بەتۆمەتی ئەنجامدانی تاوانی جەنگ  لە غەززە، بنیامین ناتانیاهۆ گەشتی ١٢٠ وڵاتی لێ قەدەغەكرا و فەرمانی دەستگیركردنیشی بۆ دەركرا.

دادگای تاوانی نێودەوڵەتی_ لاهای، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل و یواڤ گالانت وەزیری پێشووی بەرگری و محەمەد زەیف فەرماندەی لیواكانی عیزەدین قەسام باڵی چەكداری حەماس دەركرد.

دادگای لاهای دەڵێت، ناتانیاهۆ و گالانت تۆمەتبارن بە ئەنجامدانی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ لە ٨ی مانگی ١٠ی ٢٠٢٣ تا ٢٠ی مانگی ٥ی ٢٠٢٤، لەوانەش، كوشتن و گۆشەگیری و كاری نامرۆڤانەی دیكە.

دادگاكە ئاماژەی بەوەشكردووە، قبوڵكردنی دەسەڵاتی دادگا لەلایەن ئیسرائیلەوە پێویست نیە، بۆیە ١٢٠ وڵاتی ئەندامی دادگاكە، لەرووی یاساییەوە پابەندن بە رادەستكردنەوەی كەسانی داواكراو و جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگاكە.

دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەكان دامەزراوەیەكی نێودەوڵەتییە و ئەركی دادگاییكردنی ئەو كەسانەیە كە تۆمەتبارن بە كۆمەڵكوژی و تاوانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ.

هەریەك لە فەرەنسا، ئەڵمانیا، ئیتاڵیا، ئەرجەنتین، بەرازیل، باشووری ئەفریقا، سەنیگال، ژاپۆن، كۆریای باشوور، وە وڵاتە زلهێزە دیارەكان ئەندامن تیایدا، هەریەك لە ئەمریكا و چین و روسیا و ئیسرائیلیش ئەندامی دادگاكە نین.

دەسەڵاتدارانی ئیسرائیل بەتوندی دژی بڕیارەكەی دادگای لاهای وەستانەوەو نووسینگەی ناتانیاهۆش رایگەیاند، بڕیارەكەی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەكان، دژی جولەكەكانە، ئیسرائیلیش ئەو تۆمەتە گاڵتەجارانە رەتدەكاتەوە كە ئاڕاستەی دەكرێن.

لای خۆیەوە كاسبار فلید كامپ، وەزیری دەرەوەی هۆڵەندا ئامادەیی نیشاندا بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای لاهای و بە پابەندكەری وەسف كرد.

هاوكات وەزارەتی دەرەوەی فەرەنساش دووپاتیكردەوە، بڕیارەكەی لاهای لەگەڵ بنەماكانی دادگاكەدا دەگونجێت.

جۆزێف بۆرێل نوێنەری دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا، بڕیارەكەی دادگای لاهای بە پابەندكەر لە قەڵەمداو ئامادەیی یەكێتی ئەوروپای نیشاندا بۆ دەستگیركردنی ناتانیاهۆ و گالانت، وتیشی، پێویستە رێز لە بڕیارەكەی دادگا بگیرێت و جێبەجێ بكرێت.

هەروەها حكومەتی بەلجیكا ئامادەیی نیشاندا بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای لاهای و داوای لە وڵاتانی ئەوروپی كرد پابەند بن بە بڕیارەكەو سزای ئابووری بەسەر قەوارەی ئیسرائیلدا بسەپێنن.

هەریەك لە بزوتنەوەی حەماس و فەتحی فەلەستینیش پێشوازییان لە بڕیارەكەی دادگا كرد و داوایانكرد وڵاتان هاوكار بن لە دەستگیركردن و دادگاییكردنی ناتانیاهۆ و گالانت.

كەناڵی ١٣ی ئیسرائیلی بڵاویكردەوە، فەرمانی دەستگیركردنەكەی ناتانیاهۆ و گالانت پێشتر دەركرابوو، بەڵام رانەگەیەندرابوو، هەڵگیرا بۆ كاتێكی دیاریكراو.
 

وەك دوایین بژاردەی سەربازی، روسیا پەنا دەباتە بەر هەڕەشەی بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی لەدژی نەیارەكانی و رێگە بە بەكارهێنانی دەدات لەلایەن سوپای وڵاتەكەیەوە.

لە هەزارەمین رۆژی شەڕدا، سوپای ئۆكراین بۆ یەكەمجار بە شەش موشەكی دورمەودای جۆری ئاتاكمسی ئەمریكی، بە قوڵایی ١١٠ كیلۆمەتر ناوچەی پریانسكی روسیای كردە ئامانج، ئەوەش تەنها دوو رۆژ هات كە ئیدارەی جۆ بایدن گڵۆپی سەوزی بۆ كیێڤ هەڵكرد بۆ بەكارهێنانی ئەو جۆرە موشەكە لە دژی ئامانجەكانی لەقوڵایی خاكی ڕووسیا.

موشەكی ئاتاكمس دروستكراوی ئەمریكایە و مەوداكەی ٣٠٠ كیلۆمەترە، دەتوانێت تەنی جوڵاو و جێگیر بە وردی بپێكێت، بۆ یەكەمجار لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە لە جەنگی كەنداو بەكارهات، تا ئێستا تەنها لە چوار وڵاتدا بەكارهاتووە، ساڵی ٢٠٠٣ لە پرۆسەی ئازادی عیراق زیاتر لە ٤٥٠ موشەكی ئاتاكمس بەكارهێنراوە، كڵاوەی ئەتۆمی لێ دەبەسترێت بە كێشی ١٦٠ كیلۆگرام، تێچووی یەك موشەك نزیكەی یەك ملیۆن و ٥٠٠ هەزار دۆلارە.

ئەم هێرشە، روسیای توڕە كرد و هەرزوو ڤلادمیر پوتن مەرسومی بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی لە دژی ئامانجەكانی ئۆكراین پەسەند كرد.

دیمیتری پێسكۆڤ وتەبێژی كرێملین دەڵێت، روسیا مافی خۆیەتی چەكی ئەتۆمی بەكاربهێنێت لە ئەگەری هێرش كردنەسەر روسیا یان بیلاروسیا بە موشەكی دوورمەودا یان چەكی ئەتۆمو ئامادەبێت بۆ گۆڕانكارییەكان.

بەپێی مەرسومەكە، روسیا لەچەند بارودۆخێكدا ماف بەخۆی دەدات بە چەكی ئەتۆمی وەڵامی نەیارەكانی بداتەوە، كە بریتین لە هێرشكردنە سەر دامەزراوە ئەتۆمییەكان، هێرش بۆ سەر سەروەری و یەكپارچەیی روسیا و بیلاڕوس، هەر هێرشێك كە بەچەكی ئەتۆم و كۆكوژ و موشەكی بالیستی بكرێتەسەری، هەر دەستدرێژییەك لەلایەن دەوڵەتێكی نائەتۆمی بە پشتیوانی دەوڵەتێكی ئەتۆمی بكرێتە سەر وڵاتەكەی.

دیمیتری مێدڤێدێڤ جێگری سەرۆكی ئەنجوومەنی ئاسایشی روسیا هۆشداریدا لە دەرئەنجامەكانی وەڵامدانەوەی روسیا بۆ بۆردومانكردنی خاكەكەی و بە جەنگی جیهانی سێیەم وەسفی كرد.

وتیشی، رەنگە جۆ بایدن بڕیاری مردنی خۆی و بەشێكی مرۆڤایەتی دابێت.

لای خۆیەوە، سێرگی لاڤرۆف وەزیری دەرەوەی روسیا داوا لە رۆژئاوا كرد، هەڕەشەكەی روسیا بۆ بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی بەهەند وەربگرن و جەختی لەوەش كردەوە، مۆسكۆ وەڵامی گونجاوی ئەو هێرشەی كیێڤ دەداتەوە، بەوتەی خۆی، ئەم هێرشە قۆناغێكی نوێی ململانێكانی هێناوەتە ئاراوە.

دوابەدوای هێرشە موشەكیەكەی كیێڤ بۆسەر كۆگایەكی چەك، وەزارەتی بەرگری روسیا رایگەیاند، هێرشەكە هیچ زیانێكی گیانی و ماددی لێنەكەوتووەتەوە، جەختی لەوەشكردووەتەوە، لەلایەن سیستمی بەرگری روسیاوە پێنج لە مووشەكەكان لە ئاسماندا تەقێنراونەتەوەو زیانیان بە دانەیەكیش گەیاندووە.

لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پلانی رەوانەكردنی كۆچبەران بۆ رەواندا، سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بە نیازە ستراتیژیەكی نوێ بۆ رێگریكردن لە كۆچبەران بەكاربهێنێت.

ڕۆژنامەی تایمزی بەریتانی بڵاویكردەوە، حكومەتی بەریتانیا دانوستانی لەگەڵ توركیا و ڤێتنام و بەرپرسانی هەرێمی كوردستان دەستپێكردووە، بۆ پێدانی پارە پێیان بەئامانجی كەمكردنەوەی ڕۆیشتنی كۆچبەران بەرەو بەریتانیا.

ئاماژە بەوەشكراوە، ئیڤێت كوپەر، وەزیری ناوخۆی بەریتانیا لە گفتوگۆدایە لەگەڵ ژمارەیەك حكومەت، لەنێویاندا حكومەتی كوردستان و توركیا و ڤێتنام، سەبارەت بە هاوكاری و ڕێككەوتن ئەمنی كە دەكرێت پێش كۆتایی ئەمساڵ كۆتایی پێبهێنرێت.

لای خۆیەوە، كەیر ستارمەر سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا لە كاتی چوونی بۆ بەشداریكردن لە لوتكەی 20 لە بەرازیل بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند، كارێكی دروستە بۆ بەریتانیا كە خەڵك لە جێهێشتنی وڵاتەكانیان پەشیمان بكاتەوە چونكە هەندێكجار بۆ پەڕینەوەیان لە كەناڵی ئینگلیز ژیانی خۆیان دەكەنە مەترسییەوە.

وتیشی، حكومەت پلانی هەیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو باندە تاوانكارییانەی كە بەشدارن لە قاچاخچێتی بە خەڵك.

هەوڵەكانی ستارمەر بۆ رێگریكردن لە كۆچبەران لەدوای لە سەردانەكەی بۆ ڕۆما لە مانگی ئەیلولدا زیاتر چڕبووەوە، كاتێك ستارمەر هەوڵەكانی ئیتالیا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی كۆچبەری نایاسایی بەرز نرخاند.

پێشتر، رۆژنامەی زە ناشناڵ بڵاویكردبووەوە، لە هەوڵێكدا بۆ چارەسەركردنی تۆڕەكانی قاچاخچی كە لە كەناڵی ئینگلیز كاردەكەن، بەمنزیكانە بەریتانیا ئەفسەر رەوانەی عیراق و هەرێمی كوردستان دەكات، چونكە عیراقییەكان ژمارەیەكی زۆری ئەو كۆچبەرانە پێكدەهێنن كە پارە دەدەن بۆ تێپەڕاندنی كەناڵی ئینگلیز بە بەلەمی بچوك بۆ گەیشتن بە بەریتانیا.

 
بەپێی رۆژنامەكە، ئەو ئەفسەرانە بە سیفەتی نێودەوڵەتی كاردەكەن بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە لە بنەڕەتەوە.

رۆژنامەكە راشیگەیاندووە، قاچاخچییەكانی هەرێمی كوردستان و عیراق لەم چەند ساڵەی كۆتاییدا زۆرترین كۆچبەریان گواستووەتەوە، یەكێك لە كەسە سەرەكییەكانیش لەمساڵدا دەستگیركرا كە ناوی بەرزان مەجید بووە و بە دووپشك ناسرابوو، لەلایەن دادگای بەلژیكاوە سزای زیندانی 10 ساڵی بەسەردا سەپێندرا.

 
بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی ناوخۆی بەریتانیا، ئەمساڵ ٣١ هەزار و ٩٤ كۆچبەری نایاسایی بە بەلەمی بچووك كەناڵی ئینگلیزیان تێپەڕاندووە، كە ئەو ژمارەیە ١٦% زیاترە لە ساڵی رابردوو، كە لەو ساڵەدا ٢٦ هەزار و ٦٩٩ كۆچبەر ئەو رێگەیەیان تێپەڕاندبوو.