ھاوڵاتییەکە بە خۆی و ئاڵای وڵاتەوە بە شێوەیەکی عەفوی وتی: ئەگەر مام جەلال بمابایە دۆخەکە وا نەدەبوو.
چونکە قسەکەی بەرنامە بۆ دارێژراو نەبوو، چونکە لە دڵەوە  و بۆ تەقدیری عیراقی سەردەمی سەمام ئەمان بوو. نەیوت جەلال تاڵەبانی، نەیوت سەرۆک. وای وت وەک چۆن کوردێکی خۆمانی دەیڵێ: مام جەلال.
ھاوڵاتییەکە خۆپیشاندەرە، لایەنگری حزبەکانی حوکمرانە، رەخنەشی ھەیە کە شەھادەشی لە ماڵەوە کەوتووە و بێ کار و بێ کارەبایە وەک خۆپیشاندەری ناڕازی لەم سەری بەسرەوە تا ئەوسەری مەدینەی سەدری بەغدا، چونکە قسەی ئاست لە دڵەوە بۆ دڵە، ڕاستەوخۆ دوای گلەیی و گازندە وتی: ئەگەر مام جەلال بمابایە وەزع وای لێ نەدەھات.
رووی قسەی خۆپیشاندەر لە کەناڵێکی غەیری میدیاکەی حزبی مام جەلال بوو، رووی لە عیراق و عیراقییەکان بوو.
حەسرەتی خۆرسکانە بوو، بۆ زەمانی مام جەلال کە لە عومری درێژی وڵات زۆریش زەمەنێکی کۆن نییە تا بگوترێ نۆستالیجیایە
ھی تەقریبەن دەساڵ و قسوری  پێش ئێستایە.
زەمەنێک کە شیعە و سونە و کوردیش ھەر شیعە و سونەو کوردی ئێستا بوون، بەڵام مام جەلالێک ھەبوو کە خۆی تەرخانی بەرژەوەندی وڵات کردبوو. (سەمام ئەمانێک) ھەبوو کە وێنەکانی دەساڵی پێش ئێستا دەڵێ رۆژێ لە نەجەف و رۆژێ لە بەغدا و یەکی تر لە کەرکوک بوو. رۆژێک لای سەماحەتی ئایەتوڵلا سیستانی دیداری ھەبوو بۆ تەگبیری نیشتمانی و رۆژێکی تریش لەگەڵ سەماحەتی موقتەدا سەدر راوێژی ھێنمایەتی و بەشداری پرۆسەی سیاسیی بۆ پێشنیاز دەکرد.
ئەو کاتەش شیعە چەند حزب و چەند فرقە و چەند رەوت بوون بەڵام گشتیان سواری یەک سەفینەی نەجاتی عیراق دەبوون.
ئەوساش گشتیان دینی و دیندارو خاوەن ئاڵا فرە رەنگ بوون.
بەڵام وڵاتەکە بەشی گشتیانی دەکرد. سوننە پەرێشان و بریندار بوون و وەک ئێستا نەبوون. بەڵام شیعە و سوننە وێرای ناکۆکی ھیوایەکیان ھەبوو بۆ ئایندە و مام جەلالێکیان ھەبوو کە گشت سەرکردەکانیانی لەسەر خوانی ئاشتی و (تیکەی راوچی) ماسی مەسکوفی بەغدادی کۆ دەکردەوە.
ئەوساش عیراق کێشەدار  و شەڕ و شۆڕی تێدا بوو. ئیرھاب و قاعیدە و موقاوەمە دایڕزاندبوو.
بەڵام ھیوایەکی ھەبوو بۆ دوارۆژ، پەرۆشێکی ھەبوو کە ئەم رۆژە ناخۆشانەش تێدەپەڕن.
ھێزی چەکداری سەد دەوڵەت و میلشیای فرەی تێدابوو، بەڵام مام جەلالی ھەبوو کە شەرق و غەربی لە پێناو عیراقییەکان لەسەر یەک مێزی گفتوگۆ کۆدەکردەوە.
ئەوسا گەنجی دانەمەزراو و کارەبای بڕاو و خزمەتگوزاری کەم و کورت بە گەشبینی و نەخشە ڕێگای دواڕۆژ سپێردرابوو . کە خەڵک دەیزانی چەندە ئاڵۆز بێت سەرۆکێک ھەیە، مام جەلالێک گرێ ئاڵۆزەکان دەکاتەوە و گرژی و گیری و گازەکان خاو دەکاتەوە.
ھاوڵاتییەکی بێ بەرژەوەندیان دواند شەرحی حاڵی کرد وەک ئەوەی ھەیە: ئەگەر مام جەلال لە کایەدا بوایە وا ڕوی نەدەدا.
ئێستاش ئەگەر عیراقییەکان بیانەوێ سیحری چارەسەر لە کەلتوری مام جەلالدایە.
سەمام ئەمانی عیراق ماڵئاوایی کردووە. بەڵام لێی ئاسانتر نییە کە نەخشە ڕێگای مام جەلال ڕێنوێنیان بێت.
پێکەوەیی و سازان و گفتوگۆ، پێک سەلماندن و حساب بۆ ھەموو شتێک و کەسێک و لایەنێک کردن میراتی ئاوەدانی سەرۆک مام جەلالە بۆ ھەموو عیراقییەک، ئەو میراتە کەلتورێکی کەڵەگەتە لە دوورەوە بانگی ھەموان دەکات لە دەوری کۆببنەوە: ئەوە زەردەچەوەی نھێنی خاوکردنەوەی ناکۆکییەکان. مێزی گفتوگۆی سەرۆک مام جەلال جێی ھەمووانی تێدا دەبێتەوە.
تیکەی راوچی و ھەنگوین و گوێزی ھەورامان و ئێوارە خوانێکی سەر سفرەی مام جەلال کەفیلی ملح و زاد، نان و نمەکی دۆستایەتی ھەمووان بوو ئەو کەلتەرە ھەرماوە. ئەو ماڵە ھەر ئاوەدانە.

ئەوکات بەندە بەڕێوەبەری نوسینگەی کوردسات بووم لە بەغدا، ئەو ڕۆژە لە ئەنجومەنی حوکم بووم کە کۆبوونەوەی ئەنجومەنی حوکم ھەبوو، چوونە ناو کۆشکی کۆماری زۆر قورس بوو چونکە ھێشتا ھەموو شوێنەکان بە دەست ئەمریکاوە بوو کە پۆڵ بریمەر حاکمی مەدەنی عیراق بوو، مام جەلال ٨ ستافی ھەبوو کە ھەویەیان بۆ کرابوو لەلایەن CPAەوە کە دەیانتوانی بچنە ناو کۆشکی کۆماریەوە، من یەکێک بووم لەو ھەشت کەسە کە کاری ڕاگەیاندنم دەکرد.

لە ھۆڵی کۆبوونەوە کاک ئازادی وێنەگر کە پێمان دەگووت ئازادی گیتار وێنەگری تایبەتی مام جەلال و سکرتاریەت بوو، ئەو چووە ژوورەوە بۆ وێنەگرتن و ھەم فۆتۆ و ھەم ڤیدیۆشی دەگرت بۆ کوردسات و ڕۆژنامەی ئیتیحاد و کوردستانی نوی و تەلەفزیۆنی گەلی کوردستان، واتە ھەموو میدیاکانی یەکێتی و زۆرجار میدیاکانی تریش وێنە و ڤیدیۆکانیان بەکاردەھێنا.
لە ڕاڕەوی کۆبوونەوەکە وەستابووم بینیم محەمەد بەحر علوم بە شڵەژاوی ھاتە دەرێ، دواتر د. مەحمود عوسمان کە ھەردووکیان ئەندامی ئەنجومەنی حوکم بوون. بەو پێیەی دکتۆر مەحمود ھەمیشە نێوانی باش بوو لەگەڵ میدیا و منیش دەمناسی لێم پرسی دکتۆر ئەو ھاتوچۆ و شڵەژانە چیە؟ پێی وتم "مام جەلال قەومانی" زۆر بووە مەراقم کە بزانم چیە و ئایا دەکرێتە ھەواڵ یان تێدەپەڕێت.
دواتر بۆ پاش نیوەڕۆ چوومەوە بۆ ماڵی مام جەلال لە یەکێک لە سکرتێرەکانم پرسی بۆ ئەوەی بزانم ئەو کۆبوونەوەیە بکەین بە ھەواڵ وتی بۆ ناچیتە ژورەوە ھەر خۆیەتی مام کەسی لانیە فرسەتە خۆت پێی بڵێ، ئەو بڕیارانە کاک ئازادی وێنەگریش نەیدەتوانی بیدات کە بڵاوبێتەوە یان نا و تەنھا ئەویش دەچووە کۆبوونەوەکانەوە بۆ وێنەگرتن، ئیتر چومە ژورەوە و مام جەلال چاکەتەکەی دابوو بەسەر کورسیەکدا و دانیشتبوو لەسەر کورسیەکی تر کە لە دەوری مێزێکی گەورە بوون و لەسەر ئەو مێزە زۆر ڕۆژ نان دەخورا و میوانەکانی مام جەلال کە دەھاتن لەو شوینە نانیان دەخوارد. 
کوردسات گرنگی زۆری ھەبوو لای مام جەلال و ھەروەھا بەو پێیەی ھێرۆخان سەرپەرشتی دەکرد پشت و پەنایەکی گرنگ بوو بۆ کوردسات.
پاش سڵاو لێم پرسی ئەم کۆبوونەوەیەی ئەمڕۆ بکەین بە ھەواڵ؟ مام جەلال ناوی منی نەدەزانی پێی دەگوتم کوردسات، وتی ئا وەرە بنوسە، مام قسەی کرد و منیش دەستم کرد بە نوسین، لە ناوەڕاستدا ھەستمکرد فریا ناکەوم بۆ نوسین و وتم ئەمە مێژووی زۆر تێدایە و دەقیقە ڕەنگە ھەڵەیەک بکەم لەو ژمارانەدا، دیاربوو ئەو ڕۆژە مام جەلال زۆر کامەران بوو کە ئەو شەڕە گەورەیەی کردبوو و بەڵگەکانی خستبووە ڕوو، وتی "باشە، ئەو قەڵەمەم بەرێ" دەستی بۆ چاکەتەکەی ڕاکێشا کە لەناو چاکەتەکەی بوو، وەرەقەکانم خستە بەردەستی و دەستیکرد بە نوسین.
مام جەلال لەو سیاسیانە بوو دەیزانی ئەگەر ھەواڵێک گرنگ بێت دەبێت خۆی بینوسێت کە یەکێکیان لەبەر ئەوەبوو پەیامەکەی وەک خۆی بگات و نەک ڕاگەیاندن دەستکاری بکەن دووەم کە دەستوخەتی خۆی بوایە ئیتر کەس لە ڕاگەیاندن دەستکاری نەدەکرد، لە ڕووی زمانەوانیەوە ورد بوو پاشان خۆی یەکێک بوو لەوانەی بەشداری گەورە بوو لە زمانی ڕاگەیاندنی یەکێتیدا، کە دیارە یەکێتی زمانی نوسینی جیاواز بوو لە حزبەکانی تر. 
مام جەلال کە لەسەر کاغەزێک بینوسیایە ئەگەر لاپەرەکە تەواوبووایە دەچووە دیوی دووەمی لاپەرەکە واتە نەیدەکرد بە پەڕەیەکی تر، جگە لەوەش دەستوخەتی زۆر جوان بوو، بە ئاسانی دەخوێندرایەوە. 
ئەو وەرەقەیەی ئەو ھەواڵەی تیا نوسرابوو من لەلای خۆم بوو پاشان سکانم کرد و کە لە کاک ئازادم پرسی بۆ وێنە و ڤیدیۆکان کە من خەمم بوو ھەواڵەکە تێکستەکەی زۆر درێژە و پێویستە وێنەی ڤیدیۆمان زۆر بێت، ئەوەی باش بوو ھەم فۆتۆی جوانی گرتبوو ھەم ڤیدیۆش لە کاتێکدا ئەو کۆبوونەوەیە شڵەژانێکی زۆری دروستکردبوو ھەم لای سوننە و شیعەکان ھەم لای ئەمریکیەکان.
دواتر کاک ئازاد وێنە و ڤیدیۆکانی بۆ ناردین و فۆتۆکانیش بۆ ڕاگەیاندنەکانی تری یەکێتی نارد، ئێمەش بە ئێس ئێن جی ناردمان بۆ کوردسات لە سلێمانی و ئەو شەوە ھەواڵەکە بڵاوبووەوە.

گەورەشار یان مێترۆپۆلیس ( Metroplis) ناوێکە کە بۆ شارە گەورە و پڕ دانیشتووەکان بە کار دێت. گەورە شارەکان لە شارێکی ناوەندی و چەند شاری بچووکتری دەوەرووبەریان پێک ھاتوون. گەورە شارەکان گرینگی سیاسی، ئابووری، بازرگانی و کلتووری زۆریان ھەیە و وەکوو ناوچەی گرینگی بازرگانی ھەر وڵاتێک ھەژمار دەکرێن، ھەروەھا گەورە شارەکان ناوەندی وەرزشی، کلتووری، فێرکاری و گەشتیاری زۆریان تێدایە و بەو ھۆیەشەوە میوان و گەشتیار لە زۆری شار و وڵاتانی تر ڕووی لێ دەکەن .


شاری کەلار لەئێستادا شارێکی گەورەیە لە ھەرێمی کوردستان جوگرافیای شارەکە لەسەر کەناری ڕووباری سیروان ھەڵکەوتووە، شارێکی نوێی یە، تا سەرەتای حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو گوزارشت بوو لە دێیەک بەناوی کەلاری کۆن کە ئێستا یەکێکە لەگەڕەکانی شارەکە، ھەرچەندە لەسەرەتای سییەکانی سەدەی ڕابردو مەرکەزی ناحیەی قەڵای شێروانە بووە،شاری کەلار، کە سەنتەری قەزای کەلارە و ئێستا بە ناوەندی ئیدارەی گەرمیان  دەناسرێت، لە ماوەیەکی کورتدا گەشەکردنێکی زۆر و خێرای بەخۆیەوە دیوە، بەتایبەت لەماوەی ساڵانی ١٩٧٧ ھەتا ١٩٨٧ کە بەرزترین ڕێژەی گەشەکردنی ساڵانەی دانیشتووانی تۆمارکردووە، 

بەپێی ئامارە ناڕەسمییەکان لەئێستادا ژمارەی دانیشتووانی شاری کەلار بە زیاتر لە۳۰۰٠٠٠ سێ سەد ھەزار کەس دەخەمڵێندرێت.


کەلار خاوەن باشترین شوێنی ستراتیژیە لەکوردستان و عێراق چونکە باکور و باشور و ڕۆژئاوا پێکەوە دەبەستێتەوە .
شاری کەلار بەدووری ١٤٠ کم دەکەوێتە باشووری شاری سلێمانیەوە .بەدووری ٩٠کم باشووری ڕۆژھەڵاتی شاری کەرکوکە، ١٨٠ کم دوورە لەباکووری شاری بەغدادی پایتەختی عێراق ٣٥ کم

ھاوکات سنوری وڵاتی ئێرانە و  لە  سنووری ڕۆژھەڵاتی کوردستان دوورە و لەو دیوە لەگەڵ قەسری شیرین ھاوسنوورە.

ئەوەی دەبینین لە ئێستادا لە شاری کەلار ڕوودەدات وەکو زۆربوونی پرۆژەی نیشتەجێ بوون و بازرگانی و گەشتیاری .... ھتد ، شاری کەلار زۆر زیاتر پێویستی بەوە ھەیە خزمەت بکرێت و پرۆژەی زیاتری تێیدا ئەنجام بدرێت چونکە دانیشتوانی شاری کەلار تینووی ئەوەن شارەکە پەرەبسنێت و گەورەتر بێت .


ناوچەکە لەچەندین لایەنەوە خاوەن پێشکەوتنە لەڕووی وەرزشیەوە سەیربکەین خاوەن یانەیەکی وەرزشیە بەناوی یانەی شێروانە و چەندین یاریگا و یاریزانی ئاست بەرز و لەھەمانکاتدا بەوەناسراوە ناوچەیەکی تایبەتەلەڕووی ھاندەری وەرزشیەوە کە خاوەن ھەزاران ھاندەری زۆری وەرزشیە و بەتایبەت لەتۆپی پێدا.

لە ڕووی وەبەرھێنانەوە بەتایبەت پرۆژەکانی نیشتەجێ بوونەوە بەردەوام لەزیادبوندایە لەئێستادا زیاتر لە چواردە پرۆژەی نیشتەجێ بوون لە جێ بەجێ کردندایە لەھەمان کاتدا بەردەوام خواستی زیاتر ھەیە لەسەر پرۆژەکانی نیشتەجێ بوون بۆیە ئەم شارە لە گەورەبوندایە بەپێ خواستی یەکەکانی نیشتەجێ بوون .

لەڕووی بازرگانیەوە بەھەمان شێوەی پرۆژەی نیشتەجێ بوون لە زۆربوندایە پرۆژە بازرگانیەکان  وەک و کارگە و ناوچە پیشەسازیەکانەوە بەڵام ھێشتا بەپێی خواست و پێداویستیەکانی ھاوڵاتیانی شاری کەلار نیە بۆیە دەکرێت چەندین مۆڵی گەورەتری بازرگانی لەشارەکە بکرێتەوە .

بەتایبەتی بەھۆی نزیکی مەرزی پەروێزخان لەشاری کەلار وای کردووە کەلار ببێتە سەنتەرێکی گەورەی بازرگانی لەنێوان ھەرێمی کوردستان و ووڵاتی ئێران و ووڵاتی عێراق .

وە ھەروەھا بەنمونە ئەگەر سەیری  ڤیستیڤاڵی بازاڕ بکەین  لەم چەند ڕۆژەی دوایی  دەبینین خەڵکێکی زۆر تامەزرۆی ئەوەن سەردانی بکەن بەجۆش و خرۆشێکی زۆرەوە لەکەلار و گەرمیان و تەنانەت ناوچەکانی دیالە وشارەکانی ترەوە پێشوازی لێ دەکەن کە ئەمەش وادەکات کەلار دەبێت زیاتر پەرەبسێنێت و گەورەتربێت .

بۆیە ئەمانە دەرخەری ئەوەن  شاری کەلار دەخوازێت ببێتە گەورە شار و دوای چەند ساڵێکی تر دەبێتە گەورەترین شاری ئابوری و گەشتیاری لەھەرێمی کوردستان و ووڵاتی عێراق .