كۆریای باشور دەبێتە یەكەم وڵات كە لەمساڵدا چەكی لەیزەر جێگیر دەكات
٥ی ئابی ٢٠٢٤
٢٧٧
نوێترین هەواڵەکان
برینی كۆنی سوریا لە دوای ١٣ ساڵ سەرهەڵدەداتەوە، سوریا كە لە ساڵی ٢٠١١ەوە گیرۆدەی جەنگە و بەهۆیەوە لانیكەم ٥٧٠ هەزار كەس كوژراون و زیاتر لە حەوت ملیۆن كەسیش لە دانیشتوانی ئەو وڵاتە ئاوارەبوون .
لە نوێترین پێشهاتدا و لە كەمتر لە ٧٢ سەعاتدا زۆرینەی روبەری شاری حەلەب لەلایەن چەكدارانی نزیك لە توركیا دەستی بەسەردا گیرا.
دەسەڵاتی بەشار ئەسەد كە بە هاوپەیمانی تاران و مۆسكۆ لە قەڵەم دەدرێت تەنها لە سێ رۆژدا بە تەواوەتی لە حەلەب كشایەوە.
روسیا زیاتر لە سێ ساڵە سەرقاڵی جەنگی ئۆكراینایە و ئێرانیش بەهۆی ململانێ لەگەڵ ئیسرائیل زیاتر لە ساڵێكە سەرنجی لای هاوپەیمانەكەی نەماوە. ئەگەرچی ئێران و روسیا بە بەردەوامیی دەستیان بە حكومەتی دیمەشقەوە بووە، بەڵام لە بەرامبەردا توركیا بە بەردەوامی چەكدارانی نەیاری سوریای لە ئامێز گرتووە .
حەلەب كە شارێكی ستراتیژیی سوریایە، ساڵانێك زۆرە هەر لە كۆنەوە ناوەندێكی بازرگانی گرنگی نێوان رۆژئاوا و رۆژهەڵاتە و ژمارەی دانیشتوانەكەشی پێش جەنگی ساڵی ٢٠١١ زیاتر لە دوو ملیۆن و ٣٠٠ هەزار كەس بووە.
دەستەی تەحریر شام كە لە لیستی تیرۆری زۆربە وڵاتانی جیهان و بە تایبەتیش لیستی تیرۆری ئەمریكادایە ساڵی ٢٠١٧ لە هەناوی بەرەی نوسرە لەدایكبووە كە ئەو بەرەیەش ساڵی ٢٠١٢ لە جەنگی سوریا دروستبوو.
دوای هەشت ساڵ جارێكی دیكە حەلەب كەوتە دەست چەكدارانی نەیاری دیمەشق كە وەك دوەمین شاری گەوەرەی سوریا لە كەمتر لە چوار رۆژدا لە لایەن چەكدارانەوە كۆنترۆڵكرا.
چەكدارانی تەحریر شام لەدوای ساڵی ٢٠١٦ نەیانتوانیبو حەلەب كۆنتڕۆڵبكەن، چونكە ساڵی ٢٠٢٠ لە چوارچێوەی رێككەتنی ئاستانە زۆربەیان بەرەوە ئیدلیب كشانەوە .رژێمی سوریا دەڵێت ئەو چەكدارانە پێشێلی رێككەوتنی ٢٠١٩ ەیان كردووە كە لە سەر ناوچەكانی حەلەب و ئیدلیب كراوە. زۆرینەی ئەو گروپە چەكدارانە كە لەلایەن تەحریرشام سەركردایەتییان دەكرێت لە ئیدلیب و عەفرین بە پشتیوانی توركیا جێگیر كرابوون.
لە شەڕ و پێكدادانی نێوان هێزە چەكدارەكان و سەربازانی سوریا زیاتر ٤٠٠ كەس كوژراون كە ٦١ كەسیان هاووڵاتی مەدەنین و زۆرینەیان ژن و منداڵن.
روسیا دوای ٨ ساڵ تەنها لە دوو رۆژدا ٦٣ جار بە فڕۆكەی جەنگی بۆردومانی پێگە و بنكەسەربازییەكانی چەكدارانی تەحریر شام و هاوپەیمانەكانی كردووە.چەكدارانی تەحریر شام دوای كۆنترۆڵكردنی زۆرینەی خاكی حەلەب رایانگەیاند ١٩ گوند و ناوچەی حەممای-یان كۆنتڕۆڵ كردووە.
لێشاوی پەنابەرانی كورد بۆ بەریتانیا، وەزیری ناوخۆی ئەو وڵاتەی ناچاركرد بێتە عیراق و هەرێمی كوردستان و رێككەوتنێكیان لەگەڵدا ئیمزا بكات.
سەردانەكە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی قاچاخچێتی بە مرۆڤ و دانانی تۆڕێكی پەیوەندییە لە ناوچەكە و ئەوروپادا.
لە بارەی سەردانەكەشەوە حكومەتی بەریتانیا رایگەیاندووە، یەكەمین رێككەوتنی ئەمنیان لەگەڵ عیراق ئیمزاكردووە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی قاچاخچێتی كردن بە مرۆڤ و توندكردنەوەی سنورەكان و هاریكاری ئەمنی.
ئیڤێت كوپەر وەزیری ناوخۆی بەریتانیا بە سەردانێكی رەسمی گەیشتە عیراق و هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی رێگری لە كۆچی بەلێشاوی هاوڵاتیان بۆ ئەو وڵاتە بكەن.
لە سەردانەكەیدا كوپەر چاوی كەوتووە بە محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران و عەبدولئەمیر شەمەری وەزیری ناوخۆ و قۆئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عیراق و فایەق زیدان سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەری.
هاوكات لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت و رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ كۆبوەتەوە.
لە كۆبونەوەكەی قوباد تاڵەبانی و ئیڤێت كوپەر باس لە پەیوەندییەكانی نێوان هەردوولا كرا لە هەموو بوارەكاندا و بە تایبەت هەماهەنگییە ئەمنییەكان بۆ كەمكردنەوەی دیاردەكانی كۆچی نایاسایی و تاوانی رێكخراو و بەرەنگاربوونەوەی قاچاخی مادەی هۆشبەر.
بەپێی راگەیەنراوی حكومەتی بەریتانیاش، لەندەن ٣٠٠ هەزار پاوەند بە عیراق دەدات و راهێنان بە هێزەكانی پاسەوانی سنوریش دەكات بۆ رێگریكردن لە تاوانی رێكخراو لەناویاندا قاچاخچێتی بە مرۆڤەوە.
بەپێی رێككەوتنەكە حكومەتی عیراق و بەریتانیا هەماهەنگی دەكەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی كۆیلایەتی مرۆڤ و سپیكردنەوەی پارە و ئەنجامدانی چەند كەمپینێك بۆ هۆشیاركردنەوەی گروپە بە ئامانجگیراوەكان لەلایەن قاچاخچیەكان و بەدواداچوون بۆ كۆكردنەوەی زانیاری دەكەن لەسەر قاچاخچیەكان.
لە رێككەوتنەكەدا هاتووە بەریتانیا هەڵدەستێت بە دیپۆرتكردنەوەی ئەو كەسانەی كە مافی مانەوەیان نییە لەو وڵاتەدا.
هاوكات بەریتانیا رێككەوتنێكی تری لەگەڵ هەرێمی كوردستانیش ئیمزاكرد و بەپێی رێككەوتنەكەش بڕی ٢٠٠ هەزار پاوەند بە هەرێم دەدات و توانای حكومەتی هەرێمیش بۆ راگرتنی كۆچی نایاسایی پەنابەران بۆ ئەو وڵاتەكەی و و كۆنتڕۆڵكردنی سنورەكان بەرزدەكاتەوە.
وەزیری ناوخۆی بەریتانیا دەڵێت، تۆڕەكانی قاچاخچێتی خەڵك لە هەرێمی كوردستانەوە دەبەنە باكوری فەرەنسا و ئەڵمانیا و ئەوروپا و دواتر بە بەلەمی بچوك دەیانپەڕێننەوە بەریتانیا.
پێشتر حكومەتی ئێستای بەریتانیا دژایەتی سیاسەتەكانی ریشی سوناكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی ئەو وڵاتەی دەكرد بۆ دیپۆرتكردنەوەی پەنابەران بۆ رواندا و بەوەش لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا هاوسۆزی و پشتیوانی كەسانی بیانی دانیشتووی وڵاتەكەی بۆ خۆی مسۆگەر كرد، بەڵام لەم ئێستادا رێككەوتن لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا و وڵاتانی تردا دەكات بۆ رێگریكردن لە چوونی پەنابەران بۆ وڵاتەكەی.
بەتۆمەتی ئەنجامدانی تاوانی جەنگ لە غەززە، بنیامین ناتانیاهۆ گەشتی ١٢٠ وڵاتی لێ قەدەغەكرا و فەرمانی دەستگیركردنیشی بۆ دەركرا.
دادگای تاوانی نێودەوڵەتی_ لاهای، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل و یواڤ گالانت وەزیری پێشووی بەرگری و محەمەد زەیف فەرماندەی لیواكانی عیزەدین قەسام باڵی چەكداری حەماس دەركرد.
دادگای لاهای دەڵێت، ناتانیاهۆ و گالانت تۆمەتبارن بە ئەنجامدانی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ لە ٨ی مانگی ١٠ی ٢٠٢٣ تا ٢٠ی مانگی ٥ی ٢٠٢٤، لەوانەش، كوشتن و گۆشەگیری و كاری نامرۆڤانەی دیكە.
دادگاكە ئاماژەی بەوەشكردووە، قبوڵكردنی دەسەڵاتی دادگا لەلایەن ئیسرائیلەوە پێویست نیە، بۆیە ١٢٠ وڵاتی ئەندامی دادگاكە، لەرووی یاساییەوە پابەندن بە رادەستكردنەوەی كەسانی داواكراو و جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگاكە.
دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەكان دامەزراوەیەكی نێودەوڵەتییە و ئەركی دادگاییكردنی ئەو كەسانەیە كە تۆمەتبارن بە كۆمەڵكوژی و تاوانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ.
هەریەك لە فەرەنسا، ئەڵمانیا، ئیتاڵیا، ئەرجەنتین، بەرازیل، باشووری ئەفریقا، سەنیگال، ژاپۆن، كۆریای باشوور، وە وڵاتە زلهێزە دیارەكان ئەندامن تیایدا، هەریەك لە ئەمریكا و چین و روسیا و ئیسرائیلیش ئەندامی دادگاكە نین.
دەسەڵاتدارانی ئیسرائیل بەتوندی دژی بڕیارەكەی دادگای لاهای وەستانەوەو نووسینگەی ناتانیاهۆش رایگەیاند، بڕیارەكەی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەكان، دژی جولەكەكانە، ئیسرائیلیش ئەو تۆمەتە گاڵتەجارانە رەتدەكاتەوە كە ئاڕاستەی دەكرێن.
لای خۆیەوە كاسبار فلید كامپ، وەزیری دەرەوەی هۆڵەندا ئامادەیی نیشاندا بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای لاهای و بە پابەندكەری وەسف كرد.
هاوكات وەزارەتی دەرەوەی فەرەنساش دووپاتیكردەوە، بڕیارەكەی لاهای لەگەڵ بنەماكانی دادگاكەدا دەگونجێت.
جۆزێف بۆرێل نوێنەری دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا، بڕیارەكەی دادگای لاهای بە پابەندكەر لە قەڵەمداو ئامادەیی یەكێتی ئەوروپای نیشاندا بۆ دەستگیركردنی ناتانیاهۆ و گالانت، وتیشی، پێویستە رێز لە بڕیارەكەی دادگا بگیرێت و جێبەجێ بكرێت.
هەروەها حكومەتی بەلجیكا ئامادەیی نیشاندا بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای لاهای و داوای لە وڵاتانی ئەوروپی كرد پابەند بن بە بڕیارەكەو سزای ئابووری بەسەر قەوارەی ئیسرائیلدا بسەپێنن.
هەریەك لە بزوتنەوەی حەماس و فەتحی فەلەستینیش پێشوازییان لە بڕیارەكەی دادگا كرد و داوایانكرد وڵاتان هاوكار بن لە دەستگیركردن و دادگاییكردنی ناتانیاهۆ و گالانت.
كەناڵی ١٣ی ئیسرائیلی بڵاویكردەوە، فەرمانی دەستگیركردنەكەی ناتانیاهۆ و گالانت پێشتر دەركرابوو، بەڵام رانەگەیەندرابوو، هەڵگیرا بۆ كاتێكی دیاریكراو.
زۆرترین بینراو
مارکۆ میندیسینۆ وەزیری رەگەزنامە و کۆچی کەنەدی لە لێدوانێکدا ئاشکرای کردوە، تا کۆتایی ئەم ساڵ ٤٠١ ھەزار کۆچبەر وەردەگرن، ئەوەشی ئاشکرا کردوە، ئەو کۆچبەرانەی لەلایەن وڵاتەکەیەوە پەسەند دەکرێن، مافی مانەوەی ھەمیشەیییان بۆ دەستەبەر دەکەن.
وەزیرەکەی کەنەدا ئاماژەی بۆ ئەوەش کردوە، ئەو ژمارەی کۆچبەرانەی بۆ ئەم ساڵ دیارییکراون گەورەترین ژمارەی کۆچبەرانە لە ماوەی ساڵێکدا قبوڵ کرابن.
پەیوەست بەو رێگەیەی کۆچبەران بۆ گەیشتن بە کەنەدا دەیگرنەبەر، رێکخراوەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە داواکارییەکان بۆ دروستکردنی ھەماھەنگی بۆ ئەو مەبەستە زۆر کەمن، لەو چوارچێوەیەدا رێکخراوی ھاوکاری لەگەڵ خوازیارانی وەرگرتنی مافی پەنابەری لە تورکیا کە بە ئەسام ناسراوە رایگەیاندوە، رێکخراوەکەیان ھیچ داواکارییەکی پەنابەرانی بەدەست نەگیشتوە کە داوایان کردبێت لە کەنەدا مافی پەنابەرییان بۆ دەستەبەر بکرێت.
لە لایەکی ترەوە چالاکوانێکی سوری ئاشکرای کردوە، دوابەدوای ئاشکراکردنی وەرگرتنی کۆچبەران لەلایەن کەنەداوە، ئەو رێکخراوانەی لەگەڵ کۆمسیۆنی کۆچبەرانی سەر بە نەتەوەیەکگرتوەکان لە نێویشیاندا رێکخراوی سام ئاشکرای کردوە، بەھیچ شێوەیەک ناویان بۆ ئەو مەبەستە تۆمار نەکردوە، ئەوەشی ئاشکرا کردوە، پێدانی مافی مانەوە بۆ ئەو کەسانەی بە مەبەستی کارکردن دەچنە ئەو وڵاتە جیاوازە لەو داواکارییانەی بۆ وەرگرتنی مافی پەنابەرییە.
بەپێی بەرنامەیەکی حکومەتی کەنەدا لەم ساڵدا ٤٠١ ھەزار کۆچبەر وەردەگیرێن و لە ٢٠٢٢دا ٤١١ ھەزار و لە ٢٠٢٣دا ٤٢١ ھەزار کۆچبەر وەردەگیرێن، بۆ ئەو مەبەستەش لە پێگەی رەسمی حکومەتی کەنەدادا فۆرمی زانیاریی بڵاو کراوەتەوە.
ڤارۆشا ناوچەیەکی چۆڵکراوی شاری "فاماگۆستا"یە لە بەشە تورکیەکەی قوبرس، بەر لە ھێرشی سوپای تورکیا بۆ شارەکە لە ساڵی ١٩٧٤، ناوچەیەکی گەشتیاریی بەناوبانگ بوو، بەڵام لەو ساڵەوە خەڵکەکەی بە ناچاری شارەکەیان چۆڵکرد و ئێستا سەردانیکردنی قەدەغەیە، بەڵام دوای ٤٧ ساڵ لە چۆڵکردنی شارەکە و داگیرکردنی لەلایەن تورکیاوە، حکومەتی ئەنقەرە پلانی ئاوەدانکردنەوەی ئەو شارە مێژوویی و گەشتیارییەی گەڵاڵە کردووە، ئەو پلانەش لە سەردانێکی سەرۆک کۆماری تورکیا بۆ بەشە تورکیەکەی قوبرس بە ئاشکرا باسی لێوەکرا و نەیارەکانیش دەرکەوتن.
لەو چوارچێوەیەدا ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، پڕۆژەی ئاوەدانکردنەوەی شاری ڤارۆشای خۆرھەڵاتی قوبرسی ئیدانە کرد و ڕایگەیاند، ھەوڵی دانیشتووانی بەشە تورکییەکەی قوبرس بە پشتیوانی تورکیا، بۆ کردنەوەی شارەکە کارێکی ئیستیفزاییە و پێچەوانەی ئەو بەڵینانەیە کە پێشتر دراون، بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان بە ڕێگەی دیالۆگ.
ھاوکات "ژان ئیف لۆدریان" وەزیری دەرەوەی فەڕەنساش ئیدانەی پلانەکەی تورکیای کرد و پشتیووانی وڵاتەکەی بۆ قوبرس دژی پلانەکەی ئەردۆغان دووپاتکردەوە و ڕایگەیاند، ئەو پرسە لە نەتەوەویەکگرتووەکان تاوتوێ دەکرێت. جگە لە ئەمریکا و فەڕەنسا، یۆنان و قوبرسیش دژایەتی پلانەکەیانکