فەرمانگەی لێکۆڵینەوەکان لە دەستەی دەستپاکی عێراق رایگەیاند، دادگای لێکۆڵینەوەی تایبەتمەندی کەرخ بە تۆمەتی گۆڕینی ناونیشان بۆ دەستکەوتنی پارە بە شێوەیەکی نایاسایی، فەرمانی دەستگیرکردن بۆ فەرمانبەرێکی پێشووی دەستەی دەستپاکی دەرچووە.

راشیگەیاند، ھەمان دادگا بە تۆمەتی وەرگرتنی بەرتیل و زیادبوونی سامانەکەی، فەرمانی دەستگیرکردنی بۆ تۆمەتبارێکی ھەڵاتوو و ھاوسەرەکەی دەرکردووە کە بەھەمان شێوە فەرمانبەری پێشووی دەستەی دەستپاکییە.

مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی رابردوو، وەزارەتی دارایی عێراق پڕۆسەیەکی گەورەی دزیکردنی ئاشکراکرد، کە دزین و دیارنەمانی دوو ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دۆلار بوو لە پارەی دەستەی گشتیی باجەکان، لە ماوەی رابردووشدا گەڕاندنەوەی بڕێکی کەمی ئەو پارەیە راگەیەندرا.

نزار ئامێدی وەزیری ژینگەی عێراق ئاماژەی بەوەکرد، بەپێی بڕ‌یاری نوێی ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق ٤٠٠ ملیار دینارەکە بانکی ( تی بی ئای ) رەوانەی دەکات بۆ ھەرێمی کوردستان و وەزارەتی دارایی عیراقیش کەفالەتی ئەو بڕ‌ە پارەیە دەکات کە دەنێردرێت بۆ ھەرێم تاوەکو ئیقراری بودجەی ساڵی ٢٠٢٣ دەکرێت و بە رەسمی ئەو بڕ‌ە پارەیە وەک پشکی ھەرێم لە بودجەدا جێی دەکرێتەوە .

ناوەڕاستی مانگی رابردوو ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاریدا بڕی ٤٠٠ ملیار دینار بۆ ھەردوو مانگی ١١ و ١٢ ی ساڵی رابردوو بۆ ھەرێمی کوردستان بنێرێت، بەڵام تا ئێستا پارەکە نەنێردراوە.

دوای ھەفتەیەک لەو بڕیارە،تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق لە نوسراوێکدا بۆ ئەنجومەنی وەزیران، ھۆکاری نەناردنی پارەکەی گەڕاندەوە بۆ پاکتاونەکردنی شایستە داراییەکانی ھەرێم و بەغدا لەنێوان ساڵانی ٢٠٠٤-٢٠٢٠ لەگەڵ بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەبارەی نادەستوری بوونی یاسای نەوت و گازی ھەرێم.

ئەمڕۆ سێشەممە لەکاتی کردنەوەی بازاری دراو سەد دۆلار بە ١٥٩ ھەزارو ٥٠٠ دینار بوو، لەکاتژمێر یەکی پاشنیوەڕۆ سەد دۆلار بۆ ١٦١ ھەزارو ٥٠٠ دینار بەرزبوویەوە، لەکاتی داخستنی بازاڕیشدا  بەھای ١٠٠ دۆلار گەیشتە ١٥٩ ھەزار و ٥٠٠ دینار بووە.

ھۆکاری ناجێگیری بەھای دینار بەرامبەر دۆلار بۆ بانکی ناوەندی عێراق دەگەڕێتەوە، کە بۆ ئەمڕۆ سێشەممە ٧١ ملیۆن دۆلاری خستۆتەروو کە ٣٨ ملیۆن دۆلاری بە حەواڵەو ٣٣ ملیۆن دۆلاری بە کاش بووە.

لای خۆیەوە، ئیحسان شەمەری راوێژکاری بانکی ناوەندی عێراق بە ئاژانسی فەرمی عێراقی راگەیاند، لە دوو ھەفتەی داھاتوودا بەھای دینار دەگەڕێتەوە دۆخی ئاسایی خۆی و ١٠٠ دۆلار بۆ ١٤٧ ھەزار دینار دادەبەزێت.

ھاوکات ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق چەند رێوشوێنێکی بۆ بەرزکردنەوەی نرخی دینار راگەیاند، لەناویاندا پابەندکردنی دام و دەزگاکانی دەوڵەت بە مامەڵەکردن بە دینار و دیاریکردنی نرخی کاڵا و خزمەتگوزاریی بە دینار، لەگەڵ یەکخستنی پێناسەی گومرگی بەجۆرێک لە خزمەت سەقامگیریی نرخی دراودا بێت.

لە دیدارەکەدا ، سەرۆک کۆمار باسی لە سەردانەکانی بۆ پارێزگاکانی بەسرە و نەینەوا کرد بۆ لە نزیکەوە ئاگاداربون لە بارودۆخی ئەو پارێزگایانە لە ڕووی ئەمنی و خزمەتگوزارییەوە و بەدواداچوونکردن بۆ ئەو دەستکەوتانەی کە لە پەرەپێدانی ژێرخانی ئابوری و زانکۆ و دادگا و ڕێگاوبان و پردەکان بەدەست ھاتوون .
 
سەرۆک کۆمار  ئاماژەیکرد بۆ ئەوەی کە حکومەت پلانی لەبەردەستدایە بۆ دڵنیابوون لە بەردەوامی و بەرەوپێشبردنی دۆخی ئەمنی و ئابووری، ئەویش  لە رێگەی پاڵپشتیکردنی وەبەرھێنان و کەرتی تایبەت، ھەروەھا دەرکردنی قانون و ئاسانکاریکردنی پێویست بە شێوەیەک کە یارمەتیدەر بێت لە پەرەپێدانی ژێرخان و پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە پێویستەکان بە ھاوڵاتیان.
 
 سەرۆک کۆمار جەختیکردەوە لە سەر پێویستی درێژەدان بە ھەوڵەکان بۆ ڕەخساندنی ھەلومەرجی گونجاو بۆ گەڕانەوەی ئاوارەکان بۆ زێدی خۆیان و کۆتای ھێنان بە دۆسییەی ئاوارەبون لە زووترین کاتدا، ئەویش بەھۆی ئەو بارودۆخە خراپەی کە ئاوارەکان تێیدا دەژین.
 
 لای خۆیەوە باڵیۆزی بریتانیا پابەندبوونی وڵاتەکەی دووپاتکردەوە بۆ پاڵپشتیکردنی ئاسایش و سەقامگیری عێراق و ویستی بۆ پتەوکردنی پەیوەندییەکانی ھاریکاری و دۆستایەتی لە بوارە جیاجیاکاندا، ھەروەھا پاڵپشتیکردنی گەشەپێدانی ئابووری و کۆمەڵایەتی و بنیاتنان و ئاوەدانکردنەوە.

ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لەکۆبوونەوەیەکدا لەسەر چۆنێتی روبەڕوبوونەوەی دابەزینی بەھای دیناری لە بەرامبەر دۆلار تاوتوێکرد و چوار بڕیاری دەکرد، کە یەکەمیان پابەندکردنی دامەزراوە حکومییەکانە بە فرۆشتنی ھەموو جۆرە پێداویستی و شتومەکێک بە ھاوڵاتیان بە دینار و ئەگەر بەدۆلاریش بێت پێویستە ھەر دۆلارێک بە ھەزار و ٤٧٠ دینار ھەژمار بکرێت.

لە بڕیاری دووەمدا ئاماژە بەوەکراوە، فرۆشتنی پێداویستی و شتومەک بە دینار، کەرتی تایبەت و کۆمپانیاکانی پەیوەندیکردن و ئینتەرنێت و بازرگانان و کۆمپانیا وەبەرھێنانەکانی فرۆشتنی یەکەی نیشتەجێبوون دەگرێتەوە.

بڕیاری سێیەمی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بریتییە لەوەی کە بانکی ناوەندی دۆلار بە ھەزار و ٤٦٠ دینار بەوانە بفرۆشێت کە لە بڕیاری پێشوودا ناویان ھاتووە.

لە بڕیاری چوارەمیشدا ھاتووە، پێویستە لە ماوەی ھەفتەیەکدا بانکی ناوەندی کارئاسانی بکات بۆ ئەو ناوەند و دامەزراوانەی لە بڕیاری یەکەم و دووەمدا ئاماژەیان پێکراوە بۆئەوەی بە ئاسانی دۆلاریان بە نرخی رەسمی دەستبکەوێت و گرەنتی ئاڵوگۆڕەکانی کەرتی تایبەتیش بکات لەگەڵ دەرەوەی عێراق.

لیژنەی باڵای ھاوبەشی دادوەریی عێراق و ئێران چوارەم کۆبوونەوەیان لە تاران ئەنجامدا بۆ لێکۆڵینەوە لە کوژرانی قاسم سلێمانی فەرماندەی پێشووی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران و ئەبومەھدی موھەندیس جێگری سەرۆکی دەستەی حەشدی شەعبی عێراق.

لیژنەکە لە راگەیەندراوێکی ھاوبەشدا ئاماژەیان بەوە کردووە، ژمارەیەکی زۆر بەڵگە و زانیاری وردیان ئاڵوگۆڕکردووە و رادەستی دەسەڵاتی دادوەریی ھەردوو وڵات دەکرێن بۆئەوەی بەدواداچوونی زیاتریان بۆ بکرێت، بەتایبەتی لەبارەی ئەو کەسانەی تۆمەتباران بە کوشتنی قاسم سلێمانی و ئەبومەھدی موھەندیس.

راشیگەیاندووە، لێکۆڵینەوە لە دۆسێی چەند تۆمەتبارێک کۆتایی ھاتووە و تەنھا بڕیاری دادگایان ماوە و بەھیچ شێوەیەک تۆمەتبارانی ئەو دۆسێیە بەبێ سزای قورس رزگاریان نابێت.

لیژنەی دەستپاکی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، دوای ماوەیەکی زۆر لە بەدواداچوون و کۆکردنەوەی بەڵگە و زانیاری، بۆیان دەرکەوتووە سەرپەرشتیارانی سندوقی ئاوەدانکردنەوەی ناوچە رزگارکراوەکانی ژێر دەسەڵاتی داعش، گەندەڵی زۆری کردووە و پارەیەکی زۆریشی بەھەدەر داوە.

ئاماژەی بەوەشکردووە، سەرجەم بەڵگە و زانیارییەکانی تایبەت بە گەندەڵی و بەھەدەردانی پارە لەلایەن سەرپەشتیارانی سندوقی ئاوەدانکردنەوەی ناوچە رزگارکراوەکان، ئاراستەی دەستەی دەستپاکی و ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق کردووە بۆئەوەی لێپرسینەوە لەگەڵ سەرپەرشتیارانی ئەو سندوقەدا بکەن.

بانکی ناوەندی لە راگەیەنراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، لە رێگەی بانکی عێراقی بۆ بازرگانی پەنجەرەیەکی بۆ فرۆشتنی دۆلار لە فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد کردووەتەوە و لە رۆژی سێشەممەوە بەشێوەی نەختینە دۆلار بە گەشتیاران دەفرۆشن و ھەر گەشتیارێک دەتوانێت تاکو ٥ ھەزار دۆلار بکڕێت.

بانکی ناوەندی راشیگەیاندووە، لە چوارچێوەی ھەوڵەکان بۆ سەقامگیری بەھای دراوی بیانی لە بازاڕەکاندا لە ماوەی رابردوودا دەروازە بانکییەکانی فرۆشتنی دراوی بیانی بۆ ٢٠ بانک زیادکردووە، دووپاتیشیکردووەتەوە، دابەزینی بەھای دینار لە بەرامبەر دۆلار حاڵەتێکی کاتییە.

دوای ئەوەی رۆژی 3-1-2023 دەستەی دەستپاكی عێراق بە تۆمەتی خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتەكانی وەزیری دادی عێراق بانگهێشتكردبوو بۆ لێكۆڵینەوە ، خالید شوانی وەزیری دادی عێراق لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەنوسیدا رایگەیاند، ئەو هەواڵانە دوورن لە راستیەوە و پەلەكراوە لە بڵاوكردنەوەی زانیارییەكان لەلایەن بەرێوبەری دەستەی دەستپاكی عێراقەوە .

وتیشی بۆ دەرخستنی راستیەكان چوونەتە بەردەم دادگا و بەڵگەی پێویستیان پێشكەشكردون و دۆسیەكە پەیوەندی بە گەندەڵییەوە نییە.

خالید شوانی ئاماژەی بەوەشكرد، ئەوەی روویداوە بۆتە هۆی شێواندنی ناو و پێگەی وەزیر و وەزارەتەكەشی ئەوەش قبوڵكراو نییە و بۆیە رێكاری یاسایی بەرامبەر بەرێوبەری دەستەی دەستپاكی عێراق دەگرنەبەر.

"موعین کازمی" بە رۆژنامەی سەباحی فەرمی عێراقی راگەیاند، پێشبینیشی دەکرێت کۆتایی مانگی شوباتی داھاتوو پڕۆژەیاسای بودجە لە ئەنجومەنی نوێنەران پەسەند بکرێت، دوای ئەوەی خوێندنەوەی یەکەم و دووەمی لەسەر دەکرێت و چەند گۆڕانکارییەکی تێدا دەکرێت. 

وتیشی، بودجەی بەکاربردن کە پلە بەرزکردنەوەی فەرمانبەرانی دەوڵەت لەخۆدەگرێت، لە ٤٢ ترلیۆنەوە بۆ ٦٠ ترلیۆن دینار بەرزبووەتەوە، لە ئەگەری نزمبوونەوەی نرخی نەوتیش کێشەی گەورە دروست دەبێت.

ھاوکات "نازم شەبلی" ئەندامی لیژنەی دارایی ئاماژەی بەوەکرد، دەبێت پڕۆژەیاساکە لەگەڵ کارنامەی حکومەت یەکبگرێتەوە و جێگیرکردنی گرێبەستی وانەبێژان و ئەوانەی گرێبەستەکانیان ھەڵوەشاوەتەوە، لەخۆبگرێت. 

"ئەحمەد تەھا روبەیعی" ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، ئەمڕۆ وەرزی نوێی یاسادانانی ئەنجومەنی نوێنەران دەستپێدەکات و چەندین پرسی گرنگ ھەیە کە دەبێت ئەنجومەنەکە تاوتوێیان بکات، لەوانە، پڕۆژەیاسای بودجە.

وتیشی چەندین پڕۆژە یاسای گرنگی تر خوێندنەوەی یەکەمیان بۆ دەکرێت، وەک، بیمەی کۆمەڵایەتی و خانەنشینی کرێکاران  و یاسای دەستەی نیشتمانی چاودێری ئەتۆمی و ھەروەھا ھەمواری یاسای کۆمپانیاکان. 

ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی نوێنەران ئاماژەی بەوەشدا، چەندین ئاستەنگ لەبەردەم ئەنجومەنەکەدان وەک، روبەڕوبوونەوەی گەندەڵی دارایی و ئیداری. 

بانکی ناوەندی عێراقی نوسراوێکی ئاڕاستەی ھەموو وەزارەت و فەرمانگە نەبەستراوەکان کردووە و ئاگاداری کردونەتەوە لە ئێستادا پلاتفۆرمی ئەلکترۆنی حەواڵەکردنی دراوی بیانی لە بانکی ناوەندی کارا کراوە، داوا دەکات کار بە سەکۆی ئەلیکترۆنی بۆ حەواڵەی دەرەکی بکەن.

راشیگەیاندوە، ئامادەیە ھەموو پێویستی وەزارەتەکان دابین بکات بۆ پارەدارکردنی پابەندییەکانیان لە گرێبەست و مامەڵەکان لەگەڵ دەرەوە بە دراوی بیانی و بە نرخی رەسمی حکومی، وەزارەتەکانیش دەتوانن لەڕێگەی ئەو بانکانەی ھەژماریان تێدا کردوەتەوە داواکاری وەرگرتنی دۆلار بکەن.

ھاوکات پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق لەگەڵ سەرۆکی دەستەی کارگێڕی و بەڕێوەبەری ڕاسپێردراوی ژمارەیەک بانک و کۆمپانیای ئاڵوگۆڕکردن کۆبووەوە بۆ دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی کارکردن،  داوای لەو کەسانەش کرد کە لە کەرتی بانکیدا کاردەکەن، بە پێی ڕێنماییەکانی بانکی ناوەندی لە دروستکردنی کەرتی بانکی ڕاستەقینەدا کارەکانیان باشتر بکەن و خزمەت بە کڕیارەکانیان بکەن.

لەکۆبوونەوەکەدا، بیروڕا ئاڵوگۆڕ کرا سەبارەت بە پێشھاتە سیاسییەکانی وڵات، ھەروەھا جەختکرایەوە لەسەر پێویستی پاڵپشتیکردنی حکومەت بۆ ئەوەی بتوانێت بەرنامەی کاری خۆی بە باشترین شێوە جێبەجێ بکات، کە ئامانجی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریی و دابینکردنی پێویستی ھاوڵاتیانە.

لەو چوارچێوەیەدا ھەردوولا جەختیانکردەوە لەسەر گرنگی بەپەلەکردن لە پەسەندکردنی بودجە بۆ ئەوەی پەلەبکرێت لە تەواوکردنی ئەو پڕۆژانەی کە یارمەتیدەردەبن لە پاڵپشتیکردنی ئابووری و بەھێزکردنی ژێرخانی وڵات.

سەرۆک کۆمار باسی لە سەردانەکەی کرد بۆ پارێزگای نەینەوا و وردەکاری روونکردەوە لەبارەی ھەلومەرج و دۆخ و پێداویستییەکانی ھاوڵاتیان و چڕکردنەوەی ھەوڵەکان لە پێناو کەمکردنەوەی ئازار و نەھامەتی ھاونیشتمانیان و دابینکردنی ژیانێکی شایستە بۆیان.

سروە محەمەد ئەندامی لیژنەی خزمەتگوزاری و ئاوەدانکردنەوە لە ئەنجومەنی نوێنەران، بە کوردسات نیوزی راگەیاند، تاکو ئێستا سەرۆکایەتیی لیژنەکان جێگیر نەکراون و لەلایەن بە تەمەنترین پەرلەمانتارەوە سەرۆکایەتی دەکرێن و دوای کشانەوەی رەوتی سەدریش ئەندامانی جێگرەوە بۆ لیژنەکان دەستبەکار نەبوون.

وتیشی، لە وەرزی نوێی یاسادانانی ئەنجومەنی نوێنەران کار بۆ پڕکردنەوەی سەرۆکایەتیی لیژنەکان دەکرێت، بەڵام مەرج نییە لە یەکەمین کۆبوونەوەدا ئەو بابەتە یەکلایی بکرێتەوە، چونکە تاکو ئێستا لایەنەکان رێککەوتنی کۆتاییان لەبارەی سەرۆکایەتیی لیژنەکان نەکردووە.

بە وتەی سروە محەمەد، سەرۆکایەتیی لیژنەکان بەپێی رێژەی کورسی لایەنەکان دیاری دەکرێت و رەنگە لایەنە کوردییەکان لەکۆی ٢٥ لیژنەی ھەمیشەیی سەرۆکایەتیی ٥ بۆ ٦ لیژنەیان بەربکەوێت.

ھاوکات ئیبتیسام ھیلالی پەرلەمانتاری دەوڵەتی یاسا رایگەیاند، بڕیاروایە رۆژی دووشەممە دانیشتنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەستپێبکەنەوە و رێککەوتنی سەرەتایی کراوە لە نێوان سەرۆکایەتی ئەنجومەنی نوێنەران و سەرۆکی فراکسیۆنەکان، بۆ پڕکردنەوەی سەرۆکایەتیی لیژنەکان.

کارگێری فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد لە راگەیەنراوێکدا، گەشتیاران و کۆمپانیاکانی فڕۆکەوانی گشتی ئاگادارکردۆتەوە لە راگرتنی گەشتە ئاسمانییەکان بەھۆی رەوشی کەشوھەوا و کەمبوونەوەی ئاستی بینین بۆ کەمتر لە ٢٠٠ مەتر.

ئاماژەی بەوەشداوە، لە ھەر پێشھاتێکی نوێی پەیوەست بە جموجۆڵی ئاسمانی فرۆکەخانەکە، گەشتیاران و کۆمپانیاکانی فرۆکەوانی ئاگادار دەکاتەوە.

سەرچاوەیەک لە نوسینگەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق رایگەیاندووە، پرسی کشانەوە یان مانەوەی ھێزەکانی ئەمریکا لە عێراق، گفتوگۆ و مشتومڕی زۆری لەسەرەو تائێستاش حکومەتی عێراق و باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە بەغداد چەند جارێک گفتوگۆیان لەسەر ئەو پرسە کردووە و ھەماھەنگی تەواو لەنێوانیاندا ھەیە، بەڵام تائێستا بڕیاری یەکلاکەرەوە نەدراوە، چونکە پێویستی بە دانوستانی راستەوخۆیە لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای  ئەمریکا.

وتیشی، محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق پلانی ھەیە بۆ گفتوگۆ لەسەر ئەو پرسە سەردانی واشنتۆن بکات و لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای ئەو وڵاتە مانەوە یان کشانەوەی ھێزەکانی ئەمریکا لە عێراق یەکلایی بکاتەوە، بەڵام تائێستا وادەی سەردانەکە دیاری نەکراوە.