایی خۆی.

جگە لە هۆكاری بۆماوەیی، كەمی چالاكی جەستەیی و فشارە بەردەوامەكانی رۆژانە، هۆكاری سەرەكی توشبوونە بەم نەخۆشییە، ساڵانە رێكخراوەكان لەرۆژی جیهانی شەكرەدا چالاكی ماراسۆن و وەرزش ئەنجام دەدەن بۆ هاندانی خەڵك لەسەر وەرزش كردنی بەردەوام.

جگە لە هۆكارە باوەكان، نەخۆشی شەكرە لەپاڵ نەخۆشییەكانی دڵ و خوێنبەرەكان و شێرپەنجە و نەخۆشییە درێژخایەنەكانی كۆئەندامی هەناسە دروستدەبێت، لەگەڵ ئەمەشدا ساڵانە نزیكەی یەك ملیۆن كەس بەم نەخۆشییە دەمرن.

توێژینەوەیەكی نوێ ئاشكرایكردووە، زیاتر لە ٨٠٠ ملیۆن كەس لە سەرانسەری جیهان دووچاری نەخۆشی شەكرەن لەئێستادا كە زیاتر لە ١٠٠ هەزاریان لە هەرێمی كوردستانن.
 

دانیال میتەران، دۆستە نزیك و راستەقینەكەی گەلی كورد، ئەو ژنەی كە رۆڵێكی گەورەی بینی لە پاراستنی كورد لە دەستی بەعس.

میتەران كەسایەتییەكی ناسراوی جیهان و خەمخۆرێكی گەلانی هەژار و چەوساوە بوو، هەركاتێك گوێت لە ناوەكەی دەبێت، ئەو خەبات و خەمخۆرییەت بەبیردێتەوە كە لە سەرەتای 90كانی سەدەی رابردوو تا یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی لەدوای شەڕی ناوخۆ پێشكەشی گەلی كورد و سەركردایەتی سیاسی كوردی كرد، هەربۆیە بە دایكی كورد ناسراو بوو.

ئەو ماوەی چەندان ساڵ خزمەتی دۆزی كوردی كرد و هەمیشە هاوخەم و پشتیوانی گەلی كوردستان بوو.

دانیال میتەران لە دایكبووی 1924ی فەرەنسایە، یەكێكە لە ژنە قارەمانەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی فەرەنسا لە جەنگی دووەمی جیهانی و هاوسەری سەرۆكی پـێشـووتری فەرەنسا، فرانسوا میتەرانە.

پاڵپشتییەكانی میتەران بۆ كورد بەتایبەت لەدوای ساڵی 1991وە دەستپێدەكات چ لە كاتی كۆڕەوە میلیۆنییەكەی پاش راپەڕین و چ بەشداریكردنی لە یەكەمین كۆبوونەوەی پەرلەمانی كوردستان دوای هەڵبژاردنی ساڵی 1992.

هەرچەندە روبەڕوی هەوڵی تیرۆركردن بووەوە لەلایەن هەواڵگری بەعسەوە لە سلێمانی لە ناوەڕاستی ساڵی 1992، بەڵام ئەو كۆڵینەداو بەردەوامبوو لە دژایەتیكردنی سیاسەتەكانی سەدام بەرامبەر گەلی كورد.

میتەران و هاوسەرەكەی رۆڵێكی گەورەیان بینی لە هاندانی حكومەتی فەرنسا و بەریتانیا لە بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و دروستكردنی ناوچەی دژە فڕین كە لە ئەنجامدا بووە هۆی ئەوەی هەزاران كەس پاش ئاوارەبوون بگەڕێنەوە زێدی خۆیان.

میتەران هەروەها رۆڵی گەورەی هەبوو لە ئازادكردنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی رژیمی بەعس لە هەولێر و سلێمانی و دهۆك و هەنگاونان بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن و دروستكردنی قەوارەی هەرێمی كوردستان و پێكهێنانی حكومەتی هەرێم.

میتەران رۆڵێكی گەورەی هەبوو لە دامركاندنەوەی شەڕی ناوخۆ لە ساڵی 1994 و بەردەوام  لە پەیوەندیدا بوو لەگەڵ سەرۆك مام جەلال وەك دۆستێكی نزیك بۆ ڕاگرتنی شەڕ و ئاسایی كردنەوەی دۆخەكە و رێكخستنی كۆبونەوەی هاوبەشی یەكێتی و پارتی لە فەرەنسا.

پاش رووخانی رژێمی بەعس، میتەران دووبارە سەردانی كوردستانی كردەوە لە ساڵی 2005 و بەشداری كۆبونەوەی پەرلەمانی كوردستانی كرد، هەروەها پاش هەڵبژاردنی 2009 جارێكیتر هاتەوە كوردستان و لە كۆبوونەوەی پەرلەماندا وتارێكی مێژوویی  پێشكەشكرد.
وەك ئەوەی پێشبینی ئێستای كردبێت، خاتوو میتەران بەر لە 15 ساڵ لەبارەی گرنگی ئاو و نەوتی كوردستانەوە بەم جۆرە پەیامی خۆیدا بە حكومەت و پەرلەمان و رایگەیاند، ئاو سامانێكە زۆر لە نەوت گرنگترە، چونكە بۆ ماوەی هەزاران ساڵ مرۆڤایەتی توانیویەتی بەبێ نەوت بژی، بەڵام ناتوانێت بەبێ ئاو بژیت.

وتیشی، بیستوو‌‌یەتی هەندێكتان پێشنیاز دەكەن كوردستان بكرێت بە دوبەی یان قەتەر، ئەو گومانی هەیە لەوەی كە ئەوە ڕوانگەیەكی راست بێت، بۆیە زۆر حەیفە ئەم وڵاتە كه ‌خاوەنی كلتورێكی زۆر جوانە و‌ یەكێكە لە لانكەكانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی، ببێتە ئیمارەتێكی نەوتیی قازانجكەر و بەكاربەر‌‌، چونكە ئەگەر شتێكی واببێت، خەڵكەكەتان پێناسە و كەسایەتیی خۆی لەدەستدەدات.

دواتر بە دروشمی  بژی كوردستان كۆتایی بە وتارەكەی هێنا، ئەوەش دوایین سەردانی میتەران بوو بۆ كوردستان و ناوچەكە.

دانیال میتەران لە 22ی تشرینی دووەمی ساڵی 2011  لە تەمەنی 87 سـاڵیدا لە فەرەنسا كۆچی دواییكرد، بەهۆی ئەو خزمەتەی بە دۆزی گەلی كوردی كرد لە رابردوودا، لە هەرێمی كوردستان چەندان شوێن بەناوی میتەرانەوە كراوە وەك قوتابخانە و شەقام و ناوەندی زانستی و لێكۆڵینەوە و گەلەری و لە چاپدانی چەندان كتێب لەسەر بیركردنەوەكانی میتەران، ساڵانەش یادی كۆچی دوایی ئەو ژنە تێكۆشەر و دۆستە نزیكەی كورد دەكرێتەوە.
 

بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر بووەتە هەڕەشە و مەترسییەكی گەورە لەسەر ئاسایشی كۆمەڵگە لە عێراق و كاریگەری زۆری لە سەر گەنجان دروستكردووە و هەوڵەكانی عیراقیش بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو دیاردە مەترسیدارە لەئاستی نێودەوڵەتی و لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكەش بەردەوامە.

ژمارەیەك لە شارەزایانی بواری ئەمنی لە عیراق باس لەوە دەكەن ماددەی هۆشبەر نزیكەی ١٢ هێندە لە مەترسییەكانی تیرۆر زیاترە كە بڵاوبوونەوە و بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر لە دوای ساڵی ٢٠٠٦ەوە زۆر زیادیكردووە و تائێستاش رۆژ لە دوای رۆژ لە زیادبووندایە.

ئاماژە بەوەش دەكەن، لەگەڵ ئەوەی هێزە ئەمنییەكانی عیراق لە چەندین ناوچە و پارێزگای جیاجیا ژمارەیەك كارگەی بەرهەمهێنانی ماددەی هۆشبەریان ئاشكراكردووە و رۆژنانەش بازرگان و بەكارهێنەر دەستگیر دەكەن، بەڵام هەر لە زیادبووندایە و كۆنترۆڵ نەكراوە.

بەوتەی ئەو شارەزایانەی بواری ئەمنی پارێزگای بەسرە بە پلەی یەكەم دێت لە بڵاوبوونەوە و بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر، لە دوای ئەویش پارێزگای بەغداد بە پلەی دووەم دێت و سەرچاوەی هاوردە كردنی ماددە هۆشبەرەكانیش بۆ عیراق لە سوریا و ئێران و لوبنانەوەیە كە لە دەروازە سنورییەكان و بە رێگەی وشكانیدا هاوردە دەكرێن و لە پاكستان و ئەفغانستانیشەوە لە رێگەی ئێران و دەریاوە ماددەی هۆشبەر دەگاتە عیراق.

ئاشكراشی دەكەن، رێژەی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان لە ناو گەنجان بە كچان و كوڕانەوە تا كۆتایی ساڵی ٢٠٢٣ گەیشتووەتە زیاتر لە ٢٥% و بەپێی ئامارەكانیش لە سەرەتای ئەمساڵەوە تائێستا چوار ملیۆن و ٥٠٠ هەزار حەبی هۆشبەر لە رێگەی خاڵە سنورییەكان لەگەڵ ئێران، گەیەنراونەتە عیراق لە كاتێكدا سنورەكانی نێوان عیراق و ئێران بە 1400 كیلۆمەتر دەخەمڵێندرێت و ئەستەمە بە تەواوی كۆنترۆڵ بكرێت و لەگەڵ ئەوەشدا بەهۆی گەندەڵی و كارئاسانیكردن لە خاڵە سنورییەكان، رۆژانە لە سنورەكانی ئێران و سوریاوە بڕێكی زۆری ماددەی هۆشبەر دەگاتە عیراق لە بەرامبەر پێدانی بڕێكی زۆری پارە بە ئەفسەران و ئەندامانی هێزە ئەمنییەكان 
شارەزایانی بواری ئەمنی باسیان لەوەشكردووە، ئەگەر عیراق بیەوێت بە رێژەیەكی زۆر بەسەر ئەو دیاردە مەترسیدارەدا زاڵ بێت، پێویستی بە دروستكردنی ژووری ئۆپراسیۆنی هاوبەشە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، بەتایبەتیش سوریا و ئێران و تەكنەلۆژیای پێشكەوتووش بۆ چاودێریكردن لە سنورەكان بەكاربهێنێت لەگەڵ كاراتركردنی هەوڵە هەوڵگرییەكان و پێكهێنانی سەدان و هەزار تیمی تایبەت بە هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتیان لە مەترسییەكانی بارزگانیكردن و بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر.
 

چاوەڕوان دەكرێت ساڵی نوێ‌ پڕ مشتومڕترین ساڵی كۆتایی تەمەنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بێت، بەو پێیەی چەندین پرۆژەیاسا كە زۆرترین ناكۆكی سیاسییان لەسەرە تائێستا پەسەند نەكراون و رێككەوتنیان لەسەر نەكراوە .

جگە لەوەی لەئێستادا ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بەهۆی ناكۆكی نێوان لایەنەكانەوە بە دەست پرۆژەیاساكانی گەڕاندنەوەی موڵكدارێتی و لێبوردنی گشتی و باری كەسێتی و یاسای حەشدی شەعبییەوە گیری خواردووە كە بەشێكیان بە پرۆژەیاسا مەزهەبییەكان ناودەبرێن و زۆرترین ناكۆكییان لەسەرە چ لە نێوان لایەن و كوتلەكان و چ لە ناوخۆی لایەن و كوتلەكانیش جیاوازییەكی زۆری بۆچوون و سەرنجیان لەسەرە و تائێستاش دیار نییە لە دانیشتنەكانی داهاتوودا جارێكی تر دەخرێنەوە ناو بەرنامەی كارەوە یاخود نا.

سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران لە راگەیەندراوێكدا كەمكردنەوەی پشووی یاسادانی بۆ مانگێك راگەیاند و لە ١٩ ئەم مانگەوە جارێكی تر دانیشتنەكان دەستپێدەكەنەوە و بەپێی ئامارێكی لیژنەی یاساییش زیاتر لە ١٢٠ پرۆژەیاسای خولەكانی پێشوو بە كەڵەكەبوویی ماونەتەوە و تائێستا یەكلایی نەكراونەتەوە.

لەسەرەتای دەستبەكاربوونی كابینەی ئێستای حكومەت، بڕیاربوو دوای شەش مانگ هەڵسەنگاندن و گۆڕانكاری وزاری بكرێت، بەڵام تائێستا محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق هیچ پرۆژەیەكی بۆ ئەو مەبەستە ئاراستەی ئەنجومەنی نوێنەران نەكردووە و بە وتەی پەرلەمانتارانیش تائێستا دیار نییە سودانی بە پرۆژەیەكەوە بۆ گۆڕانكاری وزاری دەچێتە ئەنجومەنی نوێنەران یاخود نا، دەشڵێن ئەگەر ئەو هەنگاوە بنرێت، پێشبینیش دەكرێت گۆڕانكارییە وزارییەكە، وەزیرانی پەروەردە و بەرگری و كشتوكاڵ و گواستنەوە بگرێتەوە.

ئاستەنگێكی تر كە لەسەرەتای ساڵی داهاتوو لە بەردەم ئەنجومەنی نوێنەران دروست دەبێت، كۆتایی هاتنی تەمەنی یاسایی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عیراقە لە ٧ی كانوونی دووەمی ٢٠٢٥ ، ئەمە جگە لە مشتومڕ و گفتوگۆ لەسەر پرۆژەیاسایی نوێی هەڵبژاردن لە عیراق كە پێشبینی دەكرێت زۆرترین مشتومڕی لەسەر بكرێت و لایەنەكانیش بیكەنە بابەتێك بۆ بانگەی هەڵبژاردن و كۆكردنەوەی دەنگ لە هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەران.

لە بواری بانگهێشتكردنیشدا ئەم خولەی ئەنجومەنی نوێنەران بە لاوازترین خول دادەنرێت كە تائێستا جگە لە بانگهێشتكردنی نەبیل جاسم سەرۆكی تۆڕی راگەیاندنی عیراقی كە بەهۆیەوە لە پۆستەكەی دوورخرایەوە، هیچ وەزیر و لێپرسراوێكی تری حكومی بۆ لێپرسینەوە بانگهێشت نەكراون و ئەوانەشی چونەتە ئەنجومەنی نوێنەران میوانداری كراون.

بودجە سێ‌ ساڵییەكەی ٢٠٢٣ و ٢٠٢٤ و ٢٠٢٥یش ئاسەنگێكی تری بەردەم ئەنجومەنی نوێنەرانە لە ساڵی داهاتوودا ، چونكە دواخشتەی بودجە بۆ ساڵی ٢٠٢٥ پێشكەش دەكرێت و ئەمەش دەبێتە بابەتێك بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن بەو پێیەی كوتلەكان دەیانەوێت زۆرترین بودجە بۆ پارێزگاكانی خۆیان دەستەبەر بكەن.
 

دوای چەند رۆژێكی كەم لە سەركەوتنی دۆناڵد ترەمپ لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا، جارێكی دیكە دۆسیەی هەوڵدان بۆ تیرۆركردنی ترەمپ و تۆمەتباركردنی ئێران هاتەوە بەرباس، تۆمەتێك كە ئێران بە پیلانێكی ئیسرائیل بۆ ئاڵۆزكردنی پەیوەندییەكانی تاران و واشنتن ناوی دەبات.

رۆژی هەینی رابردوو وەزارەتی دادی ئەمریكا بڵاویكردەوە كە ئێران لە مانگی نۆی ئەمساڵدا و لە رێگەی كەسێكەوە هەوڵی كوشتنی دۆناڵد ترەمپی داوە بەڵام پێش هەوڵەكە دەستگیر كراوە.

تۆمەتبارەكە كە بە رەچەڵەك ئەفغانییە لە دانپێدانانەكانیدا ئاشكرای كردوە كە لە سەر راسپاردەی لێپرسراوێكی سوپای پاسداران راهێنانی پێكراوە بۆ ئەوەی دۆناڵد ترەمپ بە ئۆتۆمبێل هاوشێوەی روداوێكی هاتوچۆ بكوژێت.

مەریك گارلند، سەرۆكی داواكاری گشتی ئەمریكا رایگەیاند؛ ئێران یەكێكە لەو وڵاتا دەگمەنانەی كە بوەتە زۆرترین هەڕەشە و مەترسیی بۆسەر ئاسایشی ویلایەتەیەكگرتوەكان.

ئێران كە لە سێ ساڵی رابردودا بە بەردەوامی باسی لە تۆڵەكردنەوەی كوشتنی قاسم سولەیمانی كردوە تۆمەتی هەوڵدان بۆ كوشتنی  دۆناڵد ترەمپ رەت دەكاتەوە و وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەش ئەو پرسە بە پیلانی ئیسرائیل ناو دەبات. 

ئیسماعیل بەقائی، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران رۆژی  شەممە رایگەیاند، ئێران ئەوە پرسە بە تۆمەت و پیلانی ئیسرائیل دەزانێت بۆ دروستكردنی گرژیی زیاتر لە نێوان تاران و واشنتۆن.

بەقائی جەختی لەوە كردوەتەوە كە ئێران بۆ گەیشتن بە ئامانج و مافەكانی سود لە رێوشوێنە یاساییەكان لە ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتیی وەردەگرێت و رەتی دەكاتەوە دەستی لە هەوڵی كوشتنی ترەمپدا هەبێت.

دوای كوشتنی قاسم سولەیمانی فەرماندەی پێشوی فەیلەقی قودسی سەر بە سوپای پاسداران لە ساڵی ٢٠٢٠، ئێران بە بەردەوامی هەڕەشەی تۆڵەكردنەوەی قاسم سولەیمانی لە ترەمپ و تیمەكەی دەكرد، ئەوەش وای كرد ئەمریكا بودجەیەكی یەك ملیۆن دۆلاری بۆ پاراستنی ترەمپ و مایك پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی پێشووی وڵاتەكەی تەرخان بكات.
 

دوای ماوەیەكی زۆر لە بانگەشە و ئەنجامدانی یەك دیبەیت، دۆناڵد ترەمپ كاندیدی كۆمارییەكان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا لە بەرامبەر كامالا هاریس كاندیدی دیموكراتەكان سەركەوتنی بەدەستهێنا و جارێكی تر بە سەرۆكی ئەمریكا هەڵبژێردرایەوە.

بەپێی ئەنجامە بەراییەكان كە میدیاكانی ئەمریكا بڵاویانكردووەتەوە، دۆناڵد ترەمپ كاندیدی كۆمارییەكان لە كۆی 530 دەنگ، نزیكەی 280  دەنگی بەدەستهێناوە و بەسەر كامالا هاریسی ركابەریدا سەركەوتووە كە 224 دەنگی بەدەستهێناوە، لە كۆی 50 ولایەتیش ترەمپ لە 29 ویلایەت سەركەوتووبووە و دەنگەكانی گەیشتووەتە 277 دەنگ كە دەكاتە 51%ی كۆی دەنگەكان و زیاتر لە 71 ملیۆن دەنگی بەدەستهێناوە، بەوەش دەبێتە 47هەمین سەرۆكی ئەمریكا، لە بەرامبەریشدا كامالا هاریس كاندیدی دیموكراتەكان 224 دەنگی بەدەستهێناوە و لە 21 ویلایەت سەركەوتوو بووە كە دەكاتە 47.5%ی كۆی دەنگەكان و 66 ملیۆن دەنگی بەدەستهێناوە.

ئاماژە بەوەشكراوە، كۆمارییەكان 52 كورسی ئەنجومەنی پیران و 204 كورسییان لە ئەنجومەنی نوێنەران مسۆگەر كردووە و دیموكراتەكانیش 42 كورسی ئەنجومەنی پیران و 182 كورسییان لە ئەنجومەنی نوێنەران بەدەستهێناوە.

لە هەر حەوت ویلایەتە خۆڵەمێشییەكەی ئەمریكاش ترەمپ لە پێشەوەیە.

بەپێی یاسای دەنگدانیش لە ئەمریكا دەبێت هەر كاندیدێكی سەرۆكایەتی ئەمریكا لە كۆی 530 دەنگ  270 دەنگ بەدەستبهێنێت تا بتوانێت ببێتە براوەی هەڵبژاردنەكە، ترەمپ ئەو رێژەیەشی تێپەڕاندووە و زیاتر لەو ژمارەیە دەنگی بەدەستهێناوە.

لە وتارێكیشدا كە بە بۆنەی سەركەوتنی لە هەڵبژاردندا لە ویلایەتی فلۆریدا پێشكەشیكرد، دۆناڵد ترەمپ سوپاسی هەموو ئەوانەی كرد كە دەنگیانپێداوە و كردوویانەتەوە بە 47هەمین سەرۆكی ئەمریكا، وتیشی، جارێكی تر ئەمریكا بەهێز دەكاتەوە و سنورە دزاروەكانیش وەردەگرێتەوە و رێگری لە كۆچی نایاسایی دەكەن و بۆ جیهانیشی دەسەلمێنن كێ بەهێزترین و گەورەترینە.

هەڵبژاردنەوەی ترەمپ بە سەرۆكی ئەمریكا لە كاتێكدایە كە بەهۆی بەردەوامی شەڕی نێوان روسیا و ئۆكراین لەلایەك و هێرش و بۆردومانەكانی ئیسرائیل بۆسەر كەرتی غەززە و لوبنان لەلایەكی تر، رەوشی سیاسی و ئابووری و بارزگانی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە قۆناغێكی هەستیار و نالەباردایە و پێشتریش ترەمپ لەكاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا چەندین جار باسی لەوە كردووە ئەگەر ببێتەوە بە سەرۆكی ئەمریكا كۆتایی بەو دوو شەڕە دەهێنێت و سنورێكیش بۆ ئێران دادەنێت.
 

هەڵبژاردنەوەی دۆناڵد ترەمپ بە سەرۆكی ئەمریكا بەشێك لە لێپرسراوانی خۆرئاوای خۆشحاڵ كردووەو داوا دەكەن رێگە بە ئیسرائیل بدات دامەزراوە ئەتۆمی و نەوتییەكانی ئێران لەناو ببات، ئێران و گروپی مقاوەمەی ئیسلامی عیراقیش جیاوازییەكی ئەوتۆ لە نێوان ترەمپ و بایدن نابین.

دوای ئەوەی دۆناڵد ترەمپ كاندیدی كۆمارییەكان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا سەركەوتنی بەدەستهێنا، ئاژانسی رۆیتەزر لە زاری ژمارەیەك لە لێپرسراوانی رۆژئاواوە بڵاویكردووەتەوە، پێویستە دۆناڵد ترەمپ دوای دەستبەكاربوونی بە رەسمی، سیاسەتەكانی ئەوكاتەی لە دژی ئێران دەستپێبكاتەوە كە سەرۆكی ئەمریكا بوو، چونكە ئێران جگە لەوەی بەهۆی دامەزراوە ئەتۆمییەكانی و هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی بووەتە هەڕەشەیەكی مەترسیدار لەسەر ئاسایش و ئارامی هەموو جیهان، هاوكات بەهۆی دەستوەردانیشی لە كاروباری بەشێك لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بووەتە هۆی هەڵگیرسانی شەڕ و ئاڵۆزیی لەو ناوچەیە و چەندین گرووپی چەكداری لە عیراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و فەلەستین چەند وڵاتێكی تریش دروستكردووە كە ئەركیان تەنها تێكدانی ئاسایش و ئارامی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە.

ئاژانسی رۆیتەرز ئاماژەی بەوەشكردووە، ئەو لێپرسراوانەی رۆژئاوا داویان لە ترەمپ كردووە رێگە بە ئیسرائیل بدات هەموو دامەزراوە ئەتۆمی و نەوتییەكانی ئێران بۆردومان بكات و بەتەواوی لەناویان ببات.

عەلی فەدەوی جێگری فەرماندەی سوپای پاسدارانی ئێران لە وتارێكیدا هەرچەندە راستەوخۆ ناوی ترەمپی نەهێناوە، بەڵام دەڵێت، لەئێستا بەدواوە هێرشی پێشوەختی هاوبەشی ئەمریكا و ئیسرائیل بۆسەر ئێران بە دوور نازانن، بەڵام هەموو ئامادەكارییەكان كردووە و بۆ وەڵامدانەوەی هەموو جۆرە هێرشێكیش ئامادەن.

كەتائیبی سەید شوهدائیش كە سەر بە گروپی مقاوەمەی ئیسلامی عیراقە رایگەیاندووە، ترەمپ و بایدن دووی دیوی یەك دراون و هیچ جیاوازییەك لە نێوانیاندا نییە تەنها ئەوە نەبێت كە دوو كەس نوێنەرایەتی ئەمریكا دەكەن لە رووی دیبلۆماسییەوە.

لە لەندەنی پایتەختی بەریتانیاش ژمارەیەك چالاكوانی سەر بە بزوتنەوەی (جەست ستۆپ ئۆیڵ) لە بەردەم باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە دژی هەڵبژادنەوەی دۆناڵد ترەمپ خۆپیشاندانیان كرد و بۆیاخیان بە دیواری باڵیۆزخانەكەشدا رشت.
 

هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمەریكا لە نێوان كاندیدی كۆمارییەكان دۆناڵد ترەمپ و كامالا هاریس كاندیدی دیموكراتەكان لە 5 ی تشرینی دووەم بەڕێوەدەچێت، بەڵام پێدەچێت چەند ڕۆژێك پێویست بێت بۆ دەركەوتنی براوەی هەڵبژاردنەكە.

ئەو حەوت ویلایەتەی ئەگەری هەیە بڕیار لەسەر براوەی هەڵبژاردن بدەن، هەموویان ڕێگای تایبەتیان هەیە بۆ ژماردن، شیكردنەوە و مامەڵەكردن لەگەڵ دەنگەكان، بە نمونە، هەر كاندیدێك 50+1ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی لە هەر ویلایەتێك بەدەستهێنا، تەواوی كورسی ویلایەتەكەی بۆ هەژمار دەكرێت.

هەندێك بۆ ماوەیەكی زۆرە دەنگەكانیان هەر لە سەرەتاوە بۆ یەكێك لە حزبەكان یەكلابووەتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا حەوت ویلایەت كە دەنگەكانیان بە خۆڵەمێشی دادەنرێت و بۆ هیچ حزبێك یەكلانەبوونەتەوە، بڕیاری كۆتایی لەبارەی هەڵبژاردنەوە دەدەن.

بەگوێرەی ڕاپۆرتێكی ڕۆژنامەی تایمز، هەریەك لە ئیندیانا و كنتاكی یەكەم ویلایەتن كە سندوقەكانی دەنگدانیان لە سەعات 6 ی ئێوارە دادەخەن، بۆیە ژماردنی دەنگدانی پێشوەختە لەو دوو ویلایەتە كە زۆر لایەنگری ترەمپ دەكەن، دەبێت دوای ماوەیەكی كەم دەستپێبكات و یەكەم ئاماژە بێت بۆ ئەوەی سەرۆكی پێشوو تا چەند لایەنگرانی كۆكردۆتەوە.

حەوت ویلایەتی دیكە بنكەكانیان لە سەعات 7ی ئێوارە دادەخەن، بەڵام رەنگە مەیدانی كێبركێ گەرمەكەیان، جۆرجیا بێت، لە كارۆلینای باكووریش سەعات 7:30 بنكەكانی دەنگدان بەڕووی دەنگدەران دادەخرێن، لەكاتێكدا سەعات 8 ی شەو بەكاتی ڕۆژهەڵات زۆرێك لە ویلایەتەكان براوەی كاندیدەكانیان ڕادەگەیەنن.

هەرچەندە زۆربەی ئەم ئەنجامانە دەرەنجامی یەكلاكەرەوە دەبن، بەڵام جیاوازی سەركەوتن لە ویلایەتەكانی كۆماریی ڕەنگ سووری وەك كارۆلینای باشوور و ڕۆژئاوای ڤێرجینیا دەتوانێت ئاماژە بدات بۆ سەركەوتنی كاندیدەكان لە جۆرجیا و پەنسلڤانیای دراوسێ.

سەعاتێك دواتر، دەنگدانەكان لە دوایین ویلایەتە گرنگەكانی ئەریزۆنا و ویسكەنسن و مێشیگان دادەخرێن.

لە نیوە شەودا كاتێك هاوایی سندوقەكانی دەنگدان دادەخات و دوای سەعاتێكی تر لە ئالاسكا كە دوایین ویلایەتە، وێنەیەكی تەواوتری ئەنجامەكانی هەڵبژاردن دەردەكەوێت.

دەسەڵاتدارانی پەنسلڤانیا كە لەلایەن زۆرێكەوە بە ویلایەتێك دادەنرێت كە بڕیار لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دەدات، هیوادارن بتوانن لە بەرەبەیانی رۆژی 6ی تشرینی دووەم براوەی هەڵبژاردنەكە ڕابگەیەنن.

كاتێك دەنگدەران دەچنە ناو بنكەی دەنگدان و دەنگەكانیان لەسەر كاغەز یان شاشەی لەمسی هەڵدەبژێرن، دەنگەكانیان بە ئەلیكترۆنی سكان دەكرێت و لە سندوقێكی پارێزراودا دادەنرێت، پاشان رەوانەی ناوەندەكانی پارێزگاكان دەكرێن بۆ ژماردنەوەیان.

نزیكەی 244 ملیۆن ئەمریكی مافی دەنگدانیان هەیە لە پێشبڕكێی سەرۆكایەتی ئەمساڵدا، ئەگەر ڕێژەی بەشداری دەنگدەران هاوشێوەی ساڵی 2020 بێت و بگاتە 67٪، ئەوا نزیكەی 162 ملیۆن دەنگ لە هەر 50 ویلایەتەكە دەدرێت، لەكاتێكدا دەیان ملیۆن كەس لە هەندێك ویلایەت دەتوانن ڕۆژێك پێش هەڵبژاردن بە پۆستە دەنگ بدەن.
 

رۆژی شەشی تشرینی دووەم كۆتایی بەوەدێت كێ دەبێتە سەرۆكی ئەمریكا، بەڵام ئەوەی كە پرسیارە چی دەبێت ئەگەر لە رۆژی كۆتاییدا ترەمپ و هاریس یەكسان بن یاخود دەنگی پێویست نەهێنن بۆ بوون بە سەرۆكی داهاتوو.

لەگەڵ چڕبوونەوەی كێبڕكێی نێوان دۆناڵد ترەمپ كاندیدی كۆمارییەكان و كاملا هاریسی دیموكراتەكان هەردووكیان تاڕادەیەكی زۆر لە دوایین ڕاپرسییەكاندا تا رادەیەكی زۆر لە یەكەوە نزیكن و یەكسانن، ئەوەش پرسیاری ئەوەی هێناوەتە پێشەوە گەر بێت و ئەو دوو كاندیدە رێژەی دەنگەكانیان وەك یەك بێت چی روودەدات.

لە ئەگەری یەكسانبوونی هەردوو ركابەرەكە، دەستوری ئەمریكا پلانێكی بۆ چارەسەركردنی لەخۆگرتووە.

شارەزایانی یاسایی ئاماژە بە ماددەی دووی دەستور و هەروەها هەمواری دوازدەهەمی دەستوری ئەمریكا دەكەن بۆ چۆنیەتی رووبەرووبوونەوەی دۆخێكی لەوشێوەیە.

بەپێی چارەسەرە دەستورییەكە ئەگەر كاندیدەكان یەكسانبوون، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دەگوازرێتەوە بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران، كە دەبێت ئەندامە تازە هەڵبژێردراوەكان سوێندی دەستووری بخۆن و دواتر دەنگ لەسەر ئەوە بدەن كێ دەبێتە سەرۆك.

لێرەدا هەر ویلایەتێك یەك دەنگ بەدەست دەهێنێت، بێ گوێدانە قەبارە و ژمارەی نوێنەرەكانی و دەبێت دەنگ بە یەكێك لە ترەمپ یان هاریس بدەن.

بە پێی دەستور پێویستە سەرۆكی داهاتوو دەنگی زۆرینەی ئەنجومەنی نوێنەران بەدەستبهێنێت واتە لە كۆی 50 ویلایەتەكە دەبێت دەنگی نوێنەری 26 ویلایەت  یان زیاتر بەدەستبهێنێت بەڵام مەرجە دەنگی ویلایەتی واشنتۆن دی سی تێدابێت.

بەڵام بۆ دانانی جێگری  سەرۆك پەنا دەبرێتە ئەنجومەنی پیران و بە دەنگدانی ئەندامانی یەكلادەبێتەوە كە ژمارەیان 50 ئەندامەو پێویستە ئەو كەسەی دەبێتە جێگری سەرۆك لانیكەم دەنگی 26 ئەندام بە دەستبهێنێت.

ئەوەی جێی سەرنجە تائێستا لە مێژووی ئەمریكادا هیچكات كاندیدە ركابەرەكان یەكسان نەبوون، بەڵام ئەمریكا لە رێگەی دەستورەكەیەوە چارەسەری گونجاوی بۆ هەموو ئەگەرەكان داناوە.

زیاتر لە سەدە و نیوێكە دەنگدەرانی ئەمریكا راهاتوون بەوەی كە چوار ساڵ جارێك و لەیەكەم سێ شەمەی مانگی نۆڤەمبەردا، دەچن بۆ دەنگدان و سەرۆكێكی نوێ بۆ چوار ساڵی داهاتوویان هەڵدەبژێرن.

ئەوەی بووەتە مایەی پرسیار لای ئەمریكییەكان ئەوەیە، بۆچی یەكە سێ شەمەی مانگی نۆڤەمبەر بۆ ئەو پرۆسە كاریگەرە دیاریكراوە.

بە گەڕانەوە بۆ بەڕێوەچوونی یەكەمین هەڵبژاردنی ئەمریكا دەركەوێت چەند هۆكار هەن وایانكردووە، یەكەم سێ شەمەی مانگۆ نۆڤەمبەر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكای تێدا ئەنجام بدرێت.

یەكێك لە هۆكارەكان كە بە گرنگترینیشان دانراوە پەیوەستە بە چۆنیەتی ژیانی ئەوكاتی ئەمریكییەكان كە یەكەمجار هەڵبژاردنی بەخۆیەوە دییوە، چونكە زۆرینەیان جوتیاربوون ژیان و چۆنیەتی كاركردنیان دەریخستووە یەكەمین سێ شەمەی مانگی نۆڤەمبەر بۆ ئەوان گونجاوە تا بتوانن بەشداری هەڵبژاردن بكەن.

لە یەكەم هەڵبژاردنی ئەمریكادا، كە جۆرج واشنتۆن كاندیدبوو ماوەی پرۆسەی دەنگدان بۆ سەرۆكی ئەو وڵاتە زیاتر لە 15 رۆژی خایاند ئەوەش كاریگەری زۆری لەسەر ئەنجامەكان و رێژەی بەشداریكردنی دەنگدەرانی ئەو وڵاتە هەبووە.

ئەوەش وایكرد، بۆ كۆتایهێنان بەو كێشانە، كۆنگرێسی ئەمریكا یاسایەكی فیدراڵی دەركرد كە ڕۆژی سێ شەممەی یەكەمی مانگی نۆڤەمبەر بكرێتە رۆژی سێ شەممەی مەزن و دەنگدانی سەرۆكایەتی ئەمریكای تێدا ئەنجامبدرێت.

دەركردنی بڕیارێكی لەوشێوەیەش زیاتر پەیوەست بوو بەوەی پێكهاتەی كۆمەڵگەی ئەوكاتی ئەمریكی كە زۆربەیان جووتیار بوون. لە شوێنی دوور  لە بنكەكانی دەنگدان جێگیر بووبون، لانیكەم پێویستیان بە ڕۆژێك بوو بۆ ئەوەی بچن دەنگبدەن. یەكێكی دیكەش لە هۆكارەكان ئەوەبوو كە هەڵبژاردنەكان لە نێوان كۆتایی هاوین و سەرەتای پایزدا دانەنرێت بەهۆی وەرزی دروێنەكردنەوە بۆیەو ئەو رۆژەی دیاریكرا بۆئەوان زۆر گونجاو بوو.

هەروەها، بەهۆی ئامادەبوونی زۆربەی ئەمریكییەكان لە كڵێساكان لە ڕۆژی یەكشەممەدا كۆتایی هەفتەكەیان بە نەگونجاو زانیووە بۆ هەڵبژاردن.

بە لەبەرچاوگرتنی هەموو ئەم هۆكارانە، دەتوانرێت بوترێت چینی جوتیاران هۆكاربوون بۆ دیاریكردنی رۆژی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا و جێگیركردنی لە یەكەم سێ شەمەی مانگی نۆڤەمبەردا بۆ هەر چوار ساڵ جارێك.

لە مێژووی ئەمریكادا چەند سەرۆكێك دوو خولی سەرۆكایەتییان بەدەستهێناوە، هەندێكیان دوو خول زیاتریشیان بینیوە.

شەش سەرۆك لە مێژووی ئەو وڵاتەدا دوو خولی لەسەر یەكیان بەدەستهێناوە، تەنها یەك سەرۆك نەبێت كە دوو خول بووەتە سەرۆك بەڵام بەدوای یەكدا نەبوون.

ئەوەی نامۆیە لە مێژووی ئەو وڵاتەدا،  فرانكلین ڕۆزڤێڵتە كە چوار خولی لەسەریەك سەرۆكایەتیی ئەمریكای كردوە لە ماوەی ساڵانی 1932، 1936، 1940 و 1944دا هەروەها ویلیام مەكینلی سەرۆكی كۆمارییەكان كە لە ساڵی 1901دا تیرۆركرا، لەكاتێكدا تەنها چەند مانگێك بوو ببووە سەرۆكی ئەو وڵاتە.

لە كێبڕكێی سەرۆكایەتی ئەمجارەی ئەمریكا، دۆناڵد ترەمپ كاندیدی كۆمارییەكان هەوڵدەدات خولی دووەمی سەرۆكایەتی ئەمریكا بباتەوە، لەئەگەری سەركەوتنیشیدا دەچێتە لیستی ئەو سەرۆكانەی ئەمریكاوە كە دوو خولی سەرۆكایەتییان بەدەستهێناوە و لە مێژوودا دەبێتە دووەم سەرۆكی ئەو وڵاتە كە دوو خول دەبێتە سەرۆك بەڵام لەسەر یەك نا.

جۆرج واشنتۆن، یەكەم كەس بوو كە دوو خولی سەرۆكایەتی تەواوكرد لە ساڵانی 1789 و  1792 . دوای ئەو، تۆماس جێفرسۆن دووەم كەسە كە دوو خولی سەرۆكایەتی بەدەستهێناوە. لە هەڵبژاردنەكانی ساڵانی 1800 و 1804.

هەروەها جەیمس مادیسۆن یەكێكە لەو سەرۆكانەی كە دوو خولی سەرۆكایەتی ئەمریكای بینیوە، لە ساڵانی 1808 و 1812دا. جەیمس مۆنرۆش لە ساڵی 1816 بووە سەرۆكی ئەمریكاو دواتریش لە هەڵبژاردنی 1820 بەهۆی ئەوەی خۆی تاكە كاندیدبوو توانی سەركەوتن بۆ خولی دووەم بەدەستبهێنێتەوە.

دوای دامەزراندنی پارتی دیموكرات، ئەندرۆ جاكسۆن لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1828دا خۆی بۆ سەرۆكایەتی ئەمریكا كاندیدكرد و بووە سەرۆكی ئەو وڵاتە، لە هەڵبژاردنی ساڵی 1832 ش جاكسۆن بۆ خولی دووەم بەسەرۆك هەڵبژێردرا. 

هەروەها یولیس ئێس گرانت یەكەم كەس بوو كە دوای شەڕی ناوخۆی ئەمریكا دوو ویلایەتی سەرۆكایەتی بەدەستهێنا، لە ساڵانی 1861 و 1865دا.

لە كاتی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1884دا، كاندیدی دیموكراتەكان گرۆڤەر كلیڤلاند، شكستی بە ڕكابەرە كۆماریخوازیەكەی هێناو بووە سەرۆك، پاشان لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1892 دا خولی دووەمی بەدەستهێنا.

لە دوای ئەوانیش باراك ئۆباما دێت كە دوو خولی لە سەر یەكی سەرۆكایەتی ئەمریكای بردۆتەوە لە ساڵانی 2008 بۆ 2012 .