کوردستان
لەسەر گەندەڵی سزای شەش ساڵ زیندانیكردن بەسەر لێپرسراوی پێشووی فەرمانگەی باجی كەركوكدا سەپێنرا.
دەستەی دەستپاكی عیراق رایگەیاند، دادگای تاوانەكانی كەركوك سزای شەش ساڵ زیندانیكردن و پێبژاردنی بۆ هەنا عەبدولكەریم حەسەن بەیاتی دەركرد كە وەك لێپرسراوی بەشی زەویوزار لە فەرمانگەی باجی كەركوك كاریكردوە، بەهۆی وەرگرتنی بەرتیل لەبەرامبەر راییكردنی مامەڵەی باج.
دەشڵێت، ئەو لێپرسراوەی فەرمانگەی باجی كەركوك هەڵاتووە و دەستگیر نەكراوە، بۆیە دادگا بەبێ ئامادەبوونی خۆی سزای شەش ساڵ زیندانی و سزای پێبژاردنی دارایی بەسەردا سەپاندووە.
هاوكات، دادگاكە بە تاوانی دەستكاریكردنی مامەڵەی ژمێریاری باج، سزای زیندانی چوار ساڵی تری بەسەر ئەو كەسەدا سەپاندووە، چونكە بەیاتی بڕی باجی موڵكێكی بە پێچەوانەی ڕێنمایی و یاساكان كەمكردووەتەوە.
کەشناسیی هەرێم پێشبینییەکانی کەشوهەوای ئەمڕۆ و سبەینێی بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، ئاسمان ساماڵ دەبێت و پلەکانی گەرما روو لە بەرزبوونەوە دەکەن.
کەشناسیی هەرێم رایگەیاند، ئەمڕۆ یەکشەممە، ئاسمان ساماڵ و پەڵەهەور دەبێت و لە ناوچە شاخاوییەکانیشدا نیمچەهەور دەبێت، پلەکانی گەرماش بەرز دەبنەوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، سبەینێ دووشەممە، ئاسمان بە گشتى ساماڵ دەبێت و پلەکانی گەرما بەرز دەبنەوە.
کەشناسی دەشڵێت، ئەمڕۆ خێرایی با کەمێک زیاد دەکات و هەندێک جار دەگاتە 25 کیلۆمەتر لە سەعاتێکدا، سبەینێش خێرایی با کەمدەبێتەوە و لەنێوان 10 بۆ 20 کیلۆمەتردا دەبیت.
بەرزترین پلەکانی گەرمای پێشبینیکراو بە پلەی سیلیزی:
هەولێر: 19 پلەی سیلیزی
سلێمانی: 17 پلەی سیلیزی
دهۆک: 17 پلەی سیلیزی
کەرکوک: 21 پلەی سیلیزی
زاخۆ: 18 پلەی سیلیزی
هەڵەبجە: 16 پلەی سیلیزی
سۆران: 15 پلەی سیلیزی
حاجی ئۆمەران: 7 پلەی سیلیزی
گەرمیان:21 پلەی سیلیزی
بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای هەولێر رایگەیاند؛ دوو تۆمەتبار بە تۆمەتی خۆ ناساندن وەک کارمەندی شارەوانی و فێڵکردن لە هاووڵاتیان دەستگیرکران.
بەپێی لێدوانەکە، تۆمەتباران لە قەزای عەینکاوە خۆیان وەکو کارمەندی شارەوانی ناساندووە و هەڵساون بە وەرگرتنی جەژنانە بە شێوەیەکی نایاسایی لە چەندین ماڵ.
هەر لە راگەیەندراوەکەدا هاتووە، "دوای ئەوەی پۆلیس ئاگادار کرایەوە، دەستبەجێ لێکۆڵینەوەمان دەستپێکرد و دەرکەوت کە ئەو دوو تۆمەتبارە کارمەندی شارەوانی نین."
دوای وەرگرتنی رەزامەندی دادوەری لێکۆڵینەوە، تۆمەتباران دەستگیر کران و پەڕاوی لێکۆڵینەوەیان بۆ کرایەوە.
بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای هەولێر داوا لە هاوڵاتیان دەکات ئاگاداری ئەم جۆرە کەسانە بن و لەکاتی هەر رووداوێکی هاوشێوەدا دەستبەجێ پۆلیس ئاگادار بکەنەوە.
وردبینیی لە لیستی موچەی هەرێم لە بەغدا گەیشتووەتە كۆتایی و چاوەڕوان دەكرێت لە رۆژانی سێشەممە و چوارشەممە پارەكە رەوانە بكرێت.
سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی عیراق بە كوردسات نیوزی راگەیاند، ئەمڕۆ و دوێنێ سەرەڕای ئەوەی كە پشوو بووە، زۆربەی كارەكانی وردبینی لە لیستی موچەی مانگی سێی هەرێم تەواو كراوە، بەهۆی ئەوەی كە لیستەكەش هاوشێوەی مانگی رابردوو بووە و گۆڕانكاری زۆری تێدا نەكراوە، كیشەیەكی ئەوتۆ لە لیستەكەدا نەبووە.
سەرچاوەكە ئاماژەی بەوەشكردووە، رۆژی یەكشەممە و دووشەممە كۆتایی بە موچەی وەزارەت و دامودەزگاكانی حكومەتی فیدڕاڵی دێت، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت رۆژانی سێشەممە و چوارشەممەی داهاتوو پارەی موچەی هەرێم رەوانە بكرێت، ئەگەر بێت و كێشەی نوێ دروستنەبێت، چونكە بەپێی سەرچاوەیەكی كوردسات نیوز، وەزارەتی دارایی عیراق سەرنجی لەسەر بڕی داهاتی نانەوتی هەرێم هەیە، بەڵام بەغداد نەرمی نواندووە بۆ ناردنی موچەی هەرێم لە پێش جەژن، بەو مەرجەی هەرێمیش پابەندی رێكەوتنەكان بێت و داهاتی نانەوتی وەكو خۆی و لە كاتی خۆیدا رادەست بكات.
بەهۆی کێشەی زەوی و زارەوە لە نێوان دوو بنەماڵە 5 کەس لە بەردەڕەش بریندار بوون
ئەمڕۆ، لە گوندی گۆمەزەردی ناحیەی دارەتوو سەر بە سنووری بەردەڕەش، بەهۆی کێشەی زەوی و زارەوە شەڕ لە نێوان دوو ماڵبات رویداو لە ئەنجامدا پێنج کەس بریندار بوون.
سەرچاوەیەکی بەرپرس لە نەخۆشخانەی بەردەڕەش لە لێدوانێکدا بۆ کوردسات نیوز ڕایگەیاند، کە 5 کەسی بریندار گەیێنراونەتە بەشی فریاکەوتنی نەخۆشخانەکەیان.
هەروەها، تەندروستی ئاکرێ ئاشکرای کرد کە دوو لەو بریندارانە ڕەوانەی بەشی فریاکەوتنی نەخۆشخانەی ئاکرێ کراون و ئێستا چارەسەریان بۆ دەکرێت.
هێزەکانی ئاسایش گەیشتوونەتە شوێنی ڕووداوەکە و لێکۆڵینەوە لە هۆکارەکانی دەکەن.
ئەم روداوە هاوکاتە لەگەڵ کوژرانی چوار کەس لە چەمچەماڵ لەسەر کێشەی زەوی و زار.
ئێوارەی ئەمڕۆ، شەڕ و پێکدادان لە نێوان دوو بنەماڵەی خزمی یەکتر لە گوندی قاسم بەگزادەی ناحیەی شۆڕشی سەر بە قەزای چەمچەماڵ رویدا و بووە هۆی کوژرانی سێ کەس.
بەپێی زانیارییەکانی کوردسات نیوز، هۆکاری سەرەکی روداوەکە کێشەی زەوی و زار بووە کە ماوەیەکە لە نێوان هەردوو بنەماڵەدا هەبووە، هەر بەپێی زانیارییەکانی پەیامنێری کوردسات نیوز لەو سنوورە، دووان لە کوژراوەکان بران و ئەوی دیکەش ئامۆزایانە.
هەپەگە رایدەگەیەنێت: هێرشەكانی توركیا لە رۆژانی نەورۆزیش بەردەوام بووە و لە سێ رۆژدا لە رێگەی زەوی و ئاسمانەوە 712 جار هێرشی كردووە.
ناوەندی راگەیاندن و چاپەمەنی هێزەكانی پاراستنی گەل "هەپەگە" لە راگەیەنراوێكدا ئاماژەی بەوەكردوە، هێَرشەكانی سوپای توركیا لە رۆژانی جەژنی نەورۆزدا بەردەوام بووە، بە شێوەیەك لە رۆژانی 20 و 21 و 22ی ئادار 712 جار هێرشی كردوەتە سەر ناوچەكانی خواكورك و مەتینا و رۆژئاوای زاپ و گارا.
لە بەشێكی تری راگەیەنراوەكەدا هاتووە، لە كاتێكدا لێپرسراوانی توركیا بەشێوەی زارەكی باس لەوە دەكەن، ئەم نەورۆزە وەك جەژنی بەهار و خوشك و برایەتی پیرۆز دەكەن، بەڵام سوپای توركیا لە رۆژانی نەورۆزدا بێوەستان چیاكانی كوردستانی بۆردومانكردوە.
لە ئیستەنبوڵ و ئەدەنە رێوڕەسمی ئاهەنگی نەورۆز رێكدەخرێت، كۆنگرەی دیموكراتی گەلانیش سەرۆكی جەهەپەی بانگهێشتی ئاهەنگەكە كردووە.
بڕیارە سبەینێ لە ئیستەنبوڵ و ئەنقەرەو ئەدەنە و چەند شوێنێكی تری توركیا رێوڕەسمی ئاهەنگی نەورۆز بە ناونیشانی ئازادی كۆمەڵگەی دیموكراتی بەڕێوەبچێت، كۆنگرەی دیموكراتی گەلانیش كە سەرپەرشتی بەڕێوەچوونی ئاهەنگەكە دەكات، سەرۆكی جەهەپەی بانگهێشتی ئاهەنگەكەی ئیستەنبوڵ كردووە.
كۆمەڵگەی دیموكراتی راشیگەیاندوە، پێویستە ئەم نەورۆزە وەك نەورۆزی گۆڕانكاری لە سەرانسەری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەژمار بكرێت.
کەشناسی هەرێم پێشبینیەکانی کەش و هەوای بۆ 48 سەعاتی داهاتوو بڵاوکردەوە و بەپێی پێشبینیەکان، لە ناوچە شاخاوییەکان ئەگەری بەفر بارین هەیە.
بەڕێوەبەرایەتی گشتی کەشناسی هەرێم بڵاویکردەوە، ئەمڕۆ شەممە بەپێی پێشبینییەکانی کەشناسی، ئاسمان ساماڵ و پەڵەهەور دەبێت و لە ناوچە شاخاوییەکانی باوکری هەرێم نمە باران دەبێت.
ئاماژەی بەوەشکردووە، لەناوچە شاخاوییە سنورییەکان ئەگەری بارینی بەفرێکی کەم هەیە، پلەکانی گەرماش نزیک دەبێتەوە لەتۆمارکراوەکانی دوێنێ.
کەشناسی هەرێم راشیگەیاندووە، سبەینێ یەکشەممە، ئاسمان ساماڵ دەبێت لەگەڵ درووستبونی هەندێ پەڵە هەور، هاوکات پلەکانی گەرما بەڕێژەی 1-2 پلە بەرزتر دەبێتەوە لەگەڵ تۆمارکراوەکانی ئەمڕۆ.
"لەم نەخشەی خوارەوەدا تۆماری پلەکانی گەرمای ناوچەکانی هەرێمی تێیدا دیاریکراوە"
لە رۆژانی پشوودا وەزارەتی دارایی عیراق بەردەوامە لە وردبینیكردنی لیستی موچەی موچەخۆرانی هەرێم.
پەیامنێری كوردسات نیوز رایگەیاند، وەزارەتی دارایی عیراق بۆ دووەم رۆژ كە پشووی رەسمییە، ئەمڕۆش شەممە بەردەوامە لە وردبینیكردنی لیستی مووچەی مانگی سێی موچەخۆرانی هەرێم و تەواوكردنی رێكارە كارگێڕییەكان بۆ دابینكردنی مووچەی وەزارەت و فەرمانگەکانی عیراق.
وتیشی، هەوڵەكان چڕكراونەتەوە بۆ ئەوەی بەر لە جەژنی رەمەزان، موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستانیش دابین بكرێت، پێدەچێت ناوەڕاستی هەفتەی داهاتوو رێكارەكان تەواو بكرێن.
ئەوەش لە كاتێكدایە رۆژی چوارشەمەی رابردوو وەزارتی دارایی هەرێم لە رێگەی لیژنەیەكەوە، لیستی موچەی مانگی سێی موچەخۆرانی هەرێمی رادەستی وەزارەتی دارایی عیراق كرد، لە ئێستاشدا وردبینیكردنی لیستەكە بەردەوامە.
کەمێک پێش ئێستا بەهۆی کێشەیەکەوە لەنێوان دوو بنەماڵەی کەرکوکدا، سێ و کەس کوژران و دوو کەسی دیکەش بریندارن.
کێشەکە لە گوندی قەرەتەپەی ناحیەی مولتەقا بووە، هێزە ئەمنیەکان هەردوو لایەنی شەڕەکەیان دەستگیرکردووە.
بەپێی زانیارییەکانی پەیامنێری کوردسات نیوز، کێشەکە لەسەر تۆپی پێ بووە.
کەشناسی هەرێم بڕی باران بارینی 12 سەعاتی رابردووی بڵاوکردەوە، کە زۆرترین بڕی باران بارین لە سنووری دەربەندیخانە و بڕەکەی 10.0 ملم بووە.
بەڕێوەبەرایەتی گشتی کەشناسی هەرێم رایگەیاند، زۆرترین بڕی باران بارینی 12 سەعاتی رابردوو لە دەربەندینا بووە کە بڕەکەی 10.0 ملمە، هاوک کەمترین بڕیش لە چەمچەماڵ بووە کە بڕەکەی 0.1 ملمە.
ئاماژەی بەوەسکردووە، لە سلێمانی بڕی 3.4 ملم و لە هەڵەبجە 4.2 ملم باران باریوە.
کەشناسی هەرێم راشیگەیاندووە، ئەم شەو ئاسمانی ناوچە شاخاویەکانی باکور و باکوری رۆژهەڵاتی هەرێم هەوری تەواو دەبێت، لەگەڵ بارینی بەفر لە سەر لوتکەی شاخە بەرزەکانی ئەو ناوچانەو ئەگەری بارینی نمە بارانێکی کەم هەیە.
بەبۆنەی سەرکەوتنی پلانەکان بۆ یادی نەورۆز، قائیمقامی سلێمانی پەیامی پیرۆزبایی و سوپاسگوزاری بڵاودەکاتەوە و دەڵێت: رۆژی نەورۆز و کردنەوەی ئاگر بەسەرکەوتویی و بەبێ هیچ روداوێکی نەخوازراو ئەنجام درا.
ئاوات محەمەد قائیمقامی سلێمانی، دوای ئەوەی پیرۆزبایی سەری ساڵی نوێی کوردی کرد، دەستخۆشی لە هاووڵاتیانی شاری سلێمانی و لایەنە ئەمنی و خزمەتگوزارییەکان کرد کە سەرەڕای زۆری چالاکییەکان و کۆبوونەوەی ژمارەیەکی زۆری هاووڵاتیان و گەشتیاران لە چەند شوێنێکی جیاواز، تەواوی مەراسیمەکانی رۆژی نەورۆز و کردنەوەی ئاگر بەسەرکەوتویی و بەبێ هیچ روداوێکی نەخوازراو ئەنجام دران.
ئاوات محەمەد راشیگەیاندووە، سەرباری هۆشیاری و دڵسۆزی هاووڵاتیانی شارەکەمان، هێزە ئەمنییەکان و سەرجەم فەرمانگە خزمەتگوزارییەکان و تەواوی فەرمانگەکان بەوپەڕی دڵسۆزییەوە وەکو یەک تیم کاریان کردو رێگەیان نەدا روداوی نەخوازراو دۆخی چالاکییەکان و دڵخۆشی هاووڵاتیان تێک بدات.
ئاماژەی بەوەشکردووە، تەنها دوو روداوی هاتوچۆ تۆمارکران کە رێکاری پێویستیان لەگەڵ گیراوەتەبەر.
هاوسەرۆكی دەمپارتی لە وتاری ئاهەنگی نەورۆزدا لە ئامەد رایگەیاند، پرۆسەی ئاشتی بەرەو چارەسەرێكی مێژوویی دەچێت.
لە ئامەدی باكووری كوردستان رێوڕەسمی ئاهەنگی نەورۆز بە ناونیشانی سەركردایەتی ئازاد، كۆمەڵگەی دیموكراتی، بە بەشداری زیاتر لە یەك ملیۆن كەس بەڕێوەدەچێت.
تونجەر باقرخان هاوسەرۆكی گشتی پارتی یەكسانی و دیموكراسی گەلان- دەم پارتی لە وتاری ئاهەنگی نەورۆزدا رایگەیاند، پرۆسەی ئاشتی بەرەو چارەسەرێكی مێژوویی دەچێت، كورد و تورك دەتوانن داهاتوویەكی هاوبەشیان هەبێت.
ئەمساڵ ئاهەنگ گێڕان بۆ جەژنی نەورۆز جیاواز بوو، بەهۆی هەبوونی پرسی ئاشتی لە باکووری کوردستان و رووخانی رژێمی بەشار ئەسەد لە رۆژئاوا، لە رۆژهەڵاتیش لەدوای خۆپیشاندانەکان و تاڕادەیەک گۆڕانکاریی لە بارودۆخی ناوچەکە و هەبوونی سەرۆک کۆمارێکی کورد، لە هەرچوار پارچەی کوردستان بە گەرموگوڕی و بە ئاهەنگی گەرەوە پێشوازی لە ساڵی نوێی کوردی و نەورۆز کرا.
ئەمڕۆ ٢١ی سێ، یەکەم رۆژی ساڵی نوێی کوردی و وەرزی بەهارە، ئەو رۆژەیە کە کوردەکان جەژنی تێدا دەگێڕن و ناویان ناوە نەورۆز کە ناوە بنەڕەتییەکەی 'نورۆژ'ـە و لەگەڵ گۆکردنی وشەکە و سەردەمدا گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە.
ئەمڕۆ یەکەم رۆژی چوونە ناو ساڵی 2725ی کوردییە، لە مانگە کوردییەکانیشدا دەبێت بە ١ی خاکەلێوە، ئەو مانگەی تیایدا خاک وەک لێوەکان دەمدەکەنەوە و گژوگیا سەر دەردەهێنن.
نەورۆز و جەژنی کۆتاییهاتنی سەرما و ژیانەوە
بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافی خاکی کوردستانەوە، کە سروشتێکی چیایی هەیە و بەروونی هەر چوار وەرزی ساڵی تێدا دەردەکەوێت، چوونە ناو وەرزی بەهاریش مژدەی نەمانی سەرماسۆڵەی زستان و پێگەیشتنی بەروبومی نوێ و زۆربوونی خۆراک بووە، بۆ ئەوەش هەر لە سەردەمی ژیان لەناو زنجیرەچیاکانەوە تاوەکو شارستانییەتە جیاوازەکان، ئاهەنگیان گێڕاوە و ناویان ناوە سەری ساڵ و رۆژێکی نوێ، کە بۆ مرۆڤی ئەو کاتە دەستکەوتنی خۆراک ئامانجی سەرەکی بووە و وەرزێکیش تیایدا خۆراک و بەروبوم زیاد بکات و کەشوهەوا خۆش ببێت بە سەری ساڵ و چوونە ناو ساڵی نوێیان داناوە، کە دواتریش لەگەڵ هاتەخوارەوەی مرۆڤ لە چیاکان و جێهێشتنی قۆناغی ژیان لەناو ئەشکەوتەکان، شێوەی ئاهەنگ گێڕان بۆ ئەو سەری ساڵ و رۆژە نوێیەش گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە.
وەرزی بەهار و ژیانەوەی گژ و گیا و گەشانەوەی خاک
لە رۆژی 21ی مانگی سێ، هەندێک ساڵیش لە 20 بە دەگمەنیش هەندێک ساڵ 22ی مانگی سێدا، زەوی لە کاروانی خولانەوەی بە دەوری خۆردا، دەگاتە خاڵی (هاوسەنگبوونی بەهاریی) (Vernal Equinox) ـە، كە لە هەمان كاتدا مانای نیمچەیەكسانبوونی تەواوی ماوەی نێوان شەو و رۆژ بۆ ١٢ بە ١٢ كاتژمێر دەگەیەنێت.
لە خاڵی هاوسەنگبوونی بەهاریدا، تیشكی خۆر بە شێوەیەكی ٪١٠٠یی دەكەوێتە سەر (هێڵی یەكسانی)، چونكە بەپێی لاریی تەوەری خولانەوەی زەوی لەسەر خولگەكەی بەدەوری خۆردا بە ئاستی ٢٣ پلە، تیشكی خۆر هەڵبەزین و دابەزین دەكات و لاربوونەوە و ستوونبوون لەسەر هەردوو نیوەگۆیەكانی باكوور و باشووردا بەخۆیەوە دەبینێ، بەمەش گۆڕانكاریی بەرچاو لە پلەكانی گەرمادا روودەدات و ماوەی شەو و رۆژ درێژبوونەوە و كورتبوونەوە بەخۆیانەوە دەبینن. بەو شێوەیە، لە نیوەگۆی باكووردا (وەرزی بەهار) دەست پێدەكات و لەهەمان كاتدا (یەكسانبوونی پاییزی) لەنیوەگۆی باشووردا دەست پێدەكات، واتە لە وڵاتەكانی باشووری هێڵی كەمەری زەوی دەستپێكی پاییزە.
لە ساڵنامەی کوردیدا بە مانگی نەورۆز یان خاکەلێوە ناو دەبرێت، کە لەومانگەدا خاک وەک لێوەکان دەکرێنەوە و بەپیت دەبن، بەروبومەکان پێدەگەن و گژوگیا سەردەردەهێنن.
لەلایەکی دیکەوە ئاماژەیە بۆ تەمەنی ساوای سەوزایی و تازە سەوزبوونی دەشتودەر، کاتێک کە ئاژەڵەکان بۆ لەوەڕ دەم دەبەن بۆ گژوگیا، گیاکان هێندە ساوان؛ لێویان بەر خاک دەکەوێت.
بەوجۆرەش ئەو گۆڕانکارییە لە وەرزدا گرنگی خۆی هەبووە بۆ مرۆڤەکانی سەردەمی کۆن کە لە ئەشکەوتەکاندا ژیاون، دواتریش بۆ ئەو مرۆڤانەی سەرقاڵی کشتوکاڵ کردن بوون. بەوپێیەشی کوردستان لە مێژووی کشتوکاڵیدا پێشەنگە و یەکەم بەڵگەی کشتوکاڵکردن و دۆزینەوەی کشتوکاڵ لەسەر ئەم خاکە بووە، ناکرێت نەورۆز لەم خاکە داببڕینرێت.
لە مێژوودا هیچ نەتەوەیەک هاوشێوەی کورد نەورۆز بە بوونیەوە نەبەستراوەتەوە، بەڵگەنامە مێژووییەکان ئەوەیان سەلماندووە، کە بەدەر لە مێژوونووسانی ناوخۆ، چەندین مێژوونووسی بیانی بە بەڵگە ئەوەیان سەلماندووە.
جەژنی نەورۆز لە بەڵگەنامە مێژووییەکاندا
چەندین بۆچوونی جیاواز هەیە لەسەر سەرهەڵدانی جەژنی نەورۆز و ئاهەنگ گێڕان بەو بۆنەیەوە، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە، سەرجەم چیرۆک و گێڕانەوە و ئەفسانە و بەڵگەنامە مێژووییەکان، بنەڕەتەکەیان دەگەڕێتەوە سەر یەک خاڵ.
خەسرەو جاف بیرمەند و نووسەری کورد ئەوەی خستووەتە روو، زیاتر لە پێنج بۆ شەش هەزار ساڵ لەمەوبەر لەسەر زەوی کەش ساردتر بووە، پێشتریش لە زنجیرە چیاکانی زاگرۆسدا کاتێک مرۆڤەکان ژیاون، ئەو زنجیرە چیایانە لوتکەی سەرما بوون و لەگەڵ وەرزی زستاندا ترسی سەرما و دەستنەکەوتنی خۆراک ترسی خستووەتە دڵیانەوە.
گۆڕانکاری لە وەرز و توانەوەی بەفر، دزەکردنی ئاو و چرۆکردنی دارەکان، موژدەی سەرلەنوێ دەستپێکردنەوەی ژیان بووە بۆیان، وەک هێمایەکیش بۆ ئاگادارکردنەوەی یەکتر، ئاگریان لەسەر لوتکەی شاخ و چیاکان کردووەتەوە، بۆ گەیاندنی ئەو پەیامەی کە جارێکی دیکە رزگاریان بووە و کۆتایی بە سەرمای سەخت هاتووە.
لەگەڵ هاتنەخوارەوەی مرۆڤ لە چیاکان و دەستپێکردنی قۆناغی کشتوکاڵ و تاوەکو جیابوونەوەی شارستانییەتەکان، تەنانەت بە درێژایی ئەو مێژووە چەند هەزار ساڵییە تاوەکو ئەمڕۆ، گۆڕانکاریی بەسەر شێوەی ئاهەنگ گێڕان بۆ نەمانی ئەو سەرما و سۆڵەیە و دەستپێکی وەرزی بەهاردا هاتووە.
هەر سەردەم و قۆناغێک بەپێی گۆڕانکارییەکان لە پەرەسەندنی مرۆڤ و گۆڕانی دەسەڵاتەکان و بارودۆخی سیاسی جێپەنجەیان بەسەر ئاهەنگ و جەژنی نەورۆزەوە جێهێشتووە، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە ئەو جەژنە رەسەنایەتی خۆی لەدەست نەداوە و یەکێکە لە کۆنترین جەژنەکان لەسەر زەوی کە تاوەکو ئێستاش بە زیندوویی یادی دەکرێتەوە.
بەپێی وتەی مێژوونووسان نەورۆز پەیوەستە بەو دۆخە جوگرافیی و گۆڕانی وەرزەوە، پەیوەندی بەو ئەفسانانەوە نییە کە بۆی داتاشراون، بەڵام لەگەڵ گۆڕانی شارستانییەتەکاندا هاوشێوەی چەندین بۆنەی نەتەوایەتی و تەنانەت ئایینی دیکە، چیرۆک و ئەفسانەی خراوەتە پاڵ، کە ئەفسانەکانیش بەشێکن لە مێژوو و بەڵگەی شارستانیی بوونی نەتەوەکانن.
سۆمەرییەکان و جەژنی نەورۆز
سۆران حەمەرەش مێژوونووسی کورد بەڵگەی مێژوویی لەبارەی جەژنی نەورۆزەوە خستووەتە روو و باس لەوەدەکات، زیاتر لە پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر سۆمەرییەکان نووسینیان داهێناوە و لەوکاتەشدا بە بەڵگە جەژنی نەورۆزیان تۆمارکردووە، کە هەمان جەژنیان بە ناوی 'زاکموک' گێڕاوە، کە ماناکەی دەبێتە سەرەتای ساڵ.
لەوکاتەدا بە (ئێزن سەر سەواڵە- بە واتای جەژنی سەری ساڵ)ش ناوی هێنراوە.
ئەگەرچی نەورۆز بەستراوەتەوە بە ئەفسانەی کاوە و زوحاکەوە، بەڵام ئەفسانە بەشێکی گرنگی هەر شارستانییەتێکە و هیچ شارستانییەتێک تەنانەت بەشێکی ئایینەکانیش خۆیان لە ئەفسانە لانەداوە. ئەفسانەی کاوە و زوحاکیش رەچەڵەکێکی کۆنی هەیە و هەرلەخۆوە سەری هەڵنەداوە، بەڵکو سۆمەرییەکانیش ئەو ئەفسانەیەیان لەگەڵ هاوکاتی نەورۆزدا تۆمارکردووە و دەماودەم گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە.
ئەفسانەی کاوە و زوحاک و نەورۆز
ئەفسانەی کاوە و زوحاک باس لەوەدەکات، کە زوحاک پاشایەکی زۆردار بووە و دوومار لەسەر شانەکانی بوون، رۆژانە مۆخی دوو گەنجی داوە بە مارەکان، ئەو کەسەشی بەرپرس بووە لە کوشتنی ئەو گەنجانە، رۆژانە گەنجێکیانی ئازادکردووە و مۆخی گەنجەکەی دیکەشی لەگەڵ مەڕێکدا تێکڵ کردووە، دواتر کاوە کە چەند کوڕێکی بوون بە قوربانی دەستی زوحاک، هەڵدەستێت بە کوشتنی زوحاک و بۆ گەیاندنی ئەو هەواڵە خۆشەش بە خەڵک، ئاگری لەسەر چیاکاندا کردووەتەوە.
پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر سۆمەرییەکان بە بەڵگەی نووسراو، بەدەر لە لافاوە گەورەکە و رزگارکردنی مرۆڤایەتی، ئەفسانەی کاوە و زوحاکیشیان بەستووەتەوە بە نەورۆزەوە، کە لە ئەفسانەکەی سۆمەرییەکاندا زوحاک بە "ئازاگ، ئازاگو، ئەژدەهاگ، ئەزدیهاگ" و کاوەش بە نینورتا ناوی هێنراوە.
نینورتا خوداوەندی خەڵکی جوتیار بووە و لە وێنەکاندا دەردەکەوێت کە گورزێکی بەدەستەوەیە. لە ئەفسانەکەشدا نینورتا یان ئەژدیهاکوژ، ئازاگی ئەژدیها لەناودەبات.
لە سەری ساڵ و جەژنی نەورۆزدا سۆمەرییەکان سەرلەنوێ پاشایان داناوەتەوە کە بەشێکی گرنگی جەژنی نەورۆز بووە، دواتر تاوەکو چەند ساڵی کۆتاییش ئەو نەریتە ماوەتەوە و بە 'میرنورۆژی' ناوی براوە. کە لەوکاتەدا پاشا بە دەستی خۆی ئاگری کردووەتەوە وەک سومبولێک بۆ دوورخستنەوەی روحی خراپ و خۆپاک کردنەوە و دووبارە ژیانەوە و دەست پێ کردنەوە.
میرنەورۆزی لە مەهاباد و سەردەشت و بۆکان و خوراسانیشدا هەبوو و تەنانەت بەڵگەنامە هەیە کە 'میرنورۆژی' زیاتر لە 100 ساڵ لەمەوبەر لە شاری سلێمانی تۆمارکراوە، رێورەسم و ئاهەنگی تێدا سازدراوە و خواردن ئامادەکراوە و چەندین بڕیاری گرنگیش هەر لەو رۆژەدا دراوە.
بەڵگەنامەی مێژوونووسان
سۆران حەمەرەش ئاماژەی بەوەشکردووە، مێژوونووسی دیاری کورد 'ئەبو حەنیفە دینەوەری' کە خەڵکی دینەوەری کرماشان بووە و لە ٨٢٨ی زایینیدا لەدایکبووە، لە بەڵگەنامە مێژووییەکانیدا نەورۆزی بەستووەتەوە بە سەرەتای شارستانییەتی مرۆڤایەتی و سەردەمی دوای لافاوەکەوە، کە بەهەمان شێوە سۆمەرییەکانیش ئاماژەیان بە سەردەمی دوای لافاوەکە و دابەشبوونی شارستانییەتەکان داوە.
دینەوەری ئەوەی خستووەتە روو، یەکەم پاشا کە نەوەی نوح بووە و پاشایەتی داناوە جەمی کوڕی یۆنجەهانی کوڕی ئەربەشاد بووە.
زاناکان باس لەوەدەکەن، بەپێی بەڵگەنامەکان و پاشماوەی کەشتییەکەی، نوح زیاتر لە پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر مرۆڤایەتی رزگار کردووە و لە شاخی جودی گیرساوەتەوە، کە نوێترین توێژینەوەی جیهانیی باس لەوەدەکات، ئەو بابلەی نوحی لێ گیرساوەتەوە، دەکەوێتە سەرەوەی کوردستان لە سنووری دەستکردی نێوان عیراق و سوریا و تورکیا.
دینەوەری دەڵێت، ئەو نەوەیەی نوح نەورۆزی کردووە بە جەژن و ئاهەنگیان تیادا گێڕاوە، کە لەو سەردەمەدا مرۆڤ بە یەک زمان قسەیان کردووە و دواتر زمانەکان جیا بوونەتەوە و مرۆڤەکان چونەتە ناوچەی جیاوازەوە نیشتەجێ بوون.
لەلایەکی دیکەوە ئەولیا چەلەبی کە گەڕیدە و جوگرافی ناس و مێژوونووسێکی عوسمانی بوو، ٤٠٠ ساڵ لەمەوبەر دەیبەستێتەوە بە سەرەتای دروستبوونی شارستانییەت و دروستبوونی پاشایەتییەوە، کە دەڵێت: بەپێی مێژوونووس مەقدیسی شاری جودی یەکەم شار بووە دوای لافاوەکەی نوح دروستکراوە، دواتر قەڵای سنجار و مەیفاریقین، لەلایەن مەلیک کوردیم پاشای کوردان کە سەر بە کۆمەڵگەی پێغەمبەر نوح بووە دروستکراوە، کە بە لایەنی کەمەوە ٦٠٠ ساڵ ژیاوە و تەواوی کوردستان گەڕاوە، دواتر کەشوهەوای شوێنەکەی بەدڵ بووە و لە مەیفاریقین نیشتەجێ بووە و منداڵی زۆری خستووەتەوە.
دەشڵێت، ئەو پاشایە زمانێکی داهێناوە جیاواز بووە لە عیبری، ئەو زمانە نە عیبرییە و نە عەرەبی و فارسی، نە دەری و پەهلەوی و پێی وتراوە زمانی کوردیم 'کوردان'. چونکە خاکی کوردستانیش خاکێکی رەقانی و چیاییە، بەلایەنی کەمەوە بە ١٢ جۆری جیاوازی کوردی قسە دەکرێت و لە گۆکردن و وشەسازیدا جیاوازن.
