لە جیهاندا 8ی مارسی هەموو ساڵێك وەك رۆژی جیهانی ژنان دیاریكراوە بۆ ئاماژەدان بە رێز و خۆشەویستی بەرانبەر دەستكەوتەكانی ژنان لەڕووی كۆمەڵایەتی و سیاسی و پیشەیی و ئابوورییەوە.

لە چەندین وڵاتی جیهاندا  بە شێوازی جیا جیا رۆژەكە بەرز رادەگیرێت و لە وڵاتانی وەكوو چین و روسیا و كوبا پشوو بە ژنان دەبەخشرێت. بەگوێرەی فیدراسیۆنی ژنانی چین لەو رۆژەدا  لە وڵاتەكەیاندا زیاتر لە 100 ملیۆن ژن دەتوانن نەچنە سەر كارەكانیان، لە وڵاتانی تریشدا توانا و هێزی ژنان دەنرخێنرێت و گوڵیان پێشكەش دەكرێت. هەروەها پەیامی پیرۆزباییان ئاڕاستە دەكرێت و دووپات دەكرێتەوە كە ژنان هێزی ئاشتین لە كۆمەڵگەدا و بەشدارێكی سەرەكین لە بونیادنانی ژێرخانی وڵات و گەشەسەندنیدا.

لەدوای یەكەم كۆنگرەی یەكێتی دیموكراتی جیهانی ژنانەوە لە ساڵی 1945 لە پاریس كە زیاتر لە 200 ژن لە 50 وڵاتی جیهانەوە رێكیانخست، هەموو ساڵێك یادی ڕۆژی ژنان دەكرێتەوە و ئاهەنگی بۆ دەگێڕدرێت. لەلایەكی تریشەوە، بەشێك لە توێژەران دەڵێن رۆژی جیهانی ژنان دوای بایكۆتی ژنان لە كاركردن لە ئەمریكا روویداوە وەك كاردانەوەیەك بەرانبەر خراپی گوزەرانی ٪70ی ژنان لە شوێنی كارەكانیان و كەمی موچەكانیان.

لە ئێستادا لە جیهاندا ٪25ی سەركردایەتییە سیاسیەكان لەلایەن ژنانەوە دەكرێت و یادكردنەوەی ئەم رۆژەش تایبەتمەندی و سیمایەكی سیاسی هەیە بەڵام لە بەشێك لە وڵاتانی جیهاندا ئەو سیمایە پشتگوێ دەخرێت و تەنها دەبەسترێتەوە بە رۆژی دایكان و خۆشەویستییەوە. لە كاتێكدا لە بەشێكی تر لە وڵاتاندا  كەرنەڤاڵی گەورەی بۆ رێك دەخرێت و ئاهەنگی تایبەت بۆ ئەم رۆژە دەگێڕدرێت كە هەڵگری پەیامێكی بەهێزی سیاسین، كە ئامانج لێیان بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیارییە سەبارەت بە پێگەی ژن.

لە جیهان و كوردستانیش بە درێژایی مێژوو ژنان هاوشان و هاوسەنگەری پیاوان رۆڵیان هەبووە لە تەواوی بوارەكاندا لە بەرەوپێشبردن و درێژەدان بە ژیان. بۆیە ژنان خوازیارن لەم رۆژەدا تەنها دروشمی رووكەش نەوترێنەوە بەڵكو هەنگاوی جددی بنرێت بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانیان لە بوارەكانی بەشداریكردنی سیاسی، دەستگەیشتن بە پەروەردە، یەكسانی جێندەری، توندوتیژی و هەراسانكردن، دامەزراندن، چەوساندنەوەی كۆمەڵایەتی، گەشەسەندی ئابووری و لایەنەكانی دیكەی ژیان كە رۆژانە رووبەڕووی دەبنەوە.

لە هەندێك وڵاتدا سەدان هەزار ژن دەڕژێنە سەر شەقامەكان و داوای دانانی سنوورێك بۆ نەهێشتنی توندوتیژی نێو ماڵ و گێچەڵی سێكسی و جیاوازی لە هەلی كاردا دەكەن.

بەپێی داتاكانی یونسكۆ رێژە نەخوێندەواری لەنێو ژناندا لە عیراق نزیكەی ٪26ە كە ئەمەش زیاترە بەروارد بە پیاوان كە رێژەكەی ٪11یە. لە پەرلەمانیشدا ژنان نزیكەی ٪30ی كورسیەكان پێكدەهێنن و چاوەڕوان دەكرێت لە خولەكانی ئاییندەدا ئاستی بەشداریكردنیان زیاتر ببێت.

لەپێناو بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی و نادادپەروەری بەرانبەر ژنان، حكومەتی وڵاتان چەندین بەڕێوەبەرایەتیان بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان كردووەتەوە و لە كەرتی تابەتیشدا چەندین رێكخراو و دامەزراوە بۆ هەمان مەبەست پێكهێنراون.

رۆژی جیهانی ژنان دەرفەتێك بە ژنان دەدات تاكو سەرنجی خەڵك بۆ تێكۆشانی خۆیان مافەكانیان رابكێشن و بە خەباتی ژنان لە سەرانسەری جیهانەوە بیبەستنەوە.

بە ماوەیەكی كەم لە دوای بڵاوبوونەوەی پەیامەكەی ئۆجەلان، ژمارەیەكی زۆر لە وڵاتانی زلهێز و ناوچەكە هەڵوێستیان راگەیاند و بە تروسكایی هیوا لە باكوری كوردستان و توركیا وەسفیان كرد.

دوای چەند سەعاتێك لە بڵاوبوونەوەی پەیامەكە، برایان هیوز، وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی كۆشكی سپی لەتۆری کۆمەڵایەتی ئێكسێكدا بڵاویكردەوە، پەیامەكەی ئۆجەلان یارمەتیدەر دەبێت بۆ هێنانەدنی ئاشتی لەو ناوچەی كە ساڵانێكە زۆرترین كێشەی تیدایە. برایان هیوز راشیگەیاند، پەیامەكەی عەبدوڵا ئۆجەلان پێشهاتێكی بەرچاوە و یارمەتیدەر دەبێت بۆ هێنانەدی ئاشتی لە ناوچەكە.

لەلایەكی دیكەشەوە، ئیسماعیل بەقائی وەتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئیران رایگەیاند، پێشوازی لە هەر بڕیارێك و لایەنێك دەكەن كە ببێتە مایەی نەمانی توندتیژی و تیرۆر و بەهێزكردنی ئەمن و ئاسایش لە توركیادا. وتیشی، هیوادارین ئەو هەنگاوە كاریگەری ئەرێنی لەسەر ناوچەكەش هەبێت.

هەروەها، نوسینگەی ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس سكرتێری گشتی نەتەو یەكگرتووەكان بڵاویكردوەتەوە گۆتیرێس پێشوازیی لە پەیامەكەی ئۆجەلان كرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە و هاوكات ئەو هەنگاوەش بە تروسكاییەكی هیوا وەسفیكردووە.

لە لایەكی ترەوە ناچۆ سانچێز، پەرلەمانتاری پەرلەمانی یەكێتی ئەوروپا رایگەیاند، بانگەوازەكەی ئۆجەلان  سەرەتایەكی باشە بۆ چارەسەری پرسی كورد و چەكدادانان و هەڵوەشاندنەوەی پەكەكەش هەنگاوێكی مێژووییە.

هەروەها پارتی داد و گەشەپێدان - ئاكپارتی كە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكایەتی دەكات و پارتی فەرمانڕەوای ئەو وڵاتەیە، وەك حزب رایگەیاند، پێشوازی لەو پەیامە دەكەن بەومەرجەی جێبەجێ بكرێت. بەڵام عومەر چەلیك وتەبێژی ئاكپارتی رایگەیاند، پێویستە چەكدارانی كورد لە توركیا و عیراق و سوریا بە هەسەدەشەوە چەكەكانیان دابنێن.

هاوكات ئوزگوز ئۆزەل، سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری – جەهەپە رایگەیاند، بە وتنی (پرسی كورد لە توركیا لە ئارادا نییە)، پرسی كورد چارەسەر نابێت، داواشی لە ئەردۆغان كرد بەرپرسیارێتی ئەو قۆناغە مێژووییە و چارەسەری ئاشتیانە بۆ پەیامەكەی ئۆجەلان لە ئەستۆ بگرێت.

دواتریش، وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا دوای چەند سەعاتێك لە بڵاوبونەوەی پەیامەكەی ئۆجەلان راگەیەنراوێكی بڵاوكردەوە و رایگەیاند، وڵاتەكەی پێشوازی لە پەیامەكە و چەكدانانی پەكەكە دەكات چونكە دەبێتە هەلێكی مێژویی بۆ توركیا.

هاوكات هەریەك لە بەریتانیا و چین و زۆرێكی دیكە لە وڵاتان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی پێشوازیان لە پەیامەكەی ئۆجەلان كرد.

هیواكان دوای بڵاوبونەی پەیامەكەی ئۆجەلان زۆربوون، بەڵام بە تەنیا پەیامەكەی ئۆجەلان نابێتە دارەئەفسوناویەكە تاوەكو كێشەی چەندین ساڵەی توركیا لەگەڵ كوردەكان چارەسەر بكات و پێویستی بە هەنگاوی كرداری هەردوولایە.

ئەمڕۆ 37 ساڵ بەسەر تاوانی ئەنفالدا تێدەپەڕێت، ئەو شاڵاوەی 182 هەزار کوردی تێدا ئەنفال کرا و نزیکەی 200 هەزار ژن و پیاو و منداڵی کوردیش بەرەو ناوچەکانی ناوەراست و باشووری عیراق راگوێزران و شەهید کران.

حکومەتی بەعس لە 23ی شوباتی ساڵی 1988 بە هەشت قۆناغ پرۆسەی ئەنفالی کوردەکانی دەستپێکرد.

 

پڕۆسەی ئەنفال:

حکومەتی بەعس لە ساڵی 1988، بە بڕیاری سەدام حسێن سەرۆکی ئەو کاتەی عیراق و بە سەرکردایەتی عەلی حەسەن مەجید و لەژێر ناوی سورەتی 'الانفال'دا پرۆسەی ئەنفالکردنی کوردەکانی دەستپێکرد.

لەبارەی بەکارهێنانی سورەتی 'الانفال'ی قورئان، ماڵپەڕی نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێم لە بەغدا ئاماژەی بەوەکردووە، "ناوی ئەو سوورەتە بۆ شاڵاوی ئەنفال لەلایەن حزبی بەعسەوە بە هەڵە بەکارهاتووە."

هەوڵەکان بۆ کەمکردنەوەی ژمارەی کورد لە ناوچەکانی خۆیان، بە چەندین شێوە و لەژێر چەندین ناوی جیاوازدا بە درێژایی حوکمی دیکتاتۆری بەعس و چەندین حکومەتی دیکە بەردەوام بوون.

جینۆساید و تەعریبکردنیش لە سەردەمی رژێمی بەعسدا یەکێک بوو لەو تاوانانەی دژ بە کورد دەکران وەک "تەعریبکردنی گوندەکانی دەوروبەری کەرکوک لە ساڵی 1963، راگواستن و بێسەروشوێنکردنى کوردانى فەیلى لە ساڵانى 1970 و 1980کان، ئەنفالکردنى هەشت هەزار کەس 'ئەنفالی بارزانییەکان' لە ساڵى 1983، بەکارهێنانى چەکى کیمیایی لە کۆتایى ساڵانى 80کان وەک کیمیابارانکردنى هەڵەبجە، هەڵمەتى فراوانى ئەنفاڵ لە ساڵى 1988 کە هەشت قۆناغ بوو".

سەدام حسێندا بە هەشت قۆناغ لەژێر ناوی سورەتی ئەنفالدا پرۆسەکەی ئەنجامدا، کە لە 23ی شوبات تاوەکو ٦ی ئەیلوولی خایاند و سەدان هەزار خەڵکى بێتاوان زیندەبەچاڵ کران و شوناسی چەندین خانەوانە لەناوبرا.

 

زیانەکانی پرۆسەی ئەنفال:

لە پرۆسەی ئەنفالدا زیانی گەورە لەرووی مرۆیی و لەرووی کلتور و لایەنی کۆمەڵایەتی و جوگرافیاوە بە کورد گەیەنرا، لەوانەش بەکۆمەڵ کوشتنی 182 هەزار هاووڵاتی مەدەنی لە ژن و پیاو و منداڵ، وێرانکردنی نزیکەی چوار هەزار گوند لە کۆی چوار هەزار و 655 گوندی کوردستان و تیایدا 250 گوند بەر هێرشی چەکی کیمیایی کەوتن، بەکارهێنانی چەکی کیمیایی قەدەغەکراو، کە تاوەکو ئێستاش کاریگەریی بەسەر ئەو کەسانەوە ماوە کە بەرکەوتەی چەکی کیمیایین، هەروەها کاریگەریی ئەو چەکە لەسەر خاک و ئاوی ناوچەکانیش ماوە".

 

یادی ئەنفال

14ی نیسانی هەموو ساڵێک بە یادی ئەنفال دانراوە، ئەوەش لەبەر ئەوەی قۆناغی سێیەمی ئەنفال لە 31ی ئازار تاوەکو 14ی نیسانی ساڵی 1988 خایاند و ناوچەکانی گەرمیانی گرتەوە.

ئەنفالی گەرمیان گەورەترین و فراوانترین قۆناغی ئەو شاڵاوە بوو، کە تیایدا پێنج هەزار گوند خاپورکران و 20 هەزار ژن و پیاو و منداڵ رەوانەی سەربازگەی قۆڕەتو کران.

هەربۆیە حکومەتی هەرێم ١٤ی نیسانی هەموو ساڵێک بۆ یادکردنەوەی ئەو تاوانە دیاریکردووە.

 

قۆناغەکانی ئەنفال:

قۆناغی یەکەم: لە 21ی شوبات تاوەکو 18ی ئازاری 1988ی خایاند و گوندەکانی دۆلی جافایەتی و ناوچەی شارباژێری گرتەوە. لەو قۆناغەدا 25 بۆ 30 گوند وێرانکران و بە تەواوی چۆڵکران و بەعس بە تاڵانی بردن.

قۆناغی دووەم: لە 14ی ئازار تاوەکو 22ی ئازار 1988ی خایاند، ناوچەی قەرەداغی گرتەوە و بە سەختی کیمیاباران کرا، بەشێکی زۆری دانیشتووانەکەی ئاوارەی ناوچەکانی گەرمیان بوون و بەشێکی زۆریان بەعس دەستگیری کردن و برانە بەندیخانەی "نوگرەسەلمان"، کە لەوێ زۆرینەیان بەهۆی تینویەتی و برسیەتیەوە گیانیان لەدەستدا.

قۆناغی سێیەم: لە 31ی ئازار تاوەکو 14ی نیسانی ساڵی 1988ی خایاند، کە ئەنفالی گەرمیانی پێدەوترێت، ئەم قۆناغەی ئەنفال گەورەترین و فراوانترین قۆناغی پرۆسەکە بوو، کە پێنج هەزار گوند خاپور کران و 20 هەزار ژن و پیاو و منداڵ رەوانەی سەربازگەی قۆڕەتو کران.

قۆناغی چوارەم: لە 18ی نیسان تاوەکو 20ی نیسان ساڵی 1988ی خایاند، ئەو ناوچانەی گرتەوە کە دەکەوێتە نێوان زێی بچوک؛ گوندەکانی ئاغجەلەر و تەق تەق و عەسکەر و گۆپتەپە، کە جارێکی دیکە چەکی کیمیایی لێ بەکارهێنرا.

قۆناغی پێنجەم و شەشەم وحەوتەم: لە 24ی ئایار تاوەکو 31ی ئابی ساڵی 1988ی خایاند، گوندەکانی پارێزگای هەولێری گرتەوە و 52 گوند لە خەلیفان و رەواندز و خۆشناو وێران کران.

قۆناغی هەشتەم: لە 25ی ئاب تاوەکو 6ی ئەیلولی 1988ی خایاند و زاخۆ ئامێدی و شێخان و ئاکرێی گرتەوە و چەکی کیمیایی هێشوویی تێدا بەکارهێنرا.