عێراق
محەمەد زەیادی پەرلەمانتاری ھاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا ڕایگەیاند، موقتەدا سەدر لە دوایین تویتیدا کە سوربوونی لەسەر حکومەتی زۆرینە دووپاتدەکاتەوە، بە مانای کۆتایی ھاتنی گفتوگۆ سیاسییەکانە کە لە ھەوڵدابوون ھەموو لایەک بەشداری حکومەتی داھاتوو بکەن.
ئاماژەی بەوەشکرد، چوارچێوەی ھەماھەنگی سورە لەسەر ھەڵویستی خۆی سەبارەت بە حکومەتی تەوافوقی سیاسی، یان دەبێت ھەموو ئەندامانی چوارچێوەی ھەماھەنگی بەشداری حکومەت بکەن، یان ھەموویان پێکەوە دەبنە ئۆپۆزسیۆن.
ئەو وتانەی ھاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا لە کاتێکدایە، دوێنێ موقتەدا سەدر لە توێتێکدا لە تۆڕی کۆمەڵایەتی تویتەر ڕایگەیاند، بێدەنگ نابێت لە ھەر ھەڕەشەیەک کە ڕووبەڕووی ھاوبەشەکانی دەبێتەوە لە حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانیدا.
لەسەر داوای حاکم زاملی جێگری یەکەمی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و بۆ گفتوگۆکردن سەبارەت بە بەھای دۆلار، مستەفا غالب، پارێزگاری بانکی ناوەندی و جێگرەکەی سەردانی ئەنجومەنی نوێنەرانی کرد و لەگەڵ جێگری یەکەمی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و ژمارەیەکی زۆر لە پەرلەمانتارانی فراکسیۆنە جیاوازەکان لە کۆبوونەوەدان. ھەرچەندە بڕیاربوو، عەلی عەلاوی وەزیری دارایش ئامادە بێت بەڵام وەزیری دارایی ڕەتیکردەوە.
حاکم زاملی جێگری یەکەمی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران سەبارەت بە ئامادەنەبوونی وەزیری دارایی لە کۆبوونەوەکەدا ڕایگەیاند، نوسراوێک دەردەکەن بۆ قەدەغەکردنی گەشتی دەرەوەی وڵات لە وەزیری دارایی، تا ئەو کاتەی دێتە ئەنجومەنی نوێنەران و لەسەر دۆسییەکان وتەی لێوەردەگیرێت.
وتیشی، لەم ھەفتەیەدا بە ئیمزای ٥٠ پەرلەمانتار کۆبوونەوەیەکی نائاسایی دەکەن بۆ گفتوگۆکردن سەبارەت بە سیاسەتی دارایی و نرخی فرۆشی دۆلار و بردنەدەرەوەی دراو.
جەختیشی کردەوە، تا ئێستا وەزارەتی دارایی ژمێرەی کۆتایی نەناردووە و ھیچ ھەنگاوێکی نەناوە بۆ وەرگرتنەوەی ئەو قەرزەی لای کۆمپانیاکانی پەیوەندییە.
بە وتەی زاملی ، وەرەقەی چاکسازی کە لەلایەن وەزیری داراییەوە پێشکەشکراوە، ھیچ شتێکی بەدی نەھێناوە جگە لە زیانگەیاندن بە ھاوڵاتیان و زیادکردنی ھەژاری، ڕوونیشیکردەوە، وەزیری دارایی و وەزارەتەکەی چەندین دۆسیەی گەندەڵیان لەسەرە.
مەزھەر محەمەد ساڵح ڕاوێژکاری دارایی سەرۆک وەزیرانی عێراق ڕایگەیاند، کاتی ئەوە ھاتووە سیاسەتی دارایی ڕۆڵی کاریگەریی خۆی ببینێت، بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشانەی کە لە ئەنجامی دابەزینی بەھای دینار بەرامبەر دۆلار، دروستبووە و نرخی کەلوپەل و خۆراکیش بەرزبووەتەوە و خراپ بەسەر ژیانی چینی ھەژار و کەمدەرامەتی عێراقدا شکاوەتەوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەگەر کاریگەرییەکانی دابەزینی بەھای دینار چارەسەر نەکرێت، دەبێتە ھۆی بڵابوونەوەی بێکاری و ھەژاری و لاوازی سەرچاوەی داھاتی خێزان لە وڵاتدا.
جەختیشیکردەوە، لە کەمکردنەوەی باجی گومرگ لەسەر کەلوپەلە خۆراکییەکان و پێداویستییەکانی بەرھەمی ناوخۆیی کە لە دەرەوە ھاوردە دەکرێن.
شانەی ڕاگەیاندنی ئەمنی بڵاویکردەوە، لە بۆردومانەکەدا جگە لە والی داعش، ئەبو زەید مەحلاوی فەرماندەی مەفرەزەکانی تیرۆریستانی داعش لە قەزای ھیت کوژراوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، مەحلاوی بەرپرس بووە لە کوژرانی ئەحمەد عەبدولواحید لامی، فەرماندەی لیوای ٢٩ی سوپای عێراق، کە لە ساڵی رابرودا لە قەزای ھیت کوژرا.
تیرۆریستانی داعش لە ماوەی ڕابردوودا لە چەند ناوچەیەکی جیاجیای عێراق جموجوڵی دەستپێکردبۆوە و، چەند پەلامارێکی لە دژی سوپای عێراق و ھێزەکانی پێشمەرگە ئەنجامدا.
حامید موسەوی سەرکردە لە چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان ڕایگەیاند، چوارچێوەی ھەماھەنگی نایەوێت دەستور و مافە دەستورییەکان پەک بخات، ڕەوتی سەدریش بە پەراوێزخستنی بەشێک لە چوارچێوەی ھەماھەنگی، دەبینێت خۆی بە تەنھا ماوەتەوە.
موسەوی ئاماژەی بەوەشکرد، چوارچێوەی ھەماھەنگی دەگۆڕێت بۆ ھاوپەیمانی سەباتی نیشتیمانی و ٨٨ پەرلەمانتار لەخۆ دەگرێت، کە پەرلەمانتارانی سەربەخۆشی ھێناوەتە ناو ھاوپەیمانییەکەوە.
عائید ھیلالی یەکێک لە سەرکردەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان رایگەیاند، خەمیس خەنجەر سەرۆکی ھاوپەیمانی سەروەری سوننەکان بە کردەوەکانی سەلماندویەتی کە بە ھەموو شێوەیەک کار بۆ تێکدان نێوماڵی شیعە دەکات و دەیەوێت سەرکردەکانی شیعە لە یەکتر دوربخاتەوە و کێشە لە نێوانیاندا دروست بکات.
وتیشی، ھەندێک لە سیاسییەکان کار بۆ ئەوە دەکەن لە رێگەی بە ئامانجکردنی پرۆسەی سیاسی عێراق و نێوماڵی شیعە، پرۆژەیەکی ھەندێک لەوڵاتانی کەنداو و جیھان جێبەجێ بکەن.
جەختیشیکردەوە، خەمیە خەنجەر کراوەتە ئامرازێک بۆ تێکدانی نێوماڵی شیعە بەتایبەتیش چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان، بەڵام ھەوڵەکانی ھیچ ئەنجامێکی نابێت.
"سەدر" لە تویتێکی نوێدا رایگەیاندووە، جارێکی تر ھەڕەشە لە ھاوپەیمانەکانیان لە حکومەتی زۆرینەی نیشتمانی دەکرێت، ئەو حکومەتەی کە ھەنگاو بە ھەنگاو روناکییەکەی دەدرەوشێتەوە.
وتیشی، پێویستە ھەڕەشەکان رابگیرێن، چونکە وڵات ناگەڕێننەوە بۆ ژێر دەستی گەندەڵکاران و نیشتمان بە بێگانەکان نافرۆشن.
"سەدر" لە تویتەکەیدا نوسیوێتی، زۆرینەی گەل لەگەڵ حکومەتی زۆرینەی نیشتمانیدان و دەستەوسان ناوەستن و رێگە نادەن تیرۆر و گەندەڵی حکومیان بکات، چونکە مێژووی عێراق پڕە لە ھێز و ئارامی و بەردەوامی.
دەوڵەتی یاسا: لە سەرەتاوە لەگەڵ کەمکردنەوەی بەھای دینار بەرامبەر بە دۆلار نەبووین
"بەھادین نوری" وتەبێژی دەوڵەتی یاسا رایگەیاند، دیدی دەوڵەتی یاسا ورد و راست بووە، چونکە ھەر لەسەرەتاوە دژی حکومەت بووە لە کەمکردنەوەی بەھای دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریکی.
وتەبێژەکەی دەوڵەتی یاسا وتیشی، بەردەوامی خراپی رەوشی ئابوری و بەرزبوونەوەی نرخی پێداویستی و بەرھەمە خۆراکییەکان زیانی بە چینی مامناوەند گەیاندووە کە داھاتەکانیان سنوردارە، داواشی لە سەرجەم لایەنە سیاسییەکان کرد لە ئەنجومەنی نوێنەران کە رێکاری پێویست بگرنەبەر بۆ پاراستنی سامان و داھاتی خەڵک، کە جارێکی تر ھاووڵاتیان باجی بەرزکردنەوەی بەھای دۆلار نەدەن.
ئەوەش لەکاتێکدایە "موقتەدا سەدر" رێبەری رەوتی سەدر، شەش پێشنیازی بۆ بەرزکردنەوەی بەھای دینار بەرامبەر دۆلار خستۆتەڕوو و داوای بانگھێشتکردنی وەزیری دارایی و پارێزگاری بانکی ناوەندیشی، بۆ ئەنجومەنی نوێنەران کردووە.
ئاماژەی بۆ ئەوەشکردووە، چاوەڕوان دەکرێت رۆژی چوارشەممەی داھاتوو دادگای فیدراڵی لەسەر ئەو بابەتە کۆببێتەوە و دووبارە کردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار ھەڵبوەشێنێتەوە و پرسەکە یەکلایی بکاتەوە.
"فازڵ نەبی" بریکاری پێشووی وەزارەتی دارایی عێراق رایگەیاندوە، یاسای بودجە ھۆکاری دواکەوتنی ناردنی ٢٠٠ ملیار دینارەکەیە بۆ ھەرێم، ھۆکارێکی دیکەی نەناردنی ٢٠٠ ملیار دینارەکەش دەگەڕێتەوە بۆ جوڵاندنی داوایەک کە لەسەر ئەو بابەتە وروژێنراوە، ئەوەش گرفتی دارایی بۆ ھەرێمی کوردستان دروست دەکات.
ئاماژەی بۆ ئەوەشکردووە، ئەگەر حکومەتی ھەرێم چاکسازییەکان بە تەواوەتی و رێکوپێکی جێبەجێ بکات و دەسەڵاتی تەواوەتی بەسەر ھەموو داھاتەکاندا ھەبێت، دەتوانێت مووچەی مووچەخۆرانی ھەرێمی کوردستان بدات و خەرجی تریش دابین بکات، بەبێ ئەوەی ھیچ بڕە پارەیەک لە بەغداد وەربگرێت.
"یەحیا رەسوڵ" رایگەیاندووە، لە چەند ئۆپراسیۆنێکدا توانیویانە سێ تیرۆریستی داعش لە ناوچەی "تارمیە" لە "بەغداد" و لە قەزای "شەرگات و حەزر" لە "سەڵاحەدین" و "نەینەوا" دەستگیر بکەن، دوو تیرۆریستیش بە ھەماھەنگی ھێزە ئەمنییەکان لە "ھەولێر" دەستگیرکراون.
ھاوکات "محەمەد عەزاوی" فەرماندە لە حەشدی شەعبی رایگەیاندووە، داعش مۆڵگەی لە چەندین پارێزگای عێراق ھەیە، بەڵام مەترسیدارترینیان لە "دۆڵی شای" سەر بە قەزای "داقوق"ە، کە لەوێوە تیرۆریستان دزە دەکەنە ناوچەکانی تری عێراق.
وتیشی، لەم چەند مانگەی کۆتاییدا، رێگەی نھێنی دزەکردنی تیرۆریستان زۆر کەمبووەتەوە، بەڵام لەناوبردنی تەواوەتی تیرۆریستانی داعش پێویستی بە ھەوڵ و ھەماھەنگی زیاترە.
"عەلی عەلاوی" وەزیری دارایی عێراق نامەیەکی ٢١ خاڵی ئاڕاستەی "مستەفا کازمی" سەرۆک وەزیرانی عێراق کردووە و رایگەیاندووە، لە دوای تویتەکەی "موقتەدا سەدر"، لەلایەن "حاکم زاملی" جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە بانگھێشتی ئەنجومەنەکە کراوە بۆ گفتوگۆکردن لەبارەی نرخی دۆلار، بەڵام شێوازی بانگھێشتکردنەکە قبوڵ کراو نییە و رەتیدەکاتەوە، چونکە لە دەسەڵاتی "حاکم زاملی"دا نییە.
"عەلی عەلاوی" دەشڵێت، ئیدارەدانی حکومەت لەڕێی تویت و پەیامی لێپرسراوانی سیاسییەوە رەتدەکاتەوە و وەک وەزیری دارایی لە کاتێکی قورسدا دەستبەکار بووە و سەرکەوتوو بووە لە ئیدارەدانی دارایی عێراقدا، ئامادەیشی دەربڕی بۆ بەرگریکردن لە خۆی لە ئەنجومەنی نوێنەران، نەک تەنھا فراکسیۆنێک یان لایەنێکی سەر بە ئەنجومەنەکە.
راشیگەیاندووە، بڕیاری گۆڕینی بەھای دراو لەلایەن کۆمەڵی نێودەوڵەتی و بانکی ناوەندی عێراق و حزبە سیاسییەکان پشتیوانی کراوە، ئەنجومەنی نوێنەرانیش لە مانگی شوباتی ساڵی رابردوو پەسەندیکردووە.
"بەھادین نوری" وتەبێژی دەوڵەتی یاساش رایگەیاند، دیدی دەوڵەتی یاسا راست بووە، چونکە ھەر لەسەرەتاوە دژی حکومەت بووە لە کەمکردنەوەی بەھای دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریکی. داواشی لە سەرجەم لایەنە سیاسییەکان کرد لە ئەنجومەنی نوێنەران رێکاری پێویست بگرنەبەر بۆ پاراستنی داھاتی خەڵک.
ئەوەش لەکاتێکدایە "موقتەدا سەدر" رێبەری رەوتی سەدر، شەش پێشنیازی بۆ بەرزکردنەوەی بەھای دینار بەرامبەر دۆلار خستۆتەڕوو و داوای بانگھێشتکردنی وەزیری دارایی و پارێزگاری بانکی ناوەندیشی، بۆ ئەنجومەنی نوێنەران کردووە.
د.بەرھەم ساڵح رایگەیاند، دەبێت حکومەتی عێراق و ھەرێمی کوردستان لەڕێی دانوستانێکی جدییەوە میکانیزمێک بدۆزنەوە بۆ بەرجەستەکردنی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە ھەناردەی نەوت و غاز، کە گرەنتی ئیستحقاقی دەستوریی ھەرێمی کوردستان و تەواوی عێراقییەکان بکات.
سەرۆک کۆماری عێراق داواشی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کرد، بابەتی پڕۆژە یاسای نەوت و غاز تاوتوێ بکەن و پڕۆژە یاسا نوێیەکە پێشکەشی دەسەڵاتی جێبەجێکار بکرێت و بەبێ دواکەوتن پەسەند بکرێت.
وتیشی، چەندین ساڵە دوو دڵی ھێزە سیاسییەکان لە پەسەندکردنی یاسای نەوت و غاز ھۆکار بووە بۆ دروستبوونی گرفت و قەیرانەکان و گەیشتن بەم قۆناغەی ئێستا، کە روبەڕووی لێکەوتەکانی بوونەتەوە.
دادگای فیدراڵی لە روونکردنەوەیەکدا ئاماژەی بەوەکرد، بریارەکەی سەبارەت بە نادەستوریی بوونی یاسای نەوت و غازی ھەرێمی کوردستان، بەپشت بەستن بە بەندەکانی ١١٠ و ١١١ و ١١٥ و ١٢١ و ١٣٠ لە دەستور داوە، ھاوکات پشت بەستراوە بە بریاری دادگایەکی ئەمریکا لەسەر سکاڵایەکی وەزارەتی نەوتی عێراق کە لەسەر وەزارەتی نەوت و سامانە سروشتییەکانی ھەرێمی کوردستان تۆماریکردوە.
باس لەوەشکراوە، بڕیارەکەی دادگا ئەمریکییەکە لەلایەن حکومەتی ھەرێمەوە داوای پێداچونەوەی بۆ کراوە و دادگای پێداچونەوەی ئەمریکاش لە ساڵی ٢٠٢١ دا پێداچونەوەی بۆ بریارەکە کردوە، بەڵام دوای ئەوەی حکومەتی ھەرێم ئارەزومەندانە دانی بەوەدا ناوە کە بارھەڵگرێک نەوتی رەوانەی ئیسرائیل کردوە، بەھانەکانی حکومەتی ھەرێم لاواز بوە و دادگای فیدراڵی عێراق پێداچونەوەکەی دادگای پێداچونەوەی ئەمریکای رەتکردوەتەوە و دواجار لە بەرژوەندی عێراق و گەلەکەی سکاڵای ژمارەی ٥٥ ی فیدراڵی ٢٠١٢ کە یەکخراوە لەگەڵ سکاڵای ١١٩ ی فیدراڵی ٢٠١٩ ی یەکلا کردوەتەوە و بریارەکەی سەبارەت بە نادەستوریی یاسای نەوت و غازی عێراقیی دەرکردوە.
لە کۆتایی ساڵی رابردووەوە دادگای فیدراڵی عێراق زنجیرەیەک بریاری کاریگەری لەسەر رەوشی سیاسی داوە ، دیارترینیان وەڵامدانەوەی تانەیەکی چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان بوو لەسەر پرۆسەی ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ، و پەسەندکردنی ئەنجامی ھەڵبژاردن و بریاردران لەسەر یاساییبوونی یەکەمین کۆبونەوەی ئەنجومەنی نوێنەران کە لە ٩ ی مانگی رابردوودا بەرێوەچوو تێیدا سەرۆکی ئەنجومەنەکە و جێگرەکانی ھەڵبژێردران .
یەکێکی تر لە دیارترین بریارەکانی دادگای فیدراڵی دورخستنەوەی ھۆشیار زێباری کاندیدی پارتی دیموکراتی کوردستان بوو بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار ، دوایین بریاریش سەبارەت بە ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستانە کە لە ساڵی ٢٠١٢ ەوە حکومەتی فیدراڵ تانەی لەسەر ئەو دۆسیەیە تۆمار کردوە ، بەپێی بریارەکەی دادگای فیدراڵی ، ھەناردەی نەوتی ھەرێم بەبێ گەرانەوە بۆ بەغداد نا دەستورییە و دەبێت ھەرێم پابەند بێت بە رادەستکردنی نەوتە بەرھەمھێنراوەکەی بە بەغداد ، ئەم بریارەش لە ھەرێمی کوردستان کاردانەوەی توندی لێکەوتەوەو حکومەتی ھەرێم بریارەکەی دادگای فیدراڵی بە سیاسی ناوبرد .
لەسەرەتای دەستبەکاربونی دادگای فیدراڵی نوێوە ، چەند جارێک دادگاکە دوپاتیکردۆتەوە ئامانجی ئەوەیە ئەو دۆسیانە یەکلا بکاتەوە کە چەند ساڵێکە بۆ دادگای فیدراڵی بەرز کراونەتەوە و یەکلانەکراونەتەوە.
بەڵام بە وتەی چاودێران پێدەچێت ئەو بریارانەی لەم دواییانەدا دادگای فیدراڵی داویەتی ھێندەی تر قەیرانە سیاسی و ناکۆکیە سیاسییەکان قوڵ بکاتەوەو چەقبەستویی سیاسیی دروست بکات ، بەتایبەت کە لەم کاتەدا عێراق خۆی لە پێکھێنانی حکومەتی نوێدا روبەروی قەیرانێکی سیاسی گەورە دەبێتەوە و زۆرینەی بریارەکانی دادگای فیدراڵیش نارەزایی و نیگەرانیی بەشێک لە لایەنە سیاسییەکانیان لێکەوتۆتەوە ، بە دوریش نازانرێت بریارەکانی دادگای فیدراڵی ئاراستەیەکی سیاسییان لە پشتەوە بێت.
بەپێی ماددەی ٩٣ لە دەستوری عێراقیی ، کاری سەرەکی دادگای فیدراڵی چاودێریکردنی دەستوریی بونی یاساکان و رونکردنەوەی خاڵەکانی دەستور و یەکلاکردنەوەی ئەو ناکۆکیانەیە کە لە نێوان بەغداد و ھەرێم و بەغداد و پارێزگاکانی تردا دروست دەبێت. دادگاکە لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە دامەزراوەو تا ئێستا ٢ ھەزار و ٢٢٧ دۆسیەی دەستوری یەکلاکردۆتەوە .
ئاگر لە سێ کۆگای بازرگانی لە "ناوچەی شارع زڵال" لە شاری بەغداد کەوتەوە، کە ئەو کەلوپەلە پلاستیکیانەی ناو ماڵ لە کۆکاگاندا ھەڵگیرا بوون، پێچەوانەی ڕێنماییەکانی سەلامەتی بوون.
بەرگریی شارستانیی بەغداد، لە بارەی ڕووداکەوە ڕایگەیاند، ئاگرەکە بە بێ زیانی مرۆیی کۆنتڕۆڵکراوە و لێکۆڵینەوە لە زیانە ماددییەکان و ھۆکارەکانی کەوتنەوەی ئاگرەکە دەستیپێکردووە.