عێراق
عادل جەمیل سەرۆکی تیمی رۆژنامەوانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکانی عێراق ئاماژەی بەوەدا، کۆمسیۆن پێویستی بە بڕی ٣٤٥ ملیار دینار ھەیە بۆ بەڕێوەبردنی ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق و حکومەتی فیدراڵ ئەو بڕە پارەیە بە چەند قۆناغێک بۆ کۆمسیۆن دابین دەکات.
ئەوەشی خستەڕوو، تائێستا حکومەت ١٥٠ ملیار دیناری بۆ کۆمسیۆن دابینکردووە، بەوەش کۆمسیۆن دەستیکردووە بە نوێکردنەوەی تۆماری دەنگدەران و تۆمارکردنی کاندیدان.
سەرۆکی تیمی رۆژنامەوانی کۆمسیۆن وتیشی، ئەو بڕە پارەیەی کەماوە، بڕیارە دوای بڵاوکردنەوەی رێنماییەکانی جێبەجێکردنی یاسای بوودجە بۆ کۆمسیۆن دابینبکرێت.
سەرچاوەیەک بە ئاژانسی رەسمی ھەواڵی عێراقی راگەیاند، محەمەد شیاع سودانی سەرۆکوەزیرانی عێراق بڕیاریداوە بەشداری ھەڵبژاردنی داھاتووی پارێزگاکان نەکات.
ئەوەشی خستەڕوو، سودانی دەیەوێت زیاتر گرنگی بە جێبەجێکردنی کارنامەی کابینەکەی بدات دوور لە ھەموو چالاکییەکی سیاسی.
ئەو پڕۆژە یاسایانەی خوێندنەوەیان بۆ کرا پێکھاتوون لە پرۆژە یاسای پەسەندکردنی رێککەوتنی ھەڵگری ڤیزە لەسەر ئەو کەسانەی خاوەن پاسیۆتی دیپلۆماتین لە نێوان عێراق و قوبروس و یاسای کۆلێژی فرۆکەوانی سوپا و پرۆژەی یاسای رووبەربوونەوەی تیرۆر.
دوا بەدوای خوێندنەوە بۆ ئەو پرۆژەیاسانە، دانیشتنەکەی ئەنجومەنی نوێنەران ھەڵگیرا بۆ رۆژی پێنج شەممە و بریارە خوێندنەوە بۆ چەند پرۆژەیاسایەکی تر بکرێت.
بەپێی راپۆرتێکی رۆژنامەی نیویۆرک تایمز، حکومەتی عێراق ھەوڵدەدات کۆنترۆڵی ئەو بابەتانە بکات کە لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بڵاودەکرێنەوە، ئەوەش لەڕێی ھەڕەشەی زیندانیکردن و دەستگیرکردن و بێزارکردن لەڕێی ئینتەرنێت لەسەر چەند کەسایەتییەک کە بە کاریگەر لە سۆشیاڵ میدیا دادەنرێن.
بەپێی راپۆرتەکە، ئامانج لەو رێکارەی حکومەتی عێراق بۆ رێگریکردنە لە ھەر ھەوڵێک بۆ ئەنجامدان و ئاڕاستەکردنی خەڵک بۆ خۆپیشاندان، ھاوشێوەی خۆپیشاندانەکەی چوار ساڵی رابردوو کە لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ٢٠١٩ سەریھەڵدا.
لە راپۆرتەکەدا ئاماژە بەوەشکراوە، لە چەند مانگی رابردوودا دادگای عێراق چەند کەسێکی بەکارھێنەری تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی دەستگیرکردووە، کە کەسایەتی کاریگەرن و تۆمەتی پێشێلکردنی ئاکاری گشتییان دراوەتەپاڵ.
ئاژانسی "مھر"ی ئێرانی بڵاویکردەوە، لە کۆبوونەوەکەدا ھەردوولا پتەوکردنی پەیوەندییە دۆستانەکان و ھەماھەنگی نێوان بەغداد و تارانیان تاوتوێ کردووە، بەرەوپێشبردنی پەیوەندییەکانیش کە لە بەرژەوەندی ھەردوو وڵات بێت، باسکراون.
ھەر لە کۆبوونەوەکەدا، پرسی پاراستنی سنورەکانی نێوان عێراق و ئێران و ھەماھەنگییەکان لە روبەڕوبوونەوەی تیرۆر، گفتوگۆیان لەبارەوە کراوە.
د.لەتیف رەشید، سەرۆککۆماری عێراق لە توتێکدا رایگەیاند، گەرمترین پیرۆزبایی ئاڕاستەی رۆڵەکانی گەل لە سابئەی مەندائی دەکات، بەبۆنەی ھاتنی سەری ساڵی نوێی مەندائییەکانەوە. ھیواخوازە ساڵێکی پڕ خێر و سەرکەوتن بێت بۆیان.
راشیگەیاند، وڵاتەکەمان چاوەڕێی ئەوەیە کە ھەمووان پێکەوە ھاوکار بین لە بنیاتنانەوە و نۆژەنکردنەوە و بەرقەرارکردنی ئاشتی لە عێراقی ھەمووان.
لە دوای کۆبوونەوەیەک، مالکی لە راگەیەندراوێکی حزبەکەیدا رایگەیاند، ھەڵوێستیان لەسەر مەرجەعیەتی باڵای دینی روونە، بە تایبەتی مەرجەعیەتی شەھیدانی سەدر، سەرسوڕمانیشیان دەربڕی لەبارەی وروژاندنی پرسی سوکایەتیکردن بە شەھید سەدری دووەم لەم کاتەدا.
لە راگەیەندراوەکەدا، حزبی دەعوە داوای لە رەوتی سەدر کردووە، بەڵگەیان پێشکەش بکات سەبارەت بەوەی سوکایەتی بە "محەمەد سادق سەدر" کراوە، بۆ ئەوەی رێکاری گونجاو بگرنەبەر و بەبێ بەڵگە ھیچ شتێک ناکەن.
لە راگەیەندراوەکەدا ئەوەشیان خستەڕوو، ھێرش کردنە سەر نوسینگەکانی حزب و پێگە و بارەگاکان، پاساوی یاسایی و سیاسی و شەرعی نییە، تواناشیان ھەیە بەرگری لە خۆیان بکەن و پارێزگاری لە نوسینگەکانیان بکەن لە ھەر پێشێلکارییەک، بەڵام داواش لە ھێزە ئەمنییەکانی حکومەت دەکەن، بە بەرپرسیارێتی خۆیان ھەستن بۆ پاراستنی ئاسایش و سەروەت و سامانی گشتی و تایبەت.
ئەو راگەیەندراوە دوای ئەوە ھات، لایەنگرانی رەوتی سەدر بارەگاکانی حزبی دەعوەی ئیسلامییان لە ناوچەکانی ناوەڕاست و باشوری عێراق داخست، ئەوەش بەھۆی نیگەرانییان لەسەر سوکایەتی کردن بە محەمەد محەمەد سادق سەدر.
ئەحمەد شرمانی، ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران لە لێدوانێکدا ئاماژەی بەوەکردوە، رەشنوسی مووچەی بنەڕەتی فەرمانبەران لە سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیرانە و چاوەڕێ دەکرێت بەمزوانە رەوانەی ئەنجومەنی نوێنەران بکرێت، پەرلەمانتارانیش یەکلاییکردنەوەی ئەو پڕۆژەیە بە گرنگ دەزانن چونکە ھۆکارێکە بۆ دادپەوەری کۆمەڵایەتی.
باسی لەوەشکردوە، ئەو یاسایانەی تایبەتن بە وزە و ئاو لە وەرزی نوێی یاساداناندا کاری لەپێشینە دەبن، بەتایبەتیش بانگھێشتکردنی وەزیرانی پەیوەندیدار بە رێککەوتنی غاز بەرامبەر نەوت لەنێوان بەغداد و تاران.
لە وەرزی پێشوی یاساداناندا، ئەنجومەنی نوێنەران یاسای خانەنشینی و چاودێری کۆمەڵایەتی پەسەند کرد کە داواکارییەکی سەرەکی کرێکاران بوو، ئەحمەد شرمانی دەڵێت، لەم وەرزەشدا کار بۆ دەرچواندنی یاسای نەوت و غاز دەکەن کە رۆڵێکی سەرەکی دەبێت لە بەھێزکردنی بنەمای دادپەروەری کۆمەڵایەتی.
محەمەد نوری، ئەندامی لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، حکومەت سکاڵایەکی پێشکەشی دادگای فیدڕاڵی کرد و تانەی لە ١٢ ماددەی یاسای بودجەدا، کە تایبەتن بە گرێبەستەکان و دامەزراندن و قەرەبووکردنەوە و بڕینەوەی مووچە.
بە وتەی ئەو پەرلەمانتارە، ئەوە قۆناغی یەکەمی تانەکانی حکومەتە و پێشبینی دەکەن، حکومەت کۆمەڵێک تانەی تر لە یاسای بودجە بدات.
وتیشی، بیانووی حکومەت بۆ تانەدان لە یاسای بودجە ئەوەیە، ژمارەیەک ماددەی یاساکە، لە رەشنووسی پڕۆژە یاسای بودجەدا نەبوون، کاتێک لەلایەن حکومەتەوە ئاڕاستەی ئەنجومەنی نوێنەران کرا، ھەروەھا زیادکردن و دەستکاریی ھەندێک بەند کراوە، کە لایەنی داراییان ھەیە و پێچەوانەی کارنامەی حکومەتن.
مەزھەر محەمەد ساڵح، راوێژکاری دارایی سەرۆک وەزیرانی عێراق ئاماژەی بەوەکرد، چین و ھیندستان پلانی ئەوەیان ھەیە لە دوو دەیەی داھاتوودا کۆنتڕۆڵی بازارەکانی ئاسیا و جیھان بکەن، بۆ ئەو مەبەستەش زۆر پێویستییان بە نەوت دەبێت و زۆرترین نەوتی عێراقیش بۆ ئەو دوو وڵاتە دەڕوات.
ئەوەشی خستوەتەڕو، لەلایەکی دیکەشەوە شەڕی روسیا و ئۆکراین وایکردووە وڵاتانی جیھان چیتر نەوت و غازی روسیا نەکڕن، بۆیە تا شەڕی ئەو دوو وڵاتە بەردەوام بێت نرخی نەوت لە ٧٧ دۆلار زیاتر دانابەزێت.
راوێژکاری دارایی سەرۆک وەزیرانی عێراق باوەڕیشی وایە ئەو دوو ھۆکارە وادەکەن لە دوو ساڵی داھاتوودا نرخی بەرمیلێک نەوت لە نێوان ٧٧ بۆ ٨٧ دۆلار مامەڵەی پێوەبکرێت.
دیلان غەفور، ئەندامی فراکسیۆنی یەکێتی لە ئەنجومەنی نوێنەران بە کوردسات نیوزی راگەیاند، بەتوندی دژی ئەو گۆڕانکارییانە دەوەستنەوە کە لە کۆمپانیای نەوتی باکور دەکرێن، بەجۆرێک بەبێ ڕەچاوکردنی ھاوسەنگیی نێوان پێکھاتەکان حەوت سەرۆک بەشی کۆمپانیاکە گۆڕدراون.
وتیشی، گۆڕانکارییەکان لەلایەن یاریدەدەری بەڕێوەبەری گشتیی کۆمپانیای نەوتی باکور ئەنجام دراون کە بەھۆی سەرپێچییەوە داواکراوە ببەخشرێت لە پۆستەکەی.
پەرلەمانتارەکەی یەکێتی دەڵێت، لە ڕێی وەزارەتی نەوتی عێراقەوە کار دەکەن بۆ ھەڵوەشانەوەی بەپەلەی گۆڕانکارییەکان و گەڕاندنەوەی ھاوسەنگیی نێوان پێکھاتەکان لە دابەشکردنی پۆستەکاندا.
سبەینێ دادگای فیدڕاڵیی عێراق کۆدەبێتەوە و یەکێک لەو بابەتانەی تاوتوێی دەکات، سکاڵایەکی زیاد جەبار سەرۆکی فراکسیۆنی یەکێتیە لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان، کە سکاڵای لەسەر "سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان" و "سەرۆکی کۆمیسیۆنی ھەڵبژاردنەکانی ھەرێم" تۆمار کردووە.
لە سکاڵاکەدا زیاد جەبار داوا دەکات، بەھۆی کۆتاییھاتنی ماوەکەی،"ئەنجومەنی کۆمیسیارانی ھەرێم" بە نایاسایی دابنرێت و ئەندامێتی ئەندامەکانی ھەڵبوەشێنێتەوە.
ھەروەھا بڕیاروایە رۆژی ١٨ی ئەم مانگە، دادگای فیدڕاڵیی عێراق لەبارەی سکاڵایەکی تری زیاد جەبار لەسەر سەرۆکی ھەرێم و سەرۆک وەزیرانی ھەرێمی کوردستان کۆببێتەوە، کە داوایکردووە ماددەکانی (١ و ٩ و ١٥ و ٢٢ و ٣٦)ی یاسای ھەڵبژاردنی ھەرێم بە نادەستووری بناسێنرێت.
ھەمان رۆژ دادگای فیدڕاڵی، گفتوگۆ لەبارەی سکاڵایەکی ئامانج نەجیب شەمعوون ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەکات، کە سکاڵای لەسەر "سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان" تۆمار کردووە و داوای کردووە، ماددەی ٣٦ی یاسای ھەڵبژاردنەکانی ھەرێم بە نادەستووری بناسێنێت، کە تایبەتە بە کورسیی کۆتای پێھاتەکانی کلدوئاشووری و تورکمان و ئەرمەنییەکانی ھەرێم، ھەروەھا داوای کردووە، ماددەی نۆی یاسای ھەڵبژاردنەکانی ھەرێم بە نادەستووری بناسێنێت، کە ھەرێمی وەک یەک بازنەی ھەڵبژاردن دیاریکردووە.
لێپرسراوێکی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا کە ناوەکەی ئاشکرا نەکردووە بە کەناڵی "حورە"ی راگەیاند، ئیدارەی جۆ بایدن بەردەوام دەبێت لە جێبەجێکردنی سەرجەم سزا سەپێندراوەکانی سەر ئێران.
وتیشی، سیاسەتیان بەرامبەر ئێران وەک خۆیەتی و ئێران دەتوانێت داھاتی فرۆشی وزەی لە عێراق لەپێناو مامەڵەی مرۆیی وەربگرێت، چونکە ھەموو جۆرە مامەڵەکانی دیکە لەژێر سزادان.
جەختیشیکردەوە لەوەی، ئەمریکا پشتیوانی تەواوی ھەوڵەکانی عێراق دەکات بۆ بەدەستھێنانی سەربەخۆیی لە وزەدا، دانوستانیشیان لەگەڵ عێراقییەکان ھەیە سەبارەت بە سزاکانی سەر ئێران، ناشھێڵن سزاکانیان بۆ سەر ئەو وڵاتە زیانی بۆ سەر عێراق ھەبێت.
لێپرسراوەکەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا دڵنیاییشیدا لەوەی، ھەر پڕوپاگەندەیەک سەبارەت بەوەی سزاکانی ئەمریکا لەسەر ئێران رێگرە لە ھەناردەی غاز بۆ عێراق، دوورە لە راستییەوە.
ھادی عامری سەرۆکی ھاوپەیمانی فەتح کە بەشێکە لە چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان رایگەیاندووە، لەئێستادا ژمارەی ھێزەکانی ئەمریکا لە عێراق بە دوو ھەزار و ٥٠٠ سەرباز مەزەندە دەکرێن و لەچەند ناوچەیەکی جیاجیا جێگیرکراون، بە تایبەتیش لەناو دامەزراوە سەربازییەکانی بەغداد و ناوچەکانی باکور.
لە بارەی داھاتەکانی عێراقیشەوە، ھادی عامری ئاماژەی بەوەکردووە، نەنگییەکی گەورەیە بۆ عێراق کە تەنھا فەرمانبەرێکی وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا کۆنترۆڵی داھاتەکانی بکات و مامەڵەی پێوە بکات، داواش لە حکومەتی عێراق کردووە پارێزگاری سەربەخۆیی ئابورییەکەی بکات.
وەزارەتی ناوخۆی عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، لە چوارچێوەی ھەڵمەتی نیشتیمانی بۆ بەرنگاربوونەوەی ماددەی ھۆشبەر، دوای کۆکردنەوەی زیانیاری ورد و فەرمانی دادوەر بۆ دەستگیرکردنیان، ھێزێکی تایبەتی وەزارەتی ناوخۆ لە ناوچەیەکی سەر بە پارێزگای موسەننا مەترسیدارترین تۆڕی نێودەوڵەتی بازرگانیکردن بە ماددەی ھۆشبەر دەستگیراون کە لە سێ کەس پێکھاتبوون.
راشیگەیاندووە، لەکاتی دەستگیکردنی تۆڕەکەدا دەستیش بەسەر دوو ملیۆن حەبی ھۆشبەردا گیراوە لە جۆری کپتاگۆن، لەئێستاشدا بەپێی حوکمەکانی ماددەی ٢٧ی ماددە ھۆشبەرەکان راگیراون و لایەنە پەیوەندیدارەکان لێکۆڵینەوەیان لەگەڵ دەکەن.
لە رۆژی ١٤ی تەمووزی ساڵی ١٩٥٨ بە سەرۆکایەتی عەبدولکەریم قاسم و عەبدولسەلام عارف شۆڕشێک بەرپاکرا کە بە کودەتاش ناودەبرێت و بەھۆیەوە فەیسەڵی دووەم پاشای عێراق کە تەمەنی ٢٣ ساڵ بوو و عەبدول ئیلاە کە جێنشین بوو لەگەڵ نوری سەعید سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتەی عێراق کوژران و کۆتایی بە دەسەڵاتی پاشایەتی لە عێراق ھێنرا و کۆماری عێراق دامەزرێندرا.
ئەو شۆڕشەش لەساڵی ١٩٦٣ کودەتایەکی دیکەی بەدوادا ھات و لە رۆژی ٩ی شوباتی ١٩٦٣ عەبدولکەریم قاسم لەسێدارەدرا و کۆتایی بە دەسەڵاتەکەی ھێنرا.