عێراق
محەمەد بەلداوی لە کوتلەی سادیقون ڕایگەیاند، بۆ کۆتایی ھێنان بەو چەقبەستنە سیاسیەی کە ھاتۆتە ئاراوە، چوارچێوەی ھەماھەنگی کار لەسەر ڕاگەیاندنی دەستێپشخەرییەکی نوێ دەکات و ئەگەر نەگاتە تەوافوقێکی سیاسی، ھەوڵی ڕێکەوتنی سیاسی نوێ دەدات، بەمەبەستی دروستکردنی گەورەترین کوتلەی پەرلەمانی، بۆئەوەی مافی ھەموو لایەکی تێدا پارێزراو بێت.
بەلداوی ڕونیکردەوە گفتوگۆکانی نێوان ھێزە کوردییەکان لەناو خۆیاندا چاوەڕوان دەکرێت بەرھەمێکی ھەبێت و دەستپێشخەریەکی سیاسی نوێی بە دوادا بێت.
بەھۆی کاریگەریی ئەو چەقبەستنە سیاسیەی کە لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا ھاتووەتە ئاراوە و بەشێکی زۆری دامودەزگاکانی دەوڵەتی توشی ئیفلیجی کردووە، سیناریۆ ھەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران، بە یەکێک لە بژاردەکان دادەنرێت و ماوەیەکە لە لایەن کوتلە سیاسییەکانەوە قسەوباسی لەبارەوە دەکرێت.
دوا پێشھاتی سیاسی عێراق، ھۆشدارییەکەی چەند ڕۆژی ڕابردووی موقتەدا سەدر سەرۆکی ڕەوتی سەدر بوو، کاتێک بژاردەی ئۆپۆزسیۆن بوونی ڕاگەیاند، بۆ ئەوەی بوار بدرێتەوە بە چوارچێوەی ھەماھەنگی حکومەتی نوێ پێکبھێنن.
هەفتەی رابردوو موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر رایگەیاند، "پڕوپاگەندەکاران" لە بەڵێنەکانیان لەبارەی پێکھێنانی حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانی پاشگەز بوونەتەوە، و چەقبەستویی سیاسی بەرەو چارەسەری ناڕوات، بۆیە داوا لە پەرلەمانتارانی فراکسیۆنەکەی دەکات نامەی دەستلەکارکێشانەوەیان لە پەرلەمان ئامادە بکەن.
دەستەی کەشناسی عێراق بڵاویکردەوە، خۆڵبارین لە بەغداد لە ئێوارەی دوێنێوە دەستیپێکردووە و ئاستی بینین بۆ ٥٠٠ مەتر کەمبۆتەوە.
لێپرسراوانی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغدادیش رایانگەیاند، گەشتە ئاسمانییەکان ھەڵپەسێردراون و ھەر کاتێک ئاستی بینین ئاسایی بێێتەوە گەشتەکان دەستپێدەکەنەوە. شەپۆلەکە نەجەفیشی گرتۆتەوە و ئاستی بینین لە شەقامەکانی ئەو شارەش کەمبوونەتەوە.
لە مانگی نیسانی رابردووەوە، چەندین شەپۆلی خۆڵبارین ناوچە جیاوازەکانی عێراقی گرتۆتەوە و لێپرسراوانی کەشناسیش ھۆکارەکەی بۆ کەمی بارانبارین و بە بیابانبوون و گۆڕانکارییەکانی کەشوھەوا دەگەڕێننەوە.
لە راگەیەندراوێکدا، جەعفەر سەدر، سوپاسی موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر و ھاوپەیمانی رزگاری نیشتیمانی کرد بۆ بەخشینی ئەو متمانەیەی بەویان ھەبو بۆ سەرۆکایەتیکردنی حکومەتی نوێ.
پەیامەکەی جەعفەر سەدر لەدوای دەستلەکارکێشانەوەی پەرلەمانتارانی فراکسیۆنەکەی سەدر دێت. جەعفەر سەدر دەڵێت دەڵێت باوەڕی وایە ئێستا کاتی داوای لێبوردن و کشانەوەیە لەو بەرپرسیاریەتییە.
شەوی رابردو محەمەد حەلبوسی، سەرۆکی پەرلەمانی عێراق دەستلەکارکێشانەوەی سەرجەم پەرلەمانتارانی سەدری پەسەندکرد.
بەھۆی کاریگەریی ئەو چەقبەستنە سیاسیەی کە لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا ھاتووەتە ئاراوە و بەشێکی زۆری دامودەزگاکانی دەوڵەتی توشی ئیفلیجی کردووە، سیناریۆ ھەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران، بە یەکێک لە بژاردەکان دادەنرێت و ماوەیەکە لە لایەن کوتلە سیاسییەکانەوە قسەوباسی لەبارەوە دەکرێت.
دوا پێشھاتی سیاسی عێراق، ھۆشدارییەکەی چەند ڕۆژی ڕابردووی موقتەدا سەدر سەرۆکی ڕەوتی سەدر بوو، کاتێک بژاردەی ئۆپۆزسیۆن بوونی ڕاگەیاند، بۆ ئەوەی بوار بدرێتەوە بە چوارچێوەی ھەماھەنگی حکومەتی نوێ پێکبھێنن.
حەلبوسی لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیی ھاوبەشدا لەگەڵ ھاوتا ئوردنییەکەی لە عەممان رایگەیاند، بوونی فراکسیۆنی سەدر لە ئەنجومەنی نوێنەران گرنگ بوو، بەڵام موقتەدا سەدر بڕیاریداوە قوربانی بدات لەپێناو گەل و وڵات.
وتیشی، دەستلەکارکێشانەوەی پەرلەمانتارانی سەدر کاریگەری دەبێت، جەختیشیکردەوە، دەستلەکارکێشانەوەی پەرلەمانتارانی سەدری قبوڵ کردوە و ئەندامێتی ھەر پەرلەمانتارێکیش بە دەستلەکارکێشانەوەی کۆتایی دێت و پێویستی بە دەنگدان نییە.
حەلبوسی راشیگەیاند، بەردەوام دەبن لە ھەوڵەکان بۆ پێکھێنانی حکومەتی داھاتوو کە ھێزە سیاسییەکان بەرپرسیارێتی لێکەوتەکانی لە ئەستۆ دەگرن.
ھەر لەو کۆنفرانسەدا، سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، ھەماھەنگی لەنێوان دەزگا ئەمنییەکانی عێراق و ئوردن ھەیە کە رۆڵی دەبێت بۆ لەناوبردنی تیرۆریستان.
مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراق چەند بڕیارێکی لەبارەی دزەکردنی پرسیاری تاقیکردنەوەکانی پۆلی ٣ی ناوەندی دەکرد، بە نوسراوێک سەرزەنشتی عەلی دلێمی وەزیری پەروەردەی عێراق و سەرۆکی لیژنەی تاقیکردنەوەکانی کرد.
کازمی بڕیاریشیدا بە سڕکردنی سەرۆک و ئەندامانی لیژنەی ھەمیشەیی تاقیکردنەوەکانی پۆلی ٣ی ناوەندی و قاسم عەکیلی بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی رەسافەی دوو، بەو پێیەی زانیارییەکان باس لەوە دەکەن دزەکردنی پرسیارەکان لەو بەڕێوەبەرایەتییەوە بووە، راشیگەیاند، ئەوانە دەدرێنە لیژنەی لێکۆڵینەوە.
"کازمی" جەختیشیکردەوە، پەروەردەی ئەو ناوچەیە بەرپرسیارێتی ئەنجامدانی تاقیکردنەوەکانی پۆلی ٣ی ناوەندی و پۆلەکانی تری لەسەرە و دەتوانێت ھەماھەنگی لەگەڵ وەزارەتی پەروەردە و لایەنە پەیوەندیدارەکان بکات.
بەڕێوەبەرایەتی گشتی بازرگانی دانەوێڵەی عێراق لە ڕاگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، کۆمپانیاکەیان لە ھەموو لقەکانی لە نەینەوا و کەرکوک و ھەرێمی کوردستان، چاودێری دروێنە و وەرگرتنی دانەوێڵە دەکات، ھەموو کارئاسانییەکیش دەکەن بۆ جوتیاران و نەھێشتنەوەی بارھەڵگرەکان لە سایلۆکان و وەرگرتنی سەرجەم ئەو کاروانە گەنمانەی کە ڕۆژانە بە دەستیان دەگات.
ئاماژە بەوەشکراوە، ئەمساڵ ھەموو کارە ڕۆتیینییەکان لابراون و کارئاسانی تەواو کراوە بۆ جوتیاران و فرۆشیارانی گەنم، دوای ئەوەی نرخی کڕێن یەکخراوە و ھەموو شایستە داراییەکانی جوتیاران بێ دواخستن خەرج دەکرێت.
لە کۆتایی ڕایگەیاندراوەکەدا دوویاتیکردووەتەوە، تا دوێنێ بڕی یەک ملیۆن و ٧٤٢ ھەزار تۆن گەنم گەیشتووەتە دەستی کۆگا و سایلۆکانی وەزارەتی بازرگانی، چاوەڕوانیش دەکرێت لە چەند ڕۆژی داھاتوودا بڕی گەنمی ڕادەستکراو زیاتر ببێت.
دەستەی حەج و عومرەی عێراق رایگەیاند، رۆژی ١٤ی ئەم مانگە یەکەم کاروانی حاجیانی عێراق لە رێگەی فڕۆکەخانەی بەغدادەوە بەرەو مەدینە بەڕێدەکەوێت.
روونیشیکردەوە، حاجیان لە ڕێگەی فڕۆکەخانەکانی بەغداد و نەجەف و بەسرە و ھەولێر و سلێمانییەوە گەشت دەکەن. دەستەی حەج و عەمرەی عێراق ئاشکراشی کرد، رۆژی ١٨ی ئەم مانگەش یەکەم گەشتی وشکانی حاجییان لە رێگەی دەروازەی سنورە عەررەوە دەستپێدەکات و لە ماوەی شەش رۆژدا تەواو دەبێت.
فوئاد حسێن، وەزیری دەرەوەی عێراق، رایگەیاند، وەفدێکی عێراقی لەبارەی بۆردومانە مووشەکییەکەی ئێران بۆسەر ھەولێر، سەردانی تارانیان کردووە و بە لایەنی ئێرانیان وتووە، ئەگەر زانیاری پێشوەختیان لەسەر بوونی بنکەی موساد لە ھەولێر ھەبووە، بۆچی عێراقیان لێ ئاگادارنەکردووەتەوە.
وتیشی، تووشی شۆکبوون کە ئێران بۆ وەڵامدانەوەی ئیسرائیل ھەرێمی کوردستانی ھەڵبژاردووە و لە سەردانەکەشیان بۆ تاران، ئێران ھیچ بەڵگەیەکیان پێشکەشنەکردووە، لەبارەی بەکارھێنانی پێگەیەک لە ھەولێر لە لایەن دەزگای ھەواڵگریی ئیسرائیلەوە، کە لە مانگی ئازاری ئەمساڵ لە لایەن ئێرانەوە بە مووشەک کرایەئامانج.
راشیگەیاند، تاران پێشنیازی ھاتنی وەفدێکیان بۆ لێکۆڵینەوە لە دۆسێیکە کردووە، بەڵام ئەو وەفدە ھیچ سەردانێکیان ئەنجامنەداوە.
سەھیود ئاماژەی بەوەشکرد، ھێزە سیاسییەکان تا ئێستا کار دەکەن و ھەوڵدەدەن چارەسەرێکی ڕاستەقینە بۆ کۆتایھێنان بە چەقبەستوویی سیاسی بدۆزنەوە و بەرەو پێکھێنانی حکومەتی نوێ بچن، بەڵام تا ئێستا ھیچ تروسکاییەک نییە بۆ چارەسەر، ئەوەش لەوانەیە پاڵنەر بێت بەرەو ھەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجامدانی ھەڵبژاردنی پێشوەخت، کە پێدەچێت تاکە چارەسەر بێت بۆ قەیرانی سیاسی ئێستای عێراق.
لە ڕاگەیەندراوێکدا وەزارەتی بازرگانی عێراق بڵاویکردەوە، لە سەرەتای وەرزی دروێنەی ئەمساڵەوە تا ئێستا، لە سەرجەم پارێزگاکانی عێراق، ٢٢ ھەزار و ٤٢٨ تۆن گەنمیان بەدەست گەیشتووە.
بە گوێرەی ڕاگەیەندراوەکە پارێزگای موسڵ لە پێش ھەموو پارێزگاکانەوە بووە و تا ئێستا شەش ھەزار و ٨٧٢ تۆن گەنمی ڕادەستکردووە. لە دوای ئەویش پارێزگای کەرکوک دێت کە تا ئێستا شەش ھەزار و ٣٨٢ تۆنی ڕادەستکردووە.
وەک لە ڕاگەیەندراوەکەدا ئاماژەی پێکراوە، سەرجەم پارێزگاکانی ھەرێم تا ئێستا دوو ھەزار و ٨٤١ تۆنیان ڕادەستی وەزارەتی بازرگانی عێراق کردووە و پارێزگای دھۆکیش بە پلەی یەکەم دێت و تا ئێستا ھەزار و ٤١٧ تۆن گەنمی ڕادەستی عێراق کردووە.
"عادل کەریم" وەزیری کارەبای عێراق بە وەکالەت ڕایگەیاند، لە دوای پڕۆسەی ئازادییەوە لە ٢٠٠٣ تا ئێستا زیاتر لە ٦٠ ملیار دینار لە کەرتی کارەبا خەرجکراوە، بەڵام نەتوانراوە ڕەوشی کارەبا باشتر بکرێت و پێداویستییەکانی وڵات پڕ بکاتەوە.
وتیشی، لە ئێستادا عێراق ١٩ ھەزار مێگاوات کارەبای ھەیە، بۆ ئەوەی بتوانرێت ٢٤ سەعات کارەبا بۆ ھاووڵاتیان دابین بکرێت، پێویستییان بە ١٣ ھەزار مێگاواتی تری کارەبا ھەیە.
جەختیشیکردەوە، لە یاسای ئاسایشی خۆراکدا بڕی ٢ ملیار و ٧٠٠ ملیۆن دینار بۆ کەرتی کارەبا تەرخانکراوە، ئەوەش تا ڕادەیەک دەتوانێت کێشەی کارەبا چارەسەر بکات.
داواشی لە میدیاکاران و دەزگاکانی ڕاگەیاندن کرد، پەیامەکانی تایبەت بە خۆپارێزی لە تای خوێنبەربوون، بەشێوەی سەرنج ڕاکێش و باشتر بڵاوبکەنەوە، بۆئەوەی خەڵکی ھۆشیارتر مامەڵە لەگەڵ نەخۆشییەکەدا بکەن و خۆیان بپارێزن.
بە گوێرەی ئەو لێدوانەی وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی عێراق، لە کۆی ١٦٢ تووشبوو ٢٧ کەسیان گیانیان لەدەستداوە، ئەوەش بە واتای ئەوەیە لە ١٦%ی ئەو کەسانەی تووشی نەخۆشییەکە بوون گیانیان لەدەستداوە.
ئەوەش لەکاتێکدایە، لەوەتەی کۆرۆنا لە عێراق بڵاوبووەتەوە، زیاتر لە دوو ملیۆن کەس تووشی ڤایرۆسەکە بوون، لەو ژمارەیەش ٢٥ ھەزار گیانیان لەدەستداوە، بە واتای ئەوەی ١%ی تووشبوانی کۆرۆنا گیانیان لەدەستداوە، ئەوەش بە مانای ئەوەیە نەخۆشی تای خوێنەربوون زۆر مەترسیدارترە لە کۆرۆنا.
میدیاکانی عێراق بڵاویانکردەوە، پەرلەمانتارانی کوتلەی سەدر بەدەم پەیامەکەی موقتەدا سەدرەوە چوون و لە حەنانە نامەی دەستلەکارکێشانەوەیان نوسیوەو خستویانەتە ژێر رکێفی سەدرەوە.
ئەوەش دوای ئەوە دێت کە دوێنێ موقتەدا سەدر لە نوێترین پەیامیدا رایگەیاند، گرنگی بە دەسەڵات و سیاسەت نادات و ئەگەر ئەوان رێگربن لەبەردەم پێکھێنانی حکومەتی نوێ ئەوا ئامادەن بکشێنەوە، داواشی لە پەرلەمانتارانی فراکسیۆنەکەی کرد نامەی دەستلەکارکێشانەوەیان پێشکەش بکەن.
موقتەدا سەدر راشیگەیاند، عێراق حکومەتێکی پێویستە کە بتوانێت شکۆی دەوڵەت بپارێزیت و ئەوان پشتیوانی لە گەندەڵکاران ناکەن.
ئاماژەی بەوەشکرد، چەقبەستویی سیاسی بەمەبەست دروستکراوە، رەوتەکەشی لەگەڵ ھاوپەیمانەکانیان زۆرینەن لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا، بۆیە رەوتی سەدر بڕیاریداوە ناچێتەناو حکومەتی سازانەوە کە ھەمو لایەنەکان تیایدا بەشداربن.
عەلی فەتلاوی سەرکردە لە چوارچێوەی ھەماھەنگی رایگەیاند، ئاماژەکانی سەدر بۆ کشاندنەوەی پەرلەمانتارەکانی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق چارەسەری کێشەکان ناکات و پاڵنەر نابێت بەرەو چارەسەری سیاسی و کۆتایی ھێنان بە چەقبەستوویی سیاسی.
جەختیشیکردەوە، ھەموان باش دەزانن چارەسەر لە رێگەی لێکتێگەیشتن و رێککەوتنی نێوان ھەموو ھاوبەشەکان دەبێت بەبێ دوورخستنەوەو پەراوێزخستنی ھیچ لایەنێک.
بەوتەی فەتلاوی، چوارچێوەی ھەماھەنگی سورە لەسەر ھەڵوێستەکانی لەبارەی پاراستنی مافی گەورەترین پێکھاتە بۆ پێکھێنانی حکومەت و دیاریکردنی سەرۆک وەزیران ، تا ئێستاش چوارچێوەی ھەماھەنگی کاردەکات لە پێناو گەیشتن بە رێککەوتن و تەوافوق لە ناو ماڵی شیعە و ھەموو ھاوبەشەکانی پرۆسەی سیاسی.
رونیشیکردەوە، ئامادەیی ھەیە بۆ پەسەندکردنی یاسای خزمەتی ناچاری و سەربازگەی پێویست و ئامادەکراویش ھەیە و ھیچ کێشەیەک لە سیستمی جێگرەوە نیە.
جەختیشیکردەوە، دوو لەسەر سێی ئەوانەی لە دامەزراوەی سەربازیدان لە نێوان تەمەنی پیربوون و بریندارانن.
راشیگەیاند، "کەمپی پێویست ئامادەیە بۆ خزمەتی زۆرەملێی سەربازی بەمەبەستی راھێنان بەو کەسانەی دەبنە سەرباز، ھەروەھا ھیچ کێشەیەک لە سیستەمی جێگرەوەدا نیە".