لەم وتارەدا وشەی كورد پێش زاراوەی بونیادگەری كەوتووە , بەپێی گریمانەكان ,قورسایی كێشەكە لەكوردەكەدایە نەك زاراوەكە, چونكە بونیادگەری وەك تیۆر وپراكتیك  ِرووبەرێكی جیهانی بۆخۆی تۆمار كردووە و ئەم ڕووبەرە , گەر زیادە ڕۆیی نەبێت , گەلێك لە ڕووبەر وكێش وقەبارەی كوردەكە گەورەتر وزیاترە. هۆكاری ئەمەش , زۆر بە خێرایی ,لەلایەكەوە  دەگەڕێتەوە بۆ گرنگی كارنامەكانی ئەم زاراوەیە وبڵاوبوونەوەی بەجیهاندا ,لەلایەكی ترەوە بۆ ئاستی ڕۆشنبیری تاكە جیهانییەكانی دەرەوەی كورد كە بونیادگەری,هەر لەسەرەتای دروست بوونیەوە، بابەتێكی سەرەكی خوێندنەوەیانە وكاریشیان لەسەری كردووە وسوودێكی گەورەشیان لێی بینیوە وبۆتە بابەتێكی بەئامانجگرتن ( الغائیە ). بەڵام ئەم زاراوەیە لای ئێمەی كورد وبەشێوەیەكی گشتی هێشتا نامۆیە, بەڵكو زۆربەش ئاگاداری نین ,یان لە دوورەوە بیستومانە,بەڵكو وەك پێویست ولەڕووی پراكتیكەوە كاری لەسەر نەكردووە. لێرەدا ناكرێت باس لەهۆكاری دوورەپەرێزی زۆرینەی كورد بۆ بونیادگەری بكرێت تا نەزانرێت ئەم چەمك وزاراوەیە بە چ مانا وكارنامەیەك هاتووە وچۆنیش كاری لەسەر كراوە . 

- ئەم زاراوەیە هەڵگری چەندین بۆچوون وپێناسە وكارنامەیە چونكە , لەهەموو ڕوویەكەوە , تەواو چۆتە نێو سەرجەم جومگەكانی ژیان , وەك سیاسەت وسۆسیۆڵۆژیا وسایكۆڵۆژیا وئابوری وهونەر وسینەما و...هتد. لیڤی شتراوسی ڕەخنەگری ئەم بوارە دەڵێت "ئێمە لەڕێگەی هەستە بینراو وپەیوەندییە دیار وسادە وڕووكەشە ڕاستەوخۆكانەوە ناتوانین بونیادی دەقێك یان گوتارێك دەست نیشان بكەین .بۆیە پێویستمان بە گەڕانی پەیوەندییە نهێنی وشاراوەكانە , ئەمەش ئەرك وماندووبونێكی قورسی دەوێت " . ڕۆلان پارت ی ڕەخنەگریش لەبواری ئەم زاراوەیەدا دەڵێت " بونیادگەری بەدوای پرسیار وشتەكانی دەرەوەی واقیعدا دەگەڕێت, چونكە لەواقیعدا هەموو تاكەكەكان , بە نووسەرەكانیشەوە , ئەو شتانە دەبینن كە لەبەر دەستدایە دواتر گوزارشت لەو شتانە دەكەن وەك ئەوەی هەیە " . كاركردن لەسەر ئەم واقیعە ,بەلای ئەم ڕەخنەگرەوە, كارێكی نامۆ نیە وئاساییە . لەم ڕوانگەیەشەوە بونیادگەری بریتیە  لە هونەری كێڵگە مەعریفییەكان , لەبنەڕەتدا پشت بە ئەرك وگریمانە زمانییەكان دەبەستێت چونكە زمان , هەر وەك سۆسیر بۆی چووە , گونجاوترین كەرەستەی دەِربرینە . هەر بۆ نموونە , ئاماژەپێكردنی دەڕبرینی ئایەتی " بسم اللە الرحمن الرحیم " ودووبارەبونەوەیان لەسەرجەم سورەتەكانی قورئان ,جگە سورەتی تەوبە ( خودا لەم سورەتەدا لە بێ باوەڕەكان زۆر توڕەیە و لە گوناهیان نابورێت ئەمە لەكاتێكدا ئایەتەكە بەمەبەستی بەزەیی ولێبوردەیی دێت ) چەندین خوێندنەوە وكارنامە لەخۆ دەگرێت وەك ئەوەی بەشێك بێت لە گوتاری ئیسلام یان دەستنیشانی سروشتی ئاینی ئیسلام وڕەفتاری خودای مەزن بەرامبەر بەمرۆڤەكان دەكات بەوەی چەندە بەزەیی ولێبووردەیە ,گەرچی ئەم مرۆڤەلادانیشی هەبێت .یان ڕەنگە وەڵامێك بێت بۆ ئەوانەی  دەڵێن ئاینی ئیسلام ئاینی ترس وتۆقین وسزایە وبەهیچ شێوەیەك گوناهباران بەر لێبوردەیی خودا ناكەون  .یان بریتی بێت لەوەڵامێك بۆ ئەوانەی لەسەرەتای دەست پێكردنی ئاینەكە( قۆناغی نهێنی ) ئازارێكی بێ ئەندازەی موسڵمانان وخودی پێغەمبەریان دا وترسی ئەوەیان هەبوو , لەئایندەدا , تۆڵەیان لێ بكرێتەوە. ئەمەو چەندین مانای تر  ولێرەدا جێگەیان نابێتەوە . ترازاندن لە واقیعی بینراو و وەستاو لەڕێگەی هەردوو جەمسەری هەڵوەشاندن وپێكهاتنەوە ئەنجام دەدرێت . واتە بونیادگەری قایل نابێت بەمانا ئاماژەپێكراو وبیستراوەكان بەڵكو هەمیشە هەوڵ دەدات ماناكان هەڵوەشێنێتەوە و دواتر مانای تری زۆر جیاوازی لێ دروست بكات .زۆرێك لەئێمە, لەڕووی مێژووەوە, ئاگاداری ئەوەین حەللاج هەڵگری ڕێبازی سۆفیسزم بوو , دەرئەنجام لەلایەن دەسەڵاتەوە بڕیاری كوشتنی درا . بونیادگەرییەكان ,بەتایبەتی لە جۆری هەڵوەشاندنەوە , بەم گێڕانەوەیە قایل نابن وبۆ جارێكی تر ئەم دۆسیەیە هەڵدەدەنەوە و دەقە بیستراوەكە پەرتپەرت دەكەن و دەكەونە پرسیارە ئاڵۆزەكان وەك ئەوەی ئایا حەللاج  , لەڕاستیدا ,دەیویست خۆی ببێتە ئاینێكی سەربەخۆ,جیاواز بە ئیسلام ؟ ئەم لادانەی لەپێناو چیدا ئەنجامدا ؟  ئەوەی دەیویست گەورەتر وجوانتر بوو لەئیسلام ؟ مەقامەكان مەعریفەت بوون یان تەكنیك ؟ ژمارەی مەقامەكان چی دەگەیەنێت ؟ زنجیرەبەندی مەقامەكان كارێكی عەفەوی وهەڕەمەكی بوو یان ڕێبازەكە وای دەخواست ؟سەرچاوەی ڕێبازەكە ئایین بوو یان جۆرێك بوو لە فەلسەفەی بوون ونەبوون ؟ یان گەڕان بوو بەدوای ڕاستی ودروستی ئایین ودۆزینەوەی نهێنییە شاراوەكان؟ هێزی فیكر ودەسەڵات گەورەتر بوو لە هەوڵكەی حەللاج یان دەسەڵات لەڕێگەی هێزە سەرچاوەییە ئەدەبی ومەعریفییەكانەوە هەستیان بە مەترسی ڕێبازەكە كرد وئەنجامیش كوشتنی حەللاجی لێكەوتەوە . ئایا حەللاج شایستەی  ئەم كوشتنە بوو یان غەدرێكی فیكری ومێژوویی ؟.دادگاییكردن وبڕیاردان لەسەر كوشتنەكە بابەتیانە بەڕێوە چووە  یان , بە هۆی ململانێكانەوە ,بڕیاری پێش وەختی لەسەر درابوو ؟ كوشتنەكە چەند دەنگۆی نایەوە و ڕێبازەكە دوای كوشتنەكە گەورەتر بوو یان پوكایەوە ؟ ئایا ڕێبازەكە دەچێتە نێو چەمكی لادانەوە ( الانزیاح ) ؟ ,بەو پێیەی لادان خۆی لە بوێری ولادانی سستمیێك دەبینێتەوە  دواتر خۆی دەبێتە سستم وبەرنامەیەكی نوێی سەربەخۆ جیاواز لەپێشتر ! ئەمانەو چەندین ئەگەر وگریمانە وپرسیاری تر.

هەموو ئەمانەش ئەوە دەگەیەنن :

 - بونیادگەری بەكاری گەمەی كەیس وپەیوەندی وزەمەن وگێڕانەوە ودیاردەكان هەڵدەستێت .هەر ئەمەش وای لە ڕەخنەگر  (ڤالێری ) كرد  بڵێت بنەمای ئەم ڕێبازە ڕەخنەییە لەسەر بنەمای چالاكییە مەعریفییەكانی مرۆڤ بونیاد نراوە و لەبنچینەدا پەیوەستە بە زانستە جۆراو جۆرەكان وگۆڕانكارییە خێراییەكانی سەردەم  وجۆرێك لە میتافیزیقیای هاوچەرخیان دروست كردووە .لێرەشەوە  (فۆكۆ ) ,لە ڕوانگەی سایكۆڵۆژیای كۆمەڵەوە , ئاماژەی بەوە داوە ,بونیادگەری ڕێبازی فرە ماناییەوە ,نەك تاكگەرایی .

 - بونیادگەری زانستی چەندێتی مانایە ,لەگۆشەیەكەوە خوێنەر لەپێناو فراوانكردنی مانا وڕاڤەی دەقەكان دەقدا ڕۆڵێكی سەرەكی دەبینێت, بەڵكو دەبێتە بەشێك لە دەقەكە. لێرەدا جۆری دەقەكە پێویستە لەو جۆرە بێت كە ڕەخنەگری ئیتالی وجیهانی  (ئەمبێرتۆ ئیكۆ  ) دەستنیشانی كردووە , نموونەیی  وخاوەن ئەزموون وِرۆشنبیرییەكی هەرە بەرزی مەعریفی بێت . بەڵام لەكۆمەڵگای كوردیدا , ئەم جۆرە زۆر دەگمەنە .ئامادەنەبوونی ئەم جۆرەش هۆكاری شكستە گەورەكانە چونكە خوێندنەوەكان دەچنە نێو چوارچێوەی عەفەویی وهەڕەمەكی وهەوەسبازییەوە وپشت بەپلانە زانستی ومەعریفییەكان نابەستن ,لەهەرەسەوە بۆ هەرەسی گەورەتر .بەمەش كارەكە تەواو دەچێتەچەمكی دیماگۆژیاوە وخاوەن دەسەڵاتەكان ئەم ئامادەنەبوونەی خوێنەری نموونەیی دەقۆزنەوە وگاڵتەجاڕیش بەدەرەوەی خۆیان دەكەن , بەوانەشی كەخوێنەری نموونەی وبەئەزموونن بەوپێیەی ئەم بەشە كەمینەنن وشتی گەورەیان پێ ئەنجام نادرێت . كەواتە ,بونیادگەری پێویستی بە عەقڵ ولۆژی وئەزموون وتاقیگەكانە . ئەوروپای كۆن ,بە نموونەی یونان وڕۆمان , لە پاڵ كەرەستە ئەدەبی وشیعرییەكانیاندا بایەخێكی هەرە گەورەیان بە رەِخنە ولۆژیك دەدا. یاسایان بۆ ڕەخنە وكاروباری دەوڵەت دادەنا .بەڵام رَِوژهەڵاتییەكان بەكۆن وتازە وبەشێوەیەكی بەگشتی , هەر لەسەرەتاوە , ڕاهێنانیان لەگەڵ عەفەوییەت وبابەتە سۆزدارییەكاندا كردووە  شیعریان كردۆتە سەرچاوەی ئەم ڕاهێنانە. تەنانەت لە شیعرە كلاسیزمییەكانیشیاندا, كە ئەوروپاییەكان بەعەقڵ ولۆژیك كاریان لەسەر كردووە ,ئەوا لیریك وسۆز ڕۆڵێكی سەرەكی دەبینێت. مەم وزین ی خانی وچامەكەی نالی و وەڵامەكەی سالم بۆ نالی بەڵگەی ئەم بۆچوونەن.

- بونیادگەری بەمانای خولیای گەڕان بەدوای ماناكاندا دێت وەك گەڕان بەدوای مانا شاراوە وئاڵۆزەكان , بۆ هەر دەقێك یان پارچە دەقێك چەندین پرسیار وگریمانە دێنە پێش .زۆرینەی  كورد , ئەمڕۆكەشی لەگەڵدا بێت ,شتەكان بە سادەیی وەردەگرن وناچنە نێو ناخی پرسیارە كان بەتایبەتی هەستیار وئاڵۆز وچارەنووس سازەكان. بۆ نموونە  ئایینی ئیسلام  وەرگیراوە , بەڵام زۆرینەی هەرە زۆر زانیاری پێویستیان لەسەر ئەم ئایینە نیە , یان, لەڕووی فیكری وسۆسیۆڵۆژی وئابووری ودەستوور ویاساكانی , نەچونەتە نێو گوتاری ئەم ئایینەوە , تەنانەت زۆربەی خاوەن دەقە هونەری وئەدەبی وشیعرییەكان زانیاری وڕۆشنبیرییەكی فەلسەفی وڕێبازی وتەكنیكی وهێڵكارییە فۆڕمی وناوەڕۆكییەكانی ئەو ڕێباز وفەلسەفییانە نین .لە زانكۆكانیشدا , بەشێكی زۆر لە نامە ولێكۆڵینەوەكان , بەتایبەتی لەبەشە مرۆڤایەتییەكاندا , ئەنجام دەدرێن بەڵام  نازانرێت بۆ چ مەبەستێك ئەنجام دراون یان چەند لەكێشە وگرفتەكان چارەسەر دەكەن. هەموو ئەمانە  ئەوە دەگەیەنێت  زۆرێكی زۆر لە بیركردنەوە وتێگەیشتن وِراڤەكردن ونووسینەكان سادەن ولەسەر بنەما زانستییەكان دانەمەزراون.

- بونیادگەری بە مانای بابەتیبوون وگەیشتن بەڕاستییەكان دێت ,بەڵام , وەك لەخانەكانی پێشوودا ڕوونمان كردەوە , خوێندنەوەی بابەتەكان لەڕێگەی بۆچوونە هەڕەمەكی وهەوەسبازییەكانەوە ئەنجام نادرێن , زۆرینەی كوردیش خوازیاری ئەوە نین خۆیان لەمەسەلە زانستی وفەلسەفییەكاندا ماندوو بكەن , بۆ شیكردنەوەی دەقێك زیاتر پەنا بۆ عەفەوییەت وشتە نابابەتییەكان دەبەن.ئەم جۆرە ڕەفتارە گوشاری خستۆتە سۆسیر بەوەی بڵێت بونیادگەری "بە كاری ڕێكخستنی شێوە نادیارەكان هەڵدەستێت , ئەویش بەدروستكردنی خاڵە پەیوەندی ودراوسێیەتی ودژایەتیەكان , ئەم كارەش بە بابەتیبوون دەچێت بەرێوە " . كەواتە بەبێ بەڵگە زانستی وڕەخنەییەكان  ناكرێت وناشێت هەڕەمەكیانە ئاماژە بەوە بدرێت فڵان شاعیر ونووسەر خاوەن دەسەڵاتێكی داهێنەرانەن ,ئەمە لەكاتێكدا  نەزانرێت گەورەیی وداهێنانی ئەم شاعیر ونووسەرانە  لە كوێ ولەچیدایە ؟ یان ئەو فاكتەرانەی  بونەتە داهێنانی ئەم شاعیرانە چین وچۆنیش دروست بوون؟ ئەم كارە دەشوبهێنرێت بە چارەسەری پزیشكەكان لە  سەدەكانی ڕابردوودا كە بە بێ شیكاریكردنی ورد  بڕیاری قورسیان دەدا و ئەمڕۆكەش هیچ كارێكی لەم شێوەیە, بە بێ پسپۆری وورد وشیكارییە پڕۆفیشناڵییەكان  ,ئەنجام نادرێن.

- بونیادگەری بە مانای فەلسەفەی بیركردنەوە دێت  و زۆربەش , بەتایبەتی ئێمەی كورد ,وەك پێویست ئاگاداری مانای فەلسفە بە كۆن وتازەوە نین وكاری جدیمان لەسەری نەكردووە . جگە لەمەش خوێندنەوە بۆ ئەفسانە وشارستانییەتە كۆنەكانی بابل وسۆمەر وسانسكریت ویۆنان وڕۆمان وكتێبە پیرۆزەكان  زۆر بەلاوازی دەڕۆن زانیارییەكان بەگەرنەخراون  . هەروەها بەرهەمی كەڵە نووسەرەكانی وەك  ئەرستۆ وئەفلاتۆن ودانتی ومعری وابن شهیدی ئەندەلوسی وكیندی فارابی وشكسپیر ودیكارت وكانت وكافكاو جێمس جۆیس ...هتد , وەك پێویست ئاوڕیان لێ نەدراونەتەوە . هەموو ئەمانە سەرچاوەیەكی بەنرخی ئەزموون وزانیارییەكانن وبونیادگەریش لەدەرەوەی سیاقە مێژووییەكان دەكەوێتە شەن وكەوی مانا شاراوە ونەبینراوەكانی ئەم هەموو سەرچاوانە ومانای جۆراوجۆریان پێ دەبەخشێت .بەمەش بونیادگەری پێمان دەڵێت لەپشت واقیعە بینراو وبیستراوەكانەوە جیهانێكی تر هەیە وپێویستە كۆدەكانی ئەو جیهانە بكرێنەوە, ئەمەش بەچەمكە هەڕەمەكی و عەفەوییەكان ئەنجام نادرێن وناكرێنەوە وپێویستیان بەهێڵكارییەكانی بونیادگەری ودوای بونیادگەرییە . 

- بونیادگەری بەمانای ڕێكخستنی یاسا وپێوەرەكانی دێت ,ڕێكخستنی یاسا وپێوەرەكان پێویستیان بەخاوەن ئەزموون وكەسە كارامە وچالاك وداهێنەرەكانە .كارنەكردن لەیاسا وڕێنماییەكان ودژایەتی كردنیان فاكتەر وهۆكارێكی هەرە كوشندەی سیستمە مەعریفی وسۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكری وسیاسی وئابورییەكانە . بونیادگەریش بەپێی یاسا كار لەسەر دەقە جیاوازەكان دەكات , لەوانە تێڕوانینی بۆ دەقەكان سەرپێی نییە وبازنە گەورە وگشتگیرییەكان ورد دەكاتەوە بۆ چەندین یەكەی بچووك بچووك ودواتر هاوێنەكانی دەچێتە سەر ئەو یەكە بچووكانە وزیاتر وردیان دەكاتەوە , ئەمەش بەردەوام دەبێت وكۆتاییان نایەت.واتە بونیادگەری قایل نابێت بەمانا چەسپاوەكان وهەمیشە لەگۆڕانكاری ماناكاندایە ولەزۆر حاڵەتیشدا نووسەرەكان دەكوژن و دووریان دەخەنەوە بۆ ئەوەی كاریگەری لەسەر ڕاڤەكان دروست نەكەن .میكانیزمی كارنامەكانیشی زۆرن لەوانە شیكردنەوە زمانییەكان وپێكهاتەكانی مۆرفۆڵۆژی وسینتاكسی وڕەوانبێژی وچەمكە ئاماژەییە جیاوازەكان .گەر كورد بەشێوە گشتییەكەی كار لەسەر ئەم میكانیزمانەی بونیادگەری بكات  وبەهۆكاری جۆراوجۆر لێی نەترسێت ئەوا  پێویستە بۆ جارێكی تر لاپەڕەكانی مێژوو وكلتوور ودەقە ئەدەبی وفیكری وسیاسییەكان هەڵداتەوە وهەڵسەنگاندنی نوێ وجیاوازی بۆ  ئەنجام بدات . بێگومان لەدوای بونیادگەریش چەندین پێوەر ویاسا ومیكانیزمی ڕەخنەیی تر هەن وزۆریش بەهێزترن لەبەرنامە وكارنامەكانی بونیادگەری .خۆ ئەگەر ترسەكەمان لەگەڵ بونیادگەری نەڕوێتەوە ئەوا ناتوانرێت كار لەسەر دوای بونیادگەری بكرێت .