هەمەڕەنگ
ئەمڕۆ له شاری مه‌ریوانی روژهه‌لاتی کوردستان، په‌رده له‌سه‌ر په‌یکه‌ری مامۆستا قانع شاعیری ناوداری کورد لادرا.
جێی ئاماژەیەوە لەسەر داوای کۆمه‌ڵگەی مه‌ده‌نی و رۆشنبیرانی مه‌ریوان په‌یکه‌ره‌ی ئه‌و شاعیره دروستکرا.
قانع ناوی تەواوی محەممەد کوڕی شێخ عەبدولقادر دۆڵاشیە، ساڵی 1898 لە گوندی ریشێنی مەریوان لە دایک بووە و لە حەوتی ئایاری ساڵی1965 بەھۆی نەخۆشی لە گوندی لەنگەدێ پێنجوێن کۆچی دوایی کردووە.
بڵاو بوونەوەی چەندین وێنە و گرتە ڤیدیۆیی لە پلاتفۆرمەکانی سۆشیال میدیا لە مەغریب کە تیایاندا ئاشکرادەبێت، گۆشتی چەندین ئاژەڵی نا یاسایی وەک "گوێدرێژ و سەگ" لە بازاڕەکاندا دەفرۆشرێن، شەپۆلێکی توڕەیی و ئیدانەکردنی لەو وڵاتە بەدوای خۆیدا هێنا.
روداوەکە لە شاری مەراکیش و کازابلانکا و ئێل جەدید رویداوە و لایەنە پەیوەندیدارەکان لەپاش گەڕان لەو شارانەدا دەستیان بەسەر چەندین گۆشتی بەستوی ئەو ئاژەڵانەدا گرتووە.
زۆرێک لە چالاکوانان رایانگەیاند، یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی پشت تەشەنەسەندنی ئەم دیاردەیە گرانیی گۆشتی سوورە، کە لە نێوان ١٠ بۆ ١٢ دۆلاردایە.
حکومەتی ئەو وڵاتە رایگەیاند: لێکۆڵینەوەیان لە روداوەکە دەستپێکردووە و ئەوکەسانەی بەرپرسیارن لەو دیاردەیە سزا دەدرێن.
ئیمانوێل ماکرۆن سەرۆکی فەڕەنسا رایگەیاند؛ لەبەر نۆژەنکردنەوەی مۆزەخانەکە، تابلۆی مۆنالیزا دەگوازرێتەوە بۆ ژوورێکی تایبەتمەند.
لە چوارچێوەی پڕۆژەیەکی گەورە بۆ نۆژەنکردنەوەی مۆزەخانەی لۆڤەر لە پاریس، لەژێر ناوی "ڕێنیسانسی نوێی لۆڤەر" کە دروستکردنی دەروازەیەکی گەورەی چوونە ژوورەوە لە نزیک رووباری سێن لەخۆدەگرێت.
ماکرۆن وردەکاری لەبارەی بودجەی پڕۆژەکەوە نەخستەڕوو، بەڵام خەمڵاندنەکان باس لەوە دەکەن کە تێچووی ئەو مۆزەخانەیە دەگاتە 800 ملیۆن یۆرۆ.
لە دوای ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردو، ئەمە دەبێتە دووەم جار لە مێژوودا کە مۆزەخانەی لۆڤەر نۆژەنبکرێتەوە.
ماکرۆن سەبارەت بە تابلۆ بەناوبانگەکەی مۆنالیزا، بە میدیاکانی وت؛ تا تەواوبوونی مۆزەخانەکە، مۆنالیزا دەگوازرێتەوە بۆ هۆڵێکی تایبەت، کە تەنها بە بلیتێکی تایبەت دەتوانرێت ببینرێت.
بەشێک لە هونەردۆستان لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان نووسیبوویان لۆڤەر مۆنالیزا زیندانی دەکات؟! ئەمەش وەک سەرنجێک لەسەر وتەکەی ماکرۆن.
تابلۆی مۆنالیزا، کە لەلایەن وێنەکێشی بەناوبانگی جیهان، داڤینشییەوە دروستکراوە، لە ئێستادا لە پشت شووشەیەک کە بۆ پاراستنی دانراوە، نمایشدەکرێت و لە گەورەترین هۆڵی مۆزەخانەی لۆڤەر دانراوە.
هۆڵەکە پڕە لە ریزی درێژ و ژاوەژاوی سەردانیکەران کە ریزیان گرتووە بۆ گرتنی وێنە لەگەڵ پێکەنینە بەناوبانگەکەی مۆنالیزادا. ئەم قەرەباڵغییە وایکردووە بەشێک لە کارەکانی دیکەی ناو هۆڵەکە، وەک تابلۆکانی هونەرمەندانی ڤێنیسیایی، تیتیان و ڤێرۆنیز، کەمتر دەربکەون و نەبینرێن.
مۆزەخانەی لۆڤەر لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا، لە دوایین نۆژەنکردنەوەدا گەورەکرا بۆ ئەوەی ساڵانە4 ملیۆن سەردانیکەر لەخۆبگرێت، بەڵام تەنها ساڵی ڕابردوو 8.7 ملیۆن کەس سەردانی مۆزەخانەکەیان کردووە، کە زیاتر لە %75یان گەشتیارانی بیانی بوون لە ئەمریکا، چین، ئیتاڵیا.
ماکرۆن ئەوەشی وت؛ کە دەروازەیەکی نوێی چوونە ژوورەوە بۆ مۆزەخانەی لۆڤەر لە نزیک رووباری سێن دروست دەکرێت.
پڕۆژەکە لە رێگەی فرۆشتنی بلیت و پاڵپشتی دارایی سپۆنسەرەکانی مۆزەخانەکە و داهاتی لقی لۆڤەر ئەبوزەبی دابین دەکرێت. هەروەها ئاماژەی بەوەشکرد، لە چەند مانگی داهاتوودا پێشبڕکێیەک بۆ دیزاینکردنی ئەم دەروازە نوێیە سازدەکرێت، جگە لەوەش چەند شوێنێکی ژێرزەمینیی نوێ بۆ فراوانکردنی مۆزەخانەکە دروستدەکرێت.
هەروەها ماکرۆن ڕایگەیاند کە نرخی بلیتی مۆزەخانەی لۆڤەر بۆ سەردانکەرانی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپا لە 22 یۆرۆوە بۆ بڕێکی زیاتر بەرز دەبێتەوە.
نیوەی بودجەی مۆزەخانەی لۆڤەر لە لایەن حکومەتی فەرەنسا دابین دەکرێت، بەشێکی بودجەکە بۆموچەی دوو هەزار و 220 کارمەندی مۆزەخانەکە دەچێت. نیوەکەی تر لە ڕێگەی سەرچاوە تایبەتەکانەوە دابین دەکرێت، لەوانە فرۆشتنی بلیت، داهاتی چێشتخانە و دوکانەکانی مۆزەخانەکان، کرێی شوێن بۆ بۆنە تایبەتەکان، سپۆنسەرکردن و هاوکاری لەگەڵ هاوبەشە بازرگانییەکان.
زانایانی شوێنەوارناسی لە زانکۆی ئەودینی لە ئیتاڵیا، شوێنەواری کەشتییەکیان دۆزییەوە، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە هەزار ساڵ بەر لە زایین.
زانایانی شوێنەوارناسی ئیتاڵیا کەشتییەکەیان لە کەناراوەکانی سانتا ماریا دیل فۆکالۆ دۆزیوەتەوە، کە شەش مەتر لە ژێر لم و بەردەوە بووە و بەپێی وتەی ئەو زانایانە تەمەنی کەشتییەکە دوو هەزار و ٥٠٠ ساڵ دەبێت.
زاناکان دیزاینی دروستکردنی کەشتییەکەیان باسکردووە و دەڵێن بە تەکنیکێکی سەرەتایی دروستکراوە و ماددەی سەرەکی کە تێیدا بەکارهێنراوە تەختەیە و سەرەتا چوارچێوەکەی دروستدەکرێت پاشان رووپۆش دەکرێت.
ئەو شێوە دیزاینکردن و دروستکردنەی کەشتی، بەتایبەت لەو شوێنانە باو بووە کە کەوتوونەتە سەر دەریای سپی و دەریای ناوەڕاست و شێوەی دروستکردنەکەی ئاسانە و لە پارچە تەختەی بچووک دروستدەکرێت، هەروەها کاتی کەمی پێویستە.
ئەو زانایانە دەشڵێن، سەرەڕای ئەوەی ماوەیەکی زۆرە ئەو کەشتییە لەناو ئاو و لمدا ماوەتەوە، بەڵام لەرێگای وێنەی سێ دووری و چەند تەکنیکێکەوە دەتوانن لێکۆڵینەوەی زیاتری لەسەر بکەن و تێبگەن لەوەی پێکهتاە بنەڕەتییەکانی کەشتییەکە چین.
ئەمڕۆ 26 ساڵ بەسەر کۆچی دوایی محەمەدی ماملێدا تێدەپەڕێت، ئەو هونەرمەندەی دڵێکی لای ئازادی و نیشتمانپەروەری بوو و دڵێکی لای هونەرەکەی.
ئەو بەئەڤین و سۆزێکی کوردانەوە، لە ڕۆژهەڵاتی وڵاتەوە دەرکەوت و لە محەمەدی کوڕی میرزا سەعیدەوە بە ماملێ ناسرا، ناو و دەنگی ئەو بوون بە ئەڤینی هاوبەشی نێوان گوێگرانی لە هەر چوار پارچەی کوردستان و وەک هونەرمەندێکی گەورە لە سەرانسەری وڵاتدا ناسرا.
محەمەدی ماملێ كوڕی میرزا سەعیدی ماملێ "مام عەلی" لە ساڵی 1925 له بنەماڵەیەكی پیشەكا‌ر، هونەرمەند و نیشتمانپەروەر لە گەڕەكی هەرمەنییانی شاری مهاباد لە دایكبووە.
میرزا سەعیدی باوكی هەرچەند نەخوێندەوار بووە، بەڵام بەهۆی هونەری دەنگخۆشی و مەقامزانی و شیعرخوێنی "بەتایبەت وەفایی" لە كۆڕ و كۆزیلكەی عارفانەی خانەقای شەمزینان، رێزێكی زۆری لێگیراوە و لە گەڕەك و دەر و بازاڕ بە میرزا ناوی براوە.
هەروەك لە زۆر كەسی بەتەمەنی ناوچەی موكریان بیستراوە، سەعیدی ماملێ لەگەڵ هونەرمەند سەید عەلی ئەسغەری كوردستانی، كە له ساڵی 1932دا هاتووەتە موكریان و لە باخی "میرزا شەریفی حاجی رەشید" بۆ خەڵكی مهاباد گۆرانی وتووە.
گەرچی بنەماڵەی ماملێ، لە ناوچەکەی خۆیاندا بە دەنگ خۆشی بەناوبانگ بوون، بەڵام هیچیان نەیانتوانی وەک ماملێ، بە گۆرانی و هونەرەکەیان سنوورەکان ببڕن و ببنە پێکهێنەری بەشێک لە کولتوری هونەری نەتەوەکەیان.
ماملێ چ وەك كەسایەتی كۆمەڵایەتی و چ وەك كەسایەتی هونەری، هەم لە رژێمی پاشایەتی "رەزا خان 1925-1941" و "حەمەڕەزا پەهلەوی 1941-1979"دا و هەم لە رژێمی ئیسلامی ئێران لەساڵی 1979، توانی بە شێوەیەكی گونجاو، نەک تەنیا ئەو لەنگەره رابگرێ و لەسەر هونەرەکەی بەردەوام بێت، بەڵكو وەك هونەرمەندێكی ئازادیخواز و گەلپەروەر لە ساڵی 1968 زیندانیش کرا.
ماملێ لەماوەی ٥٦ ساڵی ژیانی هونەرییدا نزیكەی 328 گۆرانی تۆمار كردووە، لە ساڵی ١٩٩٤یشدا دوایین گۆرانی خۆی تۆمار كرد و ئیتر، بەهۆی نەخۆشییە سەختەکەیەوە هەتا پێنج ساڵی دواتر، لەناو بێدەنگیدا ژیا و لە 23ی 1ی 1999 کۆچی دوایی کرد.
ماملێ جیاواز لە زۆرێک لە هونەرمەندان، تەنیا دەنگ خۆش نەبووە، ئەو شیعر ناسێکی باشبووە و لە هەڵبژاردنی شیعرەکانیدا هەمیشە سەلیقە و ئاوەزێکی بەرزی ئەدەبی بینراوە.
هەر ئەم شارەزاییەی ئەو لە ئەدەبیات، وایکردووە بەرهەمەکانی هەم لەلای ئەو گوێگرانەی چێژ لە ئاواز دەبینن پەسەند بێت و هەم ئەوانەشی گرنگی بە وشە و هەڵبەست دەدەن.
هاوکات، نزیکی ماملێ له هێمن موکریانی و شاعیره ناوداره‌کانی موکریانه‌وه و وتنه‌وه‌ی شیعره نیشتیمانییه‌کانیان ده‌ریده‌خات که ماملێ هه‌میشه به‌شێکی دڵی لای سه‌ربه‌ستی و به‌واتایه‌کی تر لای سیاسه‌ت و به‌ره‌نگاری بووه.
ئامینە خان هاوسەری ماملێ، كە 18ی 12ی 2021 كۆچی دواییكرد، زیاد لە 40 ساڵ لەگەڵ هونەرمەند ماملێ ژیاوە، ئەو دەربارەی ئەوساڵانە دەیوت: بەختەوەرترین رۆژانی ژیانم ئەو كاتانە بوو كە لەگەڵ ماملێ بووم، ئەو هەمیشە جێگەی شانازییە بۆ ئێمە، خەڵكێكی زۆر لەهەر چوار پارچەی كوردستان رێزێكی زۆرمان لێدەگرن، بەڵام هیچی ناكاتە ئەوەی كە ئەو ئێستا لەنێوماندا بوایە.
ئامینەخان تاوەکو مردنیشی، وێنەیەكی ماملێی وەك ملوانكە بۆ هەمیشە لەملدا بوو، لەوبارەیەوە دەیوت، "ئەوە خۆشەویستی منە بۆ ئەو، سومبولێك بوو بۆ خۆشەویستی و جوانی، لە ژیانم كەسم وەك ئەو نەبینیوە، خۆزگە چەند ساڵێكی دیكە تەمەنی بوایە و لەگەڵمان بژیایە، من ئەوەندە ساڵەی لەگەڵی ژیام زۆر بەخێرایی تێپەڕی".
ئەمڕۆ، دەبێتە 26ساڵ کە ماملێ کۆچی دوایی کردووە، بەڵام تا ئێستاش دەنگی ئەو، وەک بەشێک لە سۆزێکی ئەبەدی و هونەرێکی بەرز، لە گوێی گوێگرانیدا ماوەتەوە و یاد دەکرێتەوە.
ئاندریە کیسیلۆڤ زانای کەشناسیی روسیی رایگەیاندووە، پلەکانی گەرما لە روسیا بەراورد بە وڵاتانی دیکە نزیکەی سێ هێندە خێراتر بەرزدەبنەوە.
ئەو زانایە ئەوەی خستووەتە روو، ئەم زستانە لە روسیا جیاوازە و لە بەشی ئەوروپای وڵاتەکەدا تێکڕای پلەکانی گەرما ١٠ پلە زیاترن بەراورد بە پلەی گەرمای ئاسایی.
ئاندریە هۆکارەکەی بۆ گۆڕانی کەشوهەوا و گەرمبوونی جیهان گەڕاندووەتەوە و دەشڵیت، هێشتا ئەمە بەو مانایە نایەت کە وەرزی زستان گەرم دەبێت، بەڵام دوور نییە بە درێژایی ساڵانی داهاتوو ئەو گۆڕانکارییە رووبدات.
ئەو زانای کەشناسییە دەشڵێت، بەرزبوونەوەی تێکڕای پلەکانی گەرما لە جیهاندا و گەرمبوونی جیهان پرسێکی گشتییە، بەڵام لە روسیا بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما خێراترە، بە جۆرێک خێرایی بەرزبوونەوەکەی ٢.٧ ئەوەندەی وڵاتانی دیکەیە".
لەلایەکی دیکەوە ئاندریە کیسیلۆڤ یەکێک لە هۆکارەکانی گەڕاندەوە بۆ هەڵکەوتەی جوگرافیی نیوەگۆی باکووری زەوی و ئەوەی خستە روو، ئەو بەشە رووبەری وشکانی لە رووبەری ئاویی زیاترە ئەوەش هاوکارە لە خێراکردنی دیاردەی گەرمبوونی جیهانیدا.
باسی لە بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا کرد لە کیشوەریی بەستەڵەکی باشوور و گۆڕانکاری لە کەشوهەوادا وەک پرسێکی جیهانی باسکردووە و دەڵێت، ئەگەر بەوجۆرە بێت، لەوانەیە گۆڕانکاریی لە کەشوهەوای جیهاندا رووبدات لە ساڵانی داهاتوودا و ئەوەش ببێتە هۆی روودانی چەندین کارەساتی سروشتی وەک لە هەندێک شوێن وشکەساڵی و لە هەندێک شوێنی دیکە لافاو و زریان.
دوێنێ رێورەسمی دەستبەکاربوونی دۆناڵد تڕەمپ وەک 47ـەم سەرۆکی ئەمریکا بەڕێوەچوو و ئاهەنگی دەستبەکاربوونەکەی کاردانەوەی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، لە یەکێک لە وێنەکاندا کە بڵاوکراوەتەوە لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا بەم جۆرە ناوی دەبەن: 884 ملیار دۆلار لە یەک وێنەدا.
لە وێنەکەدا چوار ملیاردێری جیهان دەردەکەون، کە بەکۆی گشتی سامانەکەیان بە ٨٨٤ ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت و لەوەشەوە وێنەکە لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا ناونراوە، "٨٨٤ لیار لە یەک وێنەی رێورەسمی دەستبەکاربوونی تڕەمپدا".
لە وێنەکەدا هەریەک لە مارک زوکەربێرگ سەرۆکی جێبەجێکاری کۆمپانیای مێتا، ئیلۆن مەسک سەرۆکی جێبەجێکاری کۆمپانیای تێسلا و سپەیس ئێکس، جێف بیزۆس دامەزرێنەری ئەمازۆن و ساندرا بیتچای سەرۆکی جێبەجێکاری کۆمپانیای گوگڵ لە باڵەخانەی کاپیتۆڵ وەستاون.
بەپێی راپۆرتە جیهانییەکان، ئیلۆن مەسک سامانەکەی بە 433 ملیار دۆلار، جێف بیزۆس بە 239 ملیار دۆلار، مارک زوکەربێرگ بە 211 ملیار دۆلار و ساندرا بیتچای بە 1.3 ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت.
لە رێورەسمی دەستبەکاربوونەکەیدا تڕەمپ رایگەیاند، سەردەمی زێڕێنی ئەمریکا دەستی پێکرد و وتیشی، رێگە نادەن هیچ کەسێک هەلەکان دژی ئەمریکا بقۆزێتەوە.
لەگەڵ ئەوەی بەشێکی زۆری خەڵک بە بەرزکردنەوەی پلەی کارەکانیان دڵخۆش دەبن، بۆ هەندێک کەس دەبێتە هۆکاری لەدەستدانی کارەکەیان.
راپۆرتەکان ئەوە دەردەخەن نزیکەی ٤٠٪ی ئەو کەسانەی لە کارەکانیاندا پلەیان بەرز دەکرێتەوە، نامەی دەست لەکار کێشانەوە پێشکەش دەکەن، ٣٥٪ی کەسەکانیش هەست بە خراپبوونی تەدروستیی جەستەیی و دەروونیان دەکەن. توێژینەوەکانیش هۆکارەکەی بۆ چەند لایەنێک دەگەڕێننەوە، لەوانەش زیادبوونی ئەرکی نوێ زۆر جار کار دەکاتە سەر ژیانی کەسیی کارمەندەکان.
مەروە کەرورە توێژەر و شارەزا لە بواری گەشەپێدانی مرۆییدا بۆ ماڵپەڕی سکای نیوز ئەوەی خستووەتە روو، بەشێکی ئەو کەسانەی کە پلەیان بەرزدەکرێتەوە، بەهۆی ئەوەی ئەرک و بەرپرسیارێتی نوێیان پێدەدرێت و زیاتر ماندوو دەبن، زۆرجار توشی هێدمە 'شۆک' دەبن.
ئاماژەی بەوەشکردووە، زۆرجار ئەو ئەرکە نوێیە وایانلێدەکات وا هەستبکەن کە ناتوانن بەجێی بگەیەنن و دەبێتە هۆی ئەوەی نامەی دەست لەکار کێشانەوە پێشكەش بکەن.
ئەو توێژەرە باسی لەوەشکردووە، هەندێک کەس لەدوای پلە بەرزکردنەوەیان بە ئاسانی ناتوانن هاوسەنگی لەنێوان کار و ژیانی کەسیدا رابگرن، ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی فشاری جەستەیی و دەروونی لەسەریان دروست ببێت، چونکە بەرپرسیارێتی نوێ پێویستی بەوەیە کاتی زیاتری بۆ تەرخان بکرێت، بۆیە رەنگە ئەوەش ببێتە هۆی ئەوەی کاریگەریی لەسەر ژیانی کۆمەڵایەتی و خێزانی ئەو کەسانە دروست بکات.
مەروە کەرورە ئەو بەرپرسیارێتییەی خستە ئەستۆی دامەزراوەکان، کە بتوانن کەشێکی وا بۆ کارمەندەکانیان بڕەخسێنن لەکاتی بەرزکردنەوەی پلەکانیاندا هاوکاریان بکەن بە ئاسانی رێچکەی بەرپرسیارێتییە نوێیەکە وەربگرن و سەرکەوتوو بن تیایدا، رێگە نەدەن فشاری دەروونی جەستەیی بە جۆرێک لەسەریان زیاد بکات بیانگەیەنێتە ئەو بڕیارە.
وتیشی، پلەبەرزکردنەوەی زنجیرەیەکی بەرێوەبردنە و هەمیشە بوونی هەیە، بەڵام ئەگەر ئەو ژینگەیەی کاری تێدا دەکرێت گونجاو نەبێت و هاوکاری کارمەندەکانی نەبێت، ئەوا رەنگە بگۆڕێت بۆ بارێکی قورس بەسەر شانی کەسەکانەوە.
دوای ئەوەی دوێنێ بە رەسمی تۆڕی کۆمەڵایەتی تیک تۆک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا راگیرا، ئەمڕۆ کەوتەوە کار و لەئێستادا بەکارهێنەران دەتوانن کاری پێبکەن.
دوێنێ دۆناڵد تڕەمپ سەرۆکی هەڵبژێردراوی ئەمریکا کە ئەمڕۆ مەراسیمی سوێندخواردنو دەستبەکاربوونەکەی بەڕێوەدەچێت رایگەیاند، تیک تۆک دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەمریکا.
دوێنێ یەکشەممە، بە رەسمی تیک تۆک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا راگیرا، شەوی پێش ئەوەش، لە پەڕەی سەرەکی ئەپڵیکەیشنەکە لای ئەو بەکارهێنەرانەی لە ویلایەتە یەکگرتووەکانەوە ئەپەکە بەکاردەهێنن نووسرا، یاساکانی ئەمریکا لە رۆژی ١٩ی مانگەوە تیک تۆک رادەگرن و ئەوان کاردەکەن بۆئەویە چی زووە بتوانن زووتر ئەپڵیکەیشنەکە بخەنەوە کار.
داوای لێبوردنیشیان لە بەکارهێنەرانیان کرد و داوایان لێکردن، لەسەر ئەپەکە بمێننەوە.
بەپێی هەواڵێکی ماڵپەڕی بی بی سی، تیک تۆک 170 ملیۆن بەکارهێنەری هەیە لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا.
رۆژی 17ی ئەم مانگە دادگای باڵای ئەمریكا بڕیاری قەدەغەكردنی تیك تۆكیدا، ئەوەش دوای ئەوەی ئیدارەی بایدن بە دادگای باڵای راگەیاند، تیكتۆك زانیاری لەسەر ئاسایشی نیشتمانیی لە بەکارهێنەران كۆدەكاتەوە بۆیە پێویستە قەدەغە بكرێت، چونكە چین دەتوانێت بە نهێنی دەستكاری پلاتفۆڕمەكە بكات بۆ پێشخستنی بەرژەوەندییە سیاسییەكانی و زیان بە ئەمریكا بگەیەنێت.
لەبەرامبەر ئەوەشدا میدیاكانی ئەمریكا باسیان لەوە دەکرد، ترەمپ نایەوێت تیك تۆك لە ئەمریكا قەدەغە بكرێت بەڵكو دەیەوێت ئەپەكە لە چین بكڕێتەوە و ئەمریكا خاوەندارێتی بكات، لەسەر ئەم پرسەش قسەی لەگەڵ سەرۆكی چین كردووە و بڕیار وایە لەماوەی سەرۆكایەتییەكەیدا ئاڵوگۆڕی خاوەندارێتی ئەپەكە ئەنجامبدات.
کاتێک ئۆتۆمبێلێک پەکی دەکەوێت لە شوێنێکی نەگونجاودا، رەنگە شۆفێرەکەی داوای هاوکاری بکات و بە چەند کەسێکەوە تاوەکو لایەکی شەقام پاڵی بنێن، ئەوە ئەو دیمەنەیە کە ئاساییە، بەڵام ئەوەی نامۆیە پاڵنانی فڕۆکەیە، کە لە فڕۆکەخانەیەکی هیندستان روویداوە.
بڵاوبوونەوەی ڤیدیۆی پاڵنانی فڕۆکەیەک لەلایەن تیمێکی فڕۆکەوانییەوە کاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا، کە دیمەنەکە لە یەکێک لە فڕۆکەخانەکەنای هیندستان روویداوە و لەبری راکێشانی فڕۆکەکە بە کرێن چەند کەسێک بە دەست پاڵی دەنێن.
روداوەکە لە فڕۆکەخانەی گوجەراتی رۆژئاوای هیندستان روویداوە، تیمەکە ویستوویانە فڕۆکەکە ببەنە شوێنێکی دیکە و پشکنینی تەکنیکی بۆ بکەن.
لەمڕۆوە بە رەسمی تۆڕی کۆمەڵایەتی تیک تۆک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا راگیرا و تیک تۆکیش لەسەر ئەپی تۆڕەکەی داوای لێبوردنی لە بەکارهێنەرانی کردووە و نووسیویەتی، کاردەکەن بۆ بەکارخستنەوەی ئەپەکەیان.
لەمڕۆ یەکشەممەوە بە رەسمی ئەپڵیکەیشنی تیک تۆک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا راگیرا، شەوی رابردووش، لە پەڕەی سەرەکی ئەپڵیکەیشنەکە لای ئەو بەکارهێنەرانەی لە ویلایەتە یەکگرتووەکانەوە ئەپەکە بەکاردەهێنن نووسرا، یاساکانی ئەمریکا لە رۆژی ١٩ی مانگەوە تیک تۆک رادەگرن و ئەوان کاردەکەن بۆئەویە چی زووە بتوانن زووتر ئەپڵیکەیشنەکە بخەنەوە کار.
داوای لێبوردنیشیان لە بەکارهێنەرانیان کرد و داوایان لێکردن، لەسەر ئەپەکە بمێننەوە.
بەپێی هەواڵێکی ماڵپەڕی بی بی سی، تیک تۆک 170 ملیۆن بەکارهێنەری هەیە لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا.
رۆژی 17ی ئەم مانگە دادگای باڵای ئەمریكا بڕیاری قەدەغەكردنی تیك تۆكیدا، ئەوەش دوای ئەوەی ئیدارەی بایدن بە دادگای باڵای راگەیاند، تیكتۆك زانیاری لەسەر ئاسایشی نیشتمانیی لە بەکارهێنەران كۆدەكاتەوە بۆیە پێویستە قەدەغە بكرێت، چونكە چین دەتوانێت بە نهێنی دەستكاری پلاتفۆڕمەكە بكات بۆ پێشخستنی بەرژەوەندییە سیاسییەكانی و زیان بە ئەمریكا بگەیەنێت.
جێبەجێكردنی بڕیاری قەدەغەكردنی تیك تۆك دەكەوێتە ئەستۆی ئیدارەی ترەمپ كە 20ـی مانگ دەستبەكار دەبێت، بەڵام ترەمپ بۆچونێكی جیاوازی هەیە و بە میدیاكانی وتووە كە خۆی چارەسەری دەكات.
میدیاكانی ئەمریكا باس لەوەدەكەن، ترەمپ نایەوێت تیك تۆك لە ئەمریكا قەدەغەبكرێت بەڵكو دەیەوێت ئەپەكە لە چین بكڕێتەوە و ئەمریكا خاوەندارێتی بكات، لەسەر ئەم پرسەش قسەی لەگەڵ سەرۆكی چین كردووە و بڕیار وایە لەماوەی سەرۆكایەتییەكەیدا ئاڵوگۆڕی خاوەندارێتی ئەپەكە ئەنجامبدات.
لەگەڵ ئەوەی تەمەندرێژی خەونێکە زۆرکەس ئاواتی بۆ دەخوازن، بەڵام کۆمپانیاکانی ژاپۆن بەدەست تەمەندرێژی دانیشتوانی وڵاتەکەوە دەناڵێنن و باس لەوەدەکەن، بەشێکی زۆری دانیشتوانی ژاپۆن بەتەمەنن و وڵاتەکە گەنجی کەمە، ئەوەش کاریگەری کردووەتە سەر ئیشوکاری ئەوان.
حکومەتی ژاپۆن ئاماژەی بەوەکردووە، گرفتی کەمی دەستی کاریان هەیە لە وڵاتەکەدا، بەتایبەت لەو کۆمپانیایانەی کە شێوەی کارکردنیان بە جۆرێکە زیاتر پێویستیان بە گەنجە یان کۆمپانیای بچووکن.
ئاماژەی بەوەشکردووە، رێژەی کەمی کرێکار لە وڵاتەکەدا بە جۆرێکە، پێشتر نەگەیشتووەتە ئەو ئاستە و نیگەرانن لەوەی رێژەکە لە ساڵانی داهاتوودا ئەوەندە زیاد بکات کاریگەریی لەسەر گەشەی ئابووری ژاپۆن هەبێت.
لەلایەکی دیکەوە کۆمپانیای "تێیکۆکو دەیتا بانک" ئاماژەی بەوە کردووە، لە ساڵی ٢٠٢٤دا رێژەی کەمی کرێکاریان بە رێژەی ٣٢٪ بەرزبووەتەوە، بە جۆرێک ٣٤٢ کارمەندیان کەم بووە.
هاوکات، زۆرینەی کۆمپانیاکانی دیکەش باس لەوەدەکەن، لە ساڵی ٢٠٢٤دا رێژەی کرێکاریان بەشێوەیەکی بەرچاو کەمبووەتەوە و ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی گرفتیان لە ئیش و کارەکانیاندا بۆ دروست ببێت.
ژاپۆن یەکێکە لەو وڵاتانەی زۆرترین کەسانی بەتەمەنی تێدایە و تاوەکو مانگی ٩ی ساڵی رابردوو ریکۆردی جیهانی شکاند بەوەی، ٩٥ هەزار و ١٠٠ کەسی وڵاتەکە تەمەنیان گەیشتووەتە ١٠٠ ساڵ و زیاتر.
رێکخراوی نیشتیمانی بۆ گەشتیاریی لە ژاپۆن رایگەیاند، لە ساڵی رابردوودا وڵاتەکە ژمارەی پێوانەیی لە بەرزی رێژەی گەشتیاردا شکاندووە و نزیکەی ٣٧ ملیۆن گەشتیار سەردانی ئەو وڵاتەی کردووە.
رێکخراوی نیشتیمانی بۆ گەشتیاریی لە ژاپۆن رایگەیاندووە، لە ساڵی ٢٠٢٤دا زیاتر لە ٣٦ ملیۆن و ٨٠٠ هەزار گەشتیار سەردانی وڵاتەکەیان کردووە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەوە بەرزترین ژمارەیە تاوەکو ئێستا تۆمار کرابێت، بەوپێیەی زۆرترین رێژەی گەشتیار رووی لە ژاپۆن کردبێت لە ساڵی ٢٠١٩دا بووە و ژمارەکەش ٣٢ ملیۆن کەس بوو.
بەر لە بڵاوبوونەوەی کۆرۆنا ژمارەی ئەو گەشتیارانەی روویان لە ژاپۆن دەکرد بەشێوەیەکی بەرچاو ساڵانە بەرزدەبووەوە، بە جۆرێک تەنها لە نێوان ساڵانی ٢٠١٢ بۆ ٢٠٢٠، پێنج هێندە بەراورد بە ساڵانی پێشووتر زیادی کردبوو.
بەپێی ئەو راپرسییانەشی ئەنجامدراون و شارەزایانی بواری گەشتیاری باسی دەکەن، بەرزی رێژەی گەشتیار لە ژاپۆن بۆ چەند هۆکارێک دەگەڕێتەوە لەوانەش دابەزینیبەهای دراوەکەی.
باس لەوەشدەکەن، وڵاتەکە شارەزایانە بازاڕ بۆ ناوچە گەشتیارییەکانی پەیدا دەکات و چەندین شوێنی گرنگی گەشتیاری لەناو سروشت و شاخەکاندا دابین کردووە، یەکێک لەوانەش شاخی فوجی و پەرستگا کۆنەکان و چێشتخانەکانی سوشین. کە بازاڕپەیداکردنەکەی بە جۆرێکە، لە زنجیرە و فیلم و ئەنیمەیشنەکانی بەرهەمیدەهێنێت، گرنگیان پێدەدات و باسیان دەکات.
لە ڤیدیۆیەکدا دەردەکەوێت، لە یەکێک لە ناوچە گەشتیارییەکانی بۆلیڤیا تیمساحێک هێرشدەکاتە سەر بەلەمێکی گەشتیاران، بەڵام هیچ کەسێک بریندار نابێت.
بڵاوبوونەوەی ڤیدیۆکە تۆڕەکۆمەڵایەتییەکانی داگیرکردووە، کاتێک بەلەمێک کە پێنج گەشتیاری لەسەرە، لەناکاو تیمساحێک لە جۆری 'تیمساحی رەش' دەردەکەوێت و هێرشدەکاتە سەر بەلەمەکە، بەڵام بە رێکەوت کەس لەو شوێنەدا نییە کە تیمداحەکە هێرشی دەکاتە سەر، تەنها ژنێک لە نزیکییەوەیەتی.
گەشتیارەکان بۆ میدیاکان باسیان لەوە کردووە، ساتێکی ترسناک بووە و لەدوای هێرشەکەوە راستەوخۆ ئەو ژنە شوێنی خۆی گۆڕیوە لەسەر بەلەمەکەدا.
تیمساحی رەش، ئەو جۆرەی تیمساحە کە درێژییەکەی دەگاتە شەش مەتر و کێشی ٣٠٠ کیلۆگرامە. بەشێوەیەکی گشتی لە چەند شوێنێکی ئەمریکای لاتیندا دەژی.
چیرۆکی ئەو سەگە میسرییە کە سەرکەوت بۆ لوتکەی ھەرەمی شا خەفرەع کە دووەم گەورەترین ھەرەمی جیزەیە، تا ئێستاش لەلایەن جیھان و ئاژانسەکانی ھەواڵ و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و بازنەکانی گەشتیاری نێودەوڵەتییەوە باسیان لێدەکرێت.
دوای ئەوەی گەشتیارێکی ئەمریکی ١٠٠ ھەزار جونیەی میسری پێشکەش کرد بۆ کڕینی، و یەکێکی دیکەش داوایکرد بڕی ٢٥ ھەزار جونیەی میسری بدات بۆ ئەوەی وێنەیەکی سێڵفی لەگەڵیدا بگرێت، کۆمپانیای کینگ توت تۆرسی ئەمریکی کە بنکەکەی لە ئەمریکایە، ھەنگاوێکی بێوێنە و سەرنجڕاکێشی-نا، و بەرنامەی نوێی گەشتیاری خۆی لە ئەمریکا و کەنەدا دەستپێکرد بۆ سەردانی میسر لە بەرنامەیەکی پێنج ڕۆژەدا کە بریتییە لە سەردانی ھەرەمەکانی جیزە، سەردانی مۆزەخانەی گەورەی میسر، کە بەشێکی کراوەتەوە، و ڕێکخستنی نانخواردنی نیوەڕۆ بە یاوەری سەگەکە.
محەمەد شەربینی شارەزای بواری گەشت و گوزار پەیامێکی بۆ بەڕێوەبەری گشتی کۆمپانیای کینگ تۆت نارد و وتی، ئەم بەرنامەی گەشتە شتێکی دەگمەنە، لە ھەمان کاتی کردنەوەی مۆزەخانەی گەورەی میسڕ ئەو سەگەش بەسەر ھەرەمی مەلیک خەفرەعدا سەرکەوت، بۆیە ئەگەر ئەم دوو رووداوە پێکەوە ببەستینەوە دەبێتە بومەلەرزەیەک لە سۆشیاڵ میدیا جیھانی و جیاوازەکاندا، ئەم رووداوە بووەتە ھۆی زیادبوونی خواستی ئەمریکیەکان لە سەردانکردنی میسڕ و ئاسەوارەکانی و ئاشنابوون بە مێژووە کۆنە بەنرخەکەی، بەتایبەتی کە ئەو کۆمپانیایە تاکە کۆمپانیایە کە خوانێک لەگەڵ سەگی فیرعەونی لە نزیک ھەرەمەکانی میسڕ رێکدەخات، بەتایبەتی دوای ئەوەی سەگەکە بووەتە باسی رۆژ، لە کاتێکدا سەرنجی ملیۆنان کەسی بەلای خۆیدا ڕاکێشاوە لە جیھاندا بە چێژ وەرگرتن لە ساتە پاشاییانەکەی لە دڵی شارستانیەتی میسڕی گەشاوەدا.
حکومەتی هۆنگ کۆنگ لە بەیاننامەیەکدا ڕایگەیاند کە بەبەردبوویەکی دەیناسۆر لە "دوورگەی بەندەر"ی باکووری رۆژهەڵاتی شارەکە دۆزراوەتەوە، بەپێی توێژینەوەکان دەرکەوتووە کە بەبەردبووەکە دەیناسۆرێکی گەورەیە و مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ٦٦ بۆ ١٤٥ملیۆن ساڵ پێش ئێستا.
"بێرنادێت لین"، سکرتێری گەشەپێدانی هۆنگ کۆنگ وتی: لە ساڵی ١٩٧٩، "دورگەی بەندەر" وەکو شوێنێکی گرنگی زانستی دیاریکراوە؛ ئەم دۆزینەوەیەش لەم ناوچەیەدا گرنگە و بەڵگەیەکی نوێیە بۆ توێژینەوەی بەبەردبووەکان لە هۆنگ کۆنگ.
مایکل پیتمان، یاریدەدەری پرۆفیسۆری زانستەکانی ژیان لە زانکۆی چین لە هۆنگ کۆنگ وتی، دڵخۆشین بەوەی هێشتا هەندێک شت لەسەر زەوی ماوە بتوانین بیدۆزینەوە.
وتیشی ئەم دۆزینەوەیە تاکە بەبەردبووی سەردەمی دەیناسۆرەکانە کە تا ئێستا لە هۆنگ کۆنگ دۆزرابێتەوە چونکە هەموو ئەوانەی پێشتر دۆزراونەتەوە رووەکی و ئاوی و چەند جۆرێکی ماسی بوون.
پیتمان، ئاماژەی بەوەکرد کە دۆزینەوەی بەبەردبووی دەیناسۆرەکان لە ناوچەکەدا حاڵەتێکی دەگمەنە چونکە تا ئێستا پاشماوەی بەبەردبوو ئێسکە پەیکەرەکان لە باشووری چین نەدۆزراوەتەوە.