بەشێک لە دەقە عیبرییە دێرینەکان ئەوە دەخەنە روو، ئەربەشاد پاشایەکی ئەفسانەیی ماد بووە، کە دەکاتە باپیری ئەو پاشایەی نەورۆزی کردووە بە جەژن.
تۆماس بوای توێژەری فەرەنسی لە ساڵی 1962 دا لە کتێبێکیدا بە ناوی “the kurd” جەژنی نەورۆزی بە "نورۆژ" ناو بردووە.
ئەبومەجید تەورێزی، کە تەورێز ئێستا دووەم شاری گەورەی ئێران و ناوەندی پارێزگای ئازەربایجانی رۆژهەڵاتی ئێرانە، پێشتر شارێکی کوردی بووە و بە (کوردستان و کوردیان) ناوی هێنراوە، لە کتێبی سەفینەی تەورێزدا لە ساڵی 1321 بۆ 1323دا نەورۆزی بە 'نورۆژ' ناو هێناوە.
لەلایەکی دیکەوە عەلائەدین شای بوخاری زیاتر لە 700 ساڵ بەر لە ئێستا بە بەڵگە باس لە رێساکانی نەورۆز دەکات، ئەمەش بەو واتایە دێت کە نەورۆز رێسای تایبەت بە خۆی هەبووە.
هاوکات، 600 ساڵ بەر لە ئێستا شاوەیس قولی کەسایەتی یارسانی کە لە ساڵی 1407 لە نزیک مەریوان لەدایک بووە لە هۆنراوەیەکدا باس لەوە دەکات کە بنەچەی کوردە و باس لە لەناوبردنی سوپای ئەژدەهاکیش دەکات.
جەژنی نەورۆز لە سەردەمی دەسەڵاتی موسوڵمانەکاندا
لە سەردەمی ئومەوی و عەباسییەکاندا ئاهەنگی جەژنی نەورۆز گێڕدراوە و میرەموسوڵمانەکان بەشداربوون لە بڵاوکردنەوەی جەژنەکەدا.
بەپێی بەڵگەنامەکانی سۆران حەمەرەشی مێژوونووس هەر بۆنموونە، لە ئەندەلوسی ئیسپانیا، زەریابی مۆسیقاناسی کورد "789-858'، کە چووەتە ئەندەلوس و عەبدولرەحمانی دووەمی میری ئومەوی موچەی مانگانەی بۆ بڕیوەتەوە، کە بەدەر لە موچەی مانگانەی خۆی لە هەریەک لە جەژنەکانی ئیسلام و جەژنی نەورۆز و میهریدا جەژنانەشی وەرگرتووە.
لە سەردەمی عوسمانییەکانیشدا لە نەەورۆزدا شیرینی تایبەت بە نەورۆزیان بەخشیوە و تەنانەت بڕیاری گرنگیان لەو رۆژەدا داوە و خەڵکی نوێیان هێناوەتە سەر کار. شاعیرەکانیش لەو رۆژەدا هۆنراوەی تایبەتیان بۆ سوڵتان دەنووسی.
لە دیوەخانی خەلیفەی عوسمانیشدا بە "نەورۆزی پیرۆز" ناوی هێنراوە.
هەریەک لە شاعیران و زانایانی ئایینیش بە گرنگییەوە لە نەورۆزیان روانیوە و هۆنراوەیان بۆ نووسیوە و باسی ئەو دەستپێکە نوێیەیان وەک ساڵێکی نوێ کردووە، وەک ئەحمەدی خانی و مەلا عەبدولکەریمی مودەریس و مەلای گەورەی کۆیە و چەندانی دیکە.
ئێستا نەورۆز بەدەر لە کوردستان لە چەندین وڵاتی دیکەی دنیا یادی دەکرێتەوە وەک، روسیا، ئەفغانستان، تاجیکستان، قیرقستان، ئازەربایجان.
لە ساڵی ٢٠١٠دا، نەورۆز لەلایەن کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە لە بڕیارنامەیەکدا راگەیەنرا و داواش لە وڵاتان کرا، کە هانی هاوڵاتییانیان بدەن بۆ گێڕانی ئاهەنگ و یادکردنەوەی ئەو رۆژە.
بە بۆنەی جەژنی نەورۆز و ساڵی نوێی كوردییەوە، سەرۆك كۆماری عیراق دەزگای میدیایی كوردساتی بەسەركردەوە و پیرۆزبایی نەورۆزی لە بەڕێوەبەر و كارمەندانی دەزگاكە كرد.
د. لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق لەمیانی سەردانەکەیدا بۆ دەزگاکە رایگەیاند، كوردسات هەنگاوی باشی بۆ خزمەتكردنی كلتور و دابونەریتی كوردەواری ناوە.
سەرۆك كۆماری عیراق داواشی كرد، کوردسات لە داهاتوودا هەوڵبدات زیاتر گرنگی بە مێژووی كورد و كوردستان و بواری رۆشنبیری بدات.