چەند رۆژێک پێش ئێستا ئاژانسەکانی ھەواڵ بڵاویانکردەوە، ئیدارەی بایدن دەرکردنی سوپای پاسداران لە لیستی تیرۆری ئەمریکا تاوتوێ دەکات، دوابەدوای بڵاوبونەوەی ھەواڵەکەش نەفتالی بینێت سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل و یائیر لاپید وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتە لە راگەیەندراوێکی ھاوبەشدا رایانگەیاند، لەو بڕوایەدا نین واشنتۆن لەپێناو ھەندێک بەڵێنی بێ بنەما، ھاوپەیمانەکانی بێھیوا بکات. 

ئاماژەیان بەوەشکرد، سوپای پاسدارانی ئێران دەستی لە کوژرانی ھەزاران کەسی بێتاوان لەناویشیاندا ھاوڵاتیانی ئەمریکا لە عێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن ھەیە، بۆیە لە بەرژەوەندی واشنتۆندا نییە ئەو ھێزە لە لیستی تیرۆر دەربکات.

جین ساکی وتەبێژی کۆشکی سپی وەک یەکەم لێپرسراوی ئەمریکا کە لەوبارەیەوە لە کۆنفڕانسێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، تاوتوێکردنی ئەو پرسە لەناو ئیدارەی واشنتۆن لەئارادیە بەڵام ، تا ئێستا ئەو بابەتە نەبووتە بڕیار و بە ڕەسمی یەکلانەبووەتەوە.

بەپێی ھەندێک لە راپۆرتەکان، جگە لە ناڕەزایەتی لێپرسراوانی ئیسرائیل، ئەو پرسە لە ناو ئەنجومەنی پیرانی ئەمریکاش روبەڕوی رەخنەی توند بووەتەوە.

ساڵی ٢٠١٩ دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی پێشووی ئەمریکا بڕیاریدا سوپای پاسدارانی ئێران بخاتە لیستی تیرۆری وڵاتەکەیەوە، ئەوەش دوای ئەوەھات کە ساڵێک پێشتر بڕیاری کشانەوەی ئەمریکای لە رێککەوتنی ئەتۆمی دابوو.

ئێستاش کە ئەمریکا و ئێران لە گەیشتن بە رێککەوتن بۆ گەڕانەوەیان بۆ رێککەوتننامەی ئەتۆمی نزیکبوونەتەوە، پێشبینی دەکرێت، لە بەرامبەر سنورداکردنی چالاکییەکانی ئێران و پشتیوانیکردن لە گروپە چەکدارەکان لە ناوچەکە، ئەمریکا سوپای پاسداران کە لیستی تیرۆر دەربکات، ئەوەش لەکاتێکدایە بەشێک لە چاودێرانی سیاسیی پێیانوایە، ئەو بڕیارە کاریگەری ئەوتۆ لە پێگە و دۆخی سوپای پاسداران دروست ناکات، بەو پێیەی زۆربەی فەرماندە باڵاکان و ناوەندە پەیوەندیدارەکان بەو ھێزە لە لیستی گەمارۆکانی ئەمریکادان و لە ئەگەری کاراکردنەوەی ریککەوتنی ئەتۆمیش، ئەو سزایانە بە ئاسانی ھەڵناگیرێن.

بەپێی سەرچاوە دیپلۆماسییەکان بڕیارە ھەفتەی داھاتوو جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا و رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆماری تورکیا لە پەراوێزی کۆبوونەوەی لوتکەی ناتۆ دەربارەی جەنگی ئۆکراین کۆببنەوە، چاوەڕوانیش دەکرێت باشبوونی رێژەیی پەیوەندییەکانی ئەمریکا و تورکیا کاریگەری لەسەر کێشەی فڕۆکەی ئێف ١٦ و سیستمی بەرگریی ئێس ٤٠٠ ھەبێت کە چەند ساڵێکە پەیوەندییەکانی ھەردوو وڵاتی ئاڵۆز کردووە.

پێگەی جیۆسیاسیی تورکیا و پەیوەندییە بەھێزەکانی لەگەڵ روسیا، دوو ھۆکاری سەرەکین بۆ بەھێزی ئەو رۆڵەی کە ئێستا تورکیا وەک دەوڵەتێکی ناتۆ لەم جەنگەدا دەیبینێت و ئەمەش بۆ ناتۆ کە پەیوەندییەکانی لە خراپترین ئاستدایە لەگەڵ مۆسکۆ پێویست و گرنگە.

لە سێ ھەفتەی رابردوودا لەناو وڵاتانی ناتۆ و ئەمریکاش بە چوار جۆر باس لە رۆڵی تورکیا لە جەنگی ئۆکراین کراوە.

یەکەم؛ لەگەڵ ئەوەی تورکیا پەیوەندی ئابووری و بازرگانی زۆر قوڵی لەگەڵ روسیا ھەیە، بەڵام بە توندی سەرکۆنەی ھێرشی روسیای کرد و بە بەڵێش دەنگی بە پڕۆژە بڕیاری سەرکۆنەکردنی روسیا لە ئەنجومەنی گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان دا.

دووەم؛ پشتیوانیکردنی تورکیا لە یەکێتی ئۆکراین و رەتکردنەوەی داگیرکردنی کریما و پێدانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی بایراکتار بە ئۆکراین، لەلایەن ئەمریکا و ناتۆوە پێشوازیی گەرمی لێکراوە.
سێیەم؛ داخستنی گەروەکانی ئیستەنبوڵ و چاناکالە بە رووی کەشتییەکانی روسیا تاکو نەتوانن لە دەریای سپی ناوەڕاستەوە بگەنە دەریای رەش، بەشێک لەو گرێکوێرانەی شل کردەوە لە چەند ساڵی رابردوو لەنێوان تورکیا و ھاوپەیمانە ناتۆییەکانیدا دروستببوو.

ھەوڵە دیپلۆماسییەکانی تورکیا بۆ چارەسەری قەیرانەکە چوارەم ھۆکارە بۆ نزیکبوونەوەی زیاتری ناتۆ و ئەمریکا لە تورکیا و کردنەوەی دەرگا بە رووی ئەنقەرەدا.

ئەگەر پەیوەندییەکانی ھەردوو وڵات بەرەوپێشچوونی زیاتر بەخۆیەوە ببینن، چاوەڕوان دەکرێت فرۆشتنی ئێف ١٦ بە تورکیا و نوێکردنەوەی ئەوانەی ئێستا ھەیەتی کە چەند ساڵێکە لەلایەن ئەمریکاوە رەتدەکرێتەوە پەسەند بکرێت. 

باشبوونەوەی پەیوەندییەکان دەرگاش بە رووی چارەسەری قەیرانی سیستمی بەرگری ئێس ٤٠٠ی روسیدا دەکەنەوە، بەڵام چاوەڕوان ناکرێت بتوانن بە ئاسانی چارەسەری بکەن، تەنانەت بەشێک لە ئەندامانی کۆنگرێسی ئەمریکا دەڵێن، پێویستە بە مەرجی وازھێنان لە ئێس ٤٠٠ ئێف ١٦ی نوێ بە تورکیا بدرێت.

 

ساڵانەش سەدان تۆن لەم میوە ھاوینەیە دەخرێتە بازاڕەکانی ھەرێم و عێراقەوە. لە ئێستاشەوە جوتیاران داوای پاڵپشتی دەکەن بۆ ساغ کردنەوەی بەرھەمەکانیان.

لەو بارەیەوە ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان ھۆشداریدا لەوەی، جەنگی ڕوسیا بووەتە مەترسی دروستبوونی برسێتی لە ٥٠ وڵاتی خۆرھەڵاتی ناوەراست و باکوری ئەفریقا، بە تایبەت دانیشتوانی گوند و ناوچە ھەژار نشیینەکان.

بە گوێرەی سندوقی نێودەوڵەتی بۆ گەشەپێدان و کشتوکاڵی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان، جەنگی ئۆکراین کاریگەریی دروستکردووە لەسەر بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک و کەمبوونەوەی بەرھەم سەرەکییەکان، لە چەند ناوچەیەکی ناوەراستی ئاسیا و خۆرھەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقا.

ھێرشە سەربازییەکانی ڕوسیا بۆسەر ئۆکراین، کە لە ٢٤ی شوباتەوە بەردەوامە، بووەتە ھۆی کەمبوونەوەی ھەناردەی گەنم و دانەوێڵە لەو وڵاتانەی کە زیاتر پشت بە گەنمی ئۆکراین دەبەستن.

نەتەوە یەکگرتووەکان ئاشکرایکردووە، شەڕەکە بووەتە ھۆی کەمبوونەوەی ٢٥%ی ھەناردەی گەنم و لە ١٦%ی گەنمەشامی لەسەر ئاستی جیھان، ئەوەش بووەتە ھۆی بەرزبوونەوەی نرخی ئەو دوو بەرھەمە کشتوکاڵییە لە جیھاندا.

لە لایەکی دیکەوە ئاژانسی ھەواڵی ڕۆیتەرز بڵاویکردەوە، لەسەرەتای جەنگەکەوە نرخی گەنم دوو ھێند بەرزبووەتەوە لە چاو نرخی گەنم لە ھەمان کاتی ساڵی ڕابردوودا، ئەوەش بووەتە ھۆی بەرزبوونەوەی نرخی کەلوپەلە خۆراکییەکان لە بەشێکی زۆر لە وڵاتە ھەژارەکان.

ئاماژەی بەوەشکردووە، بەردەوامبوونی ڕەوشەکە کاریگەریی دەبێت لەسەر بەرپابوونی مەترسی برسێتی لە زۆربەی وڵاتە ھەژارەکان لە جیھاندا.

نەتەوە یەکگرتووەکان ئاشکرایکردووە، زیاتر لە ٥٠ وڵاتی جیھان نزیکەی لە ٣٠%ی گەنم و دانەوێڵە لە ڕوسیا و ئۆکراینەوە ھاوردە دەکەن، زۆربەی ئەو دەوڵەتانەش دەکەونە باکوری ئەفریقا و خۆرھەڵاتی ناوەڕاستەوە.

زۆربەی ئەو وڵاتانەش کە مەترسییان لەسەرە، ئەوانەن کە دانیشتوانەکەی خاوەنی داھاتی کەم و کەمی بەرھەمی خۆراکین و بەشێکی زۆری دانەوێڵەکان لە دەرەوەی وڵاتەکانیان ھاوردە دەکەن.

ھەروەھا نەتەوە یەکگرتووەکان ھۆشداری دەدات لەوەی جەنگی ئۆکراین، کارەساتێکی گەورەیە بۆ دەوڵەتە ھەژارەکان، چونکە دەبێتە ھۆی زیاتر بوونی ڕێژەی ھەژاری و برسێتی و لە کۆتایشدا کاریگەریی مەترسیداری دەبێت لەسەر ئاسایش و ئارامی لە جیھاندا.

 

بۆ یەکەمین جار لە دوای دەستپێکردنی جەنگی روسیا بۆ سەر ئۆکراین لە ٢٤ی مانگی شوباتی رابردوو، ھەواڵگری ئەمریکا ئاماری زیانەکانی روسیای لەو جەنگەدا بڵاوکردۆتەوە. 

لێپرسراوان لە ھەواڵگری ئەمریکاوە رایانگەیاندووە، بەپێی ھەڵسەنگاندنەکانیان و بە لایەنی کەمەوە، ٧ ھەزار سەربازی روسی لەو جەنگەدا کوژراون، کە ئەو ژمارەیە زیاترە لە کوژراوانی سوپای ئەمریکا بە درێژایی جەنگی ٢٠ ساڵەیان لە وڵاتانی عێراق و ئەفغانستان، ھاوکات ١٠%ی یەکە سەربازییەکانی ئەو وڵاتە زیانیان بەرکەوتووە، بەوەش توانای جەنگیان زۆر کەم دەبێتەوە.

بەپێی ھەڵسەنگاندنەکانی وڵاتانی خۆرئاواش، زیاتر لە ١٥٠ ھەزار سەربازی روسی لە جەنگی ئۆکراین بەشداری دەکەن، نزیکەی ١٤ ھەزار بۆ ٢١ ھەزار سەربازیش برینداربوون، کە دەکاتە ١٠%ی بەشداربووانی جەنگەکە. 

بەپێی زانیاری لێپرسراوانی ئۆکراین و ناتۆش، روسیا لانی کەم ٣ گەورە ژەنەراڵی لەو شەڕەدا لەدەستداوە، ھەموو ئەو زیانانەش لە پێشبینی روسیادا نەبووە بەر لەوەی جەنگەکە دەستپێبکات.

ھاوکات "ڤیکتۆر زۆلۆتۆڤ" متمانەپێکراوترین ھاوپەیمانی "ڤلادمیر پوتن" وتویەتی، پڕۆسە سەربازییەکان بەو خێراییەی کرملین دەیویست، بەڕێوەناچێت.

سەرباری ئەو ئامارانەی ھەواڵگری ئەمریکا، بەڵام ئامارە رەسمییەکان لەلایەن لێپرسراوانی ئۆکراینەوە باس لە کوژرانی زیاتر لە ١٣ ھەزار سەربازی روسی دەکەن، کە نزیکەی دوو ھێندەی ئامارەکانی ھەواڵگیری ئەمریکایە، بەڵام روسیا خۆی لەسەرەتای ئەم مانگەدا تەنھا دانیناوە  بە کوژرانی کەمتر لە ٥٠٠ سەربازدا، لەو کاتەشەوە ھیچ ئامارێکی نوێی بڵاونەکردۆتەوە. 

ئەحمەد کەنانی ئەندامی ھاوپەیمانی فەتح دەڵێت،  پێدەچێت دادگای فیدڕاڵی بریار بدات لەسەر ھەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجامدانەوەی ھەڵبژاردنی پێشوەختە ئەگەر بێتو گەورەترین کوتلەی پەرلەمانی دیاری نەکرێت، دەشڵێت، نەبوونی رێککەوتن لە نێوان لایەنەکان دەبێتە ھۆی بەردەوامی قەیرانە سیاسییەکان.

راشیگەیاندووە، ئەگەر چوارچێوەی ھەماھەنگی و ھاوپەیمانەکانی بەشداری کۆبونەوەی ئەنجومەنی نوێنەران نەکەن سەبارەت بە ھەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار، ئەوا کۆبونەوەکە بەرێوەناچێت، لەو حاڵەتەشدا دادگای فیدراڵی بریاری ھەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران و بەرێوەچونی ھەڵبژاردنی پێشوەختە دەدات و سیناریۆی ساڵی ٢٠١٨ دووبارە دەبێتەوە.

عەباس زاملی سەرۆکی ھاوپەیمانی فەتحیش رایگەیاندوە، چوارچێوەی ھەماھەنگی بەشداری کۆبونەوەی ئەنجومەنی نوینەران تایبەت بە ھەڵبژاردنی سەرۆک کۆمای ناکات، ئەگەر بێتو لەگەڵ سێ ھاوپەیمانەکەدا رێک نەکەوێت. 

زاملی راشیگەیاندووە، چوارچێوەی ھەماھەنگی پشت بە موقتەدا سەدر دەبەستێت بۆ چارسەرکردنی ئەو قەیرانە سیاسیەی لە ئێستادا دروستبوە .

جەواد بولانی ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیش رایگەیاندووە، ھەموو سیناریۆیەک بەردەستە ئەگەر بێتو کۆبوونەوەی ئەنجومەنی نوێنەران سەبارەت بە ھەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار رۆژی ٢٦ ی ئەم مانگە شکست بھێنێت، ھەربۆیە داوای لەلایەنەکان کردووە پێش بەرواری کۆبوونەوەکە رێک بکەون بۆ ئەوەی پێشێلکاری تر لە کاتە دەستوریەکاندا دروست نەبێت، چونکە لە ئەگەری دروستبونی پێشێلکاریدا، ئەوا رێکاری تر لەلایەن دادگای فیدراڵیەوە دەگیرێتەبەر.

ئەوە لەکاتێکدایە مەحمود حەیانی ئەندامی چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان رایگەیاندووە، ژمارەی پەرلەمانتارەکانی چوارچێوە لەگەڵ ئەو لایەنانەی ھاوپەیمانی لەگەڵ دروست کردون، گەیشتووەتە ١٣٣، لە ئێستاشدا دانوستانیان لەگەڵ پەرلەمانتارانی ھاوپەیمانی سەدر و سەروەری ھەیە بۆ ئەوەی بێنە ھاوپەیمانیەکەی چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان، ئەگەر بێتو ئەو لایەنانەش رەزامەندی بدەن، ئەوا دەبنە گەورەترین کوتلەی پەرلەمانیی، لەگەڵ ئەوەشدا دوپاتیکردووەتەوە کە پۆستی سەرۆک وەزیران ئیستیحقاقی پێکھاتەیەکە نەک ھاوپەیمانێتیەک.

ھاوکات باخەوانێکی سنورەکە کە زیاتر لە نیو سەدەیە کاری باخداری دەکات ئەمساڵ باخە ھەنار و ھەنجیرەکەی بە تەواوی وشکبووە.