عێراق
"محەمەد سەھیود" رایگەیاند، دەرگای لایەنە سیاسییەکان بەتایبەت چوارچێوەی ھەماھەنگی بەڕووی رەوتی سەدر کراوەیە، پێشبینیشی کرد پڕۆسەی پێکھێنانی حکومەتی نوێ زیاتر لە دوو مانگ بخایەنێت.
ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی نوێنەران ئاماژەی بەوەشدا، رەنگە لەچەند رۆژی داھاتوودا یەکەم کۆبوونەوەی ئەنجومەنی نوێنەران ئەنجامبدرێت، بۆ رێکخستنی پڕۆسەی سیاسی و ھەنگاونان بەرەو پێکھێنانی حکومەتێکی نوێ.
لای خۆشیەوە، "عسام حسێن" ئەندامی رەوتی سەدر دەڵێت، گەڕانەوەی رەوتەکەیان و پەرلەمانتارە دەستلەکارکێشاوەکان بۆ ئەنجومەنی نوێنەران ئەستەمە، چونکە موقتەدا سەدر نایەوێت بەشداربێت لە دروستکردنی ژمارەیەک گەندەڵکاری دیکە کە عێراقییەکان بەھۆیانەوە دەبنە قوربانی.
عەلا یاسری بەڕێوەبەری کۆمپانیای سۆمۆ بە ئاژانسی فەرمی عێراقی رایگەیاندووە، بەپێی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی، بە کۆمپانیا نەوتییەکانی جیھانیان راگەیاندووە کە چیتر ناتوانن نەوتی خاوی ھەرێم بکڕن و سەرجەم ئەو رێککەوتنانەش کە لەگەڵ ھەرێم کراو بۆ کڕینی نەوت چیتر کاریان پێناکرێت بەھۆی ئەوەی ھەرێم ناچارە بریاری دادگای فیدراڵی جێبەجێبکات.
راشیگەیاندووە، لەئێستادا ئامادەکاریکراوە لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە بۆ گواستنەوەی دۆسییەی کڕین و فرۆشتنی نەوتی ھەرێم بۆ ژێر دەسەڵاتی حکومەتی عێراق، بەڵام تائێستا حکومەت رەزامەندی بۆ ئەو کارە پیشاننەداوە، بۆیە وەزارەتی نەوت ناچارە رێکاری یاسایی بگرێتەبەر.
بەوتەی بەڕێوەبەری سۆمۆ، ساڵی رابردوو ھەرێم رۆژانە ٤٢٠ ھەزار بەرمیل نەوتی فرۆشتوو، بەڵام لەئێستادا ئەو رێژەیە کەمیکردووە بۆ ٣٥٥ ھەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە.
ئەوەش لە کاتێکدایە کە رۆژی ١٥ی شوباتی ئەمساڵ، دادگای فیدراڵی یاسای نەوت و گازی ھەرێمی کوردستانی بە نادەستووری لە قەڵەمدا، لەبەرامبەریشدا حکومەتی ھەرێم ئەو بڕیارەی دادگای فیدراڵی رەتکردەوە.
سەرۆکایەتیی دادگای تێھەڵچوونەوەی ناوچەی رەسافەی بەغداد، ئاماری سکاڵاکانی لەبارەی توندوتیژیی خێزانی بڵاوکردەوە و رایگەیاند، لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا لە دادگاکانیان ھەزار و ٧٣٣ سکاڵا تۆمارکراون.
راشیگەیاند، ٢٥٧ سکاڵا لەبارەی توندوتیژیی بەرامبەر بەساڵاچووان و ھەزار و ٤٠٨ سکاڵاش لەبارەی توندوتیژیی بەرامبەر ژنان و ٦٨ سکاڵاش لەبارەی توندوتیژیی بەرامبەر منداڵان بوون.
بەپێی ئامارێکی کۆمیسیۆنی باڵای مافەکانی مرۆڤ، ساڵی ٢٠٢١ پێنج ھەزار حاڵەتی توندوتیژیی بەرامبەر ژنان لە بەغداد و سەرجەم پارێزگاکانی تر تۆمار کراون.
سەرچاوەیەکی ئاگادار بە ماڵپەڕی (بەغداد الیوم)ی راگەیاندووە، (سەدر) رەزامەندی دەربڕیوە بۆ ئەوەی پێشوازی لەو وەفدە سێ قۆڵییە بکات کە بە نیازن سەردانی بکەن، وەفدەکە لە ھەریەک لە (ھادی عامری) سەرۆکی ھاوپەیمانی فەتح و (محەمەد حەلبوسی) سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و (نێچیرڤان بارزانی) سەرۆکی ھەرێمی کوردستان پێکدێن.
ئاشکراشیکرد، تائێستا وادەی ئەنجامدانی سەردانەکە دیار نییە، بەڵام رەزامەندییەکەی سەدر پێشھاتێکی ئەرێنییە بۆ کۆتاییھێنان بە چەقبەستویی سیاسی و ھەنگاونان بەرەو پێکھێنانی حکومەتی نوێ.
(ئەحمەد موسەوی) ئەندامی چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان رایگەیاند، لە دوای ھەڵبژاردنی رابردۆوە تائێستا ھەڵوێستی چوارچێوەی ھەماھەنگی لەبارەی درێژکردنەوەی ماوەی حکومەتی ئێستای عێراق بە سەرۆکایەتی (مستەفا کازمی) روون و ئاشکرابووە کە بەھیچ شێوەیەک رازی نییە بە درێژکردنەوەی ماوەی دەسەڵاتی کازمی.
ھاوکات (مەحمود روبەیعی) وتەبێژی مەکتەبی سیاسی بزوتنەوەی (سادیقون)یش رایگەیاند، درێژکردنەوەی ماوەی دەسەڵاتی حکومەتی ئێستا کە (مستەفا کازمی) سەرۆکایەتی دەکات، جگە لە قوڵکردنەوەی کێشە و ئاڵۆزییەکان ھیچی تر نییە، بۆیە وەک بزوتنەوەی سادیقون رازی نابن ماوەی دەسەڵاتی مستەفا کازمی درێژ بکرێتەوە.
(عەلی ترکی جەمال) ئەندامی ھاوپەیمانی (فەتح ) رەخنەی لە دەستپێنەکردنەوەی دانیشتنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق گرتو وتی، (محەمەد حەلبوسی) بە مەبەست و بە ھۆکاری سیاسی و تەکنیکی دانیشتنەکانی ھەڵپەساردووە.
وتیشی، زۆرێک لە پەرلەمانتارانی عێراق داوای دەستپێکردنەوەی کۆبونەوەکان دەکەن بۆ تاوتوێکردنی چەندین پڕۆژە یاسا و رەوشی سیاسی وڵات ، ژمارەی ئەو ئیمزایانەشی لەلایەن پەرلەمانتارانەوە بۆ ئەو مەبەستە کۆکراوەتەوە گەیشتووەتە ١٨٨ ئیمزا، بەڵام تائێستا وەڵامیان نەدراوەتەوە.
کازمی لەکاتی بەڕێکەوتنی بۆ نیویۆرک بە مەبەستی بەشداریکردن لە ٧٧مین خولی کۆبوونەوەی ساڵانەی کۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەکگرتوەکان پەیامێکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند، لە دوو ساڵی رابردوودا کاریان کردووە بۆ بونیادنانی باشترین پەیوەندی لەگەڵ دراوسێکانی عێراق و کۆمەڵی نێودەوڵەتی، ئاستی بەشداری عێراقیان لە وێستگە نێودەوڵەتییەکاندا بەرزکردۆتەوەو ھەماھەنگی و ھاوبەشییان لەگەڵ ھەموان بەھێز کردوە، ئەوەش کاریگەری ئەرێنی ھەبوە لەسەر بەرژەوەندییەکانی گەلەکەیان لە ھەموو ئاستێکدا.
رونیشی کردوەتەوە، ئەزمونی حکومەتەکەیان دووپاتی کردەوە، عێراق دەتوانێت رۆڵی گرنگ بگێڕێت لە چەسپاندنی سەقامگیری ناوچەکە و ببێتە گۆڕەپانی نزیککردنەوەی تێڕوانینی ھەموان.
وەزارەتی بارزگانی عێراق رایگەیاند، بەپێی یاسای ئاسایشی خۆراک تا ٣١/١٢/٢٠٢٢ سەبەتەی خۆراکی ھاووڵاتیانی عێراق دابین کراوە، بۆ ماوەی سێ مانگی ساڵی داھاتوش ئەمبارکردنی فریاگوزاری دابین کراوە.
ئاماژەی بۆ ئەوەشکردوە، میکانیزمێکیش ئامادە کراوە بۆ راگرتنی بەشەخۆراکی خێزانە دەوڵەمەندەکان، بە ھەماھەنگی لەگەڵ وەزارەت و فەرمانگە پەیوەندیدارەکانی حکومەت، راگرتنەکەش بە پێی داھاتی مانگانەی ھاووڵاتی دیاری دەکرێت، بە ئامادەکردنی کارتی ئەلیکترۆنی کە سوودی دەبێت بۆ باشترکردنی و زیادکردنی کەرەستەی تر بۆ سەبەتەی خۆراک.
"عەلی فەتلاوی" رایگەیاند، محەمەد شیاع سودانی کاندیدی نێو ماڵی شیعەیە بۆ پۆستی سەرۆک وەزیران، وتیشی پێکھاتەی شیعە دەستوەردانی نەکردووە لە بژاردی سونە و کورد سەبارەت بە کاندیدەکان بۆ سەرۆک کۆمار و ئەنجومەنی نوێنەران، بۆیە نابێت ئەوانیش دەستوەردان بکەن و چاوەڕێی ھەڵوێستی ئەرێنی ئەوانن.
"فەتلاوی" باسی لەوەش کرد، ئەگەر ھەیە لە چەند رۆژی داھاتوودا رەوشی سیاسی بەرەوپێشچوون بە خۆیەوە ببینێت بۆ تەواوکردنی دەستکەوتە دەستورییەکان و پێکھێنانی حکومەتی نوێ.
چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوە کردوە، زانیاری ورد و بەڵگەی تەواویان لە بەردەستدایە کە ھەندێک لایەن لە رێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە ھانی ھاوڵاتیان دەدەن بۆئەوەی لە دوای کۆتایی ھاتنی چلەی ئیمام حسێن، جارێکی تر دەست بەخۆپیشاندان و توندوتیژی بکەنەوە، جەختیشیکردوەتەوە، دڵنیان لەوەی رەوتی سەدر و خودی موقتەدا سەدریش لەو ھەوڵانە بەدوورن و ھیچ پەیوەندییەکی بەوانەوە نییە.
چوارچێوەی ھەماھەنگی راشیگەیاندوە، ھەموو ھەوڵەکان بەو ئاراستەیەن لەدوای کۆتایی ھاتنی رێوڕەسمەکانی چلەی ئیمام حسێن کۆبوونەوەکانی ئەنجومەنی نوێنەران دەستپێبکاتەوە و حکومەتی نوێ پێکبھێنرێت، ھەر لایەنێکیش کار بۆ نانەوەی ئاژاوە بکات و ھەوڵی تێکدانی رەوشی عێراق بدات، بە قورسی باجەکەی دەدات.
دەستەی ئاماری تورکیا بڵاویکردەوە، بەراورد بە مانگەکانی رابردوو، لەمانگی ئابی رابردوودا فرۆشتنی یەکەی نیشتەجێبوون بە بیانییەکان لە تورکیا بە رێژەی ١٠.١% کەمبووەتەوە و تەنھا ٥ ھەزار و ٢٧٣ یەکەی نیشتەجێبوون بە ھاوڵاتیانی بیانی فرۆشراوان و ئەنتاڵیاش لە پلەی یەکەمدایە و ھەزار و ٨١٤ یەکەی نیشتەجێبوونی تێدا فرۆشراوە، لە ئیستەنبوڵیش ھەزار و ٧٥٠ یەکە فرۆشراوە، ئاشکراشیکردووە، لە سەرەتای ئەمساڵەوە تا کۆتایی مانگی ئابی رابردوو، لە تورکیا ٤٤ ھەزار و ٥٩٥ یەکەی نیشتەجێبوون بە بیانییەکان فرۆشراوە.
دەستەی ئاماری تورکیا ئاماژەی بەوەشکردوە، ھاوڵاتیانی عێراق لە مانگی رابردوودا ٤١٧ یەکەی نیشتەجێبوونیان کڕیووە کە لە دوای ھاوڵاتیانی روسیا و ئێران لە پلەی سێیەمدان بۆ کڕینی یەکەی نیشتەجێبوون لە تورکیا.
سادق عەتییە لە ناوەندی کەشناسی عێراق بڵاویکردەوە، ھەڵکردنی بای باکوری خۆرئاوا بەسەر ناوچەکانی باشور و فوراتی ناوەڕاست بەردەوامی دەبێت و لە ھەندێک ناوچەش خۆڵبارینی کەم ڕوودەدات.
ئاماژەی بەوەشکرد، لەناوەڕاستی ھەفتەوە زۆربەی ئاسمانی عێراق پەڵە ھەور دەبێت، بەو ھۆیەشەوە لە شارەکانی ناوەڕاست و باکور و خۆرئاوای عێراق ئەگەری نمەباران ھەیە.
بەڕێوەبەرایەتی گشتی و کەشناسی و بومەلەرزەزانی ھەرێمی کوردستانیش ڕایگەیاندووە، ئەمڕۆ ئاسمان بەگشتی ساماڵ دەبێت و پلەکانی گەرما بەراورد بە ڕۆژانی رابردوو دوو پەلە بەرز دەبنەوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ناوچەی حاجی ئۆمەران فێنکترین ناوچەی ھەرێم دەبێت و گەرمیانیش بەرزترین پلەی گەرمای تێدا تۆمار دەکرێت و دەگاتە ٤٣ پلەی سیلیزی.
مستەفا کازمی لە یادی چلەی ئیمام حسێن پەیامێکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند، عێراق لەم رەوشە ھەستیارەیدا، پێشوازی لە ملیۆنان زیارەتکار کرد و ئەوەی لە توانایاندا بووە پێشکەشی ئەو زیارەتکارانەیان کردووە.
وتیشی، عێراق بە قەیرانێکی سیاسیی سەختدا تێدەپەڕێت، کە سەخترین قەیرانە لە دوای ساڵی ٢٠٠٣وە، بەڵام ھیوایان ھەیە و سوورن لەسەر دۆزینەوەی چارەسەر بۆ تێپەڕاندنی ئەو قەیرانە، لە پێناو ئەوەی عێراق ئاسایش و سەقامگیر بێت.
داواشی لە سەرجەم ھێزە سیاسییەکان کرد، ئیلھام لە چلەی ئیمام حسێن وەربگرن و عێراق و عێراقییەکان لەبەرچاوو بگرن، چونکە عێراق ئەمانە لە ئەستۆی ھەموواندا.
بەگوێرەی ڕاگەیەندراوێکی چەند ڕێکخراوێکی نێودەوڵەتی بواری کۆچ و پەنابەری و ڕێکخراوی دادپەروەری عێراقی و ڕێکخراوی مافی مرۆڤی کوردستان، نزیکەی میلیۆنێک ھاوڵاتی عێراقی خاوەنی ھیچ بەڵگەنامەیەکی فەرمی خۆناساندن نین.
لە ڕاگەیەندراوەکەدا ئەوەش خراوەتەروو، ئەو کەسانە بەھۆی کۆچ و ئاوارەبوونەوە ھەموو بەڵگەنامەیەکی مەدەنیان لەدەستداوە و تۆمارنەکراون، بەو ھۆیەشەوە گەیاندنی کۆمەکە فریاگوزارییەکان پێیان ئاستەنگیان بۆ دروستبووە.
ئاماژە بەوەشکراوە، ئەو کەسانە مەترسی ھەژاری و پەراوێزبوونی زیاتریان لەسەرە، چونکە تائێستا ناتوانرێت لە ڕەوشی ئاوارەبووندا ھیچ ھاوکارییەکیان بکرێت.
ئەو ڕێکخراوە مرۆییانە ڕوونیانکردووەتەوە، ئەو عێراقیانەی ئاوارەی ناوەوەو و دەرەوی وڵاتەکەیان بوون، بەئاسانی دەستیان بە دامەزراوە مەدەنییەکانی دەوڵەت ناگات، بۆ وەرگرتنی بەڵگەنامەی فەرمی.
راوێژکارەکەی مستەفا کازمی لە لێدوانێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، حکومەت دەستیکردووە بە جێبەجێکردنی پرۆژەکان بۆ کەمکردنەوەی قەیرانی نیشتەجێبوون، لەوانەش پرۆژەی (داری) کە ٥٥٠ ھەزار یەکەی نیشتەجێبوون لە ١٧ ناوچەی عێراق دەستبەردەکات، پرۆژەی مەدینە سەدریش ٩١ ھەزار یەکەی نیشتەجێبوون لەخۆدەگرێت کە لەچوارچێوەی رێککەوتنی عێراق و چین جێبەجێدەکرێت.
رونیشیکردەووە، قەرزی نیشتەجێبون یەکێکە لە میکانیزمەکانی حکومەت بۆ چارەسەرکردنی کێشەی نیشتەجێبوون، بەڵام گەندەڵی رۆڵی گەورەی ھەبووە لە پەکخستنی پرۆژەکانی ئاوەدانکردنەوە و وەبەرھێنان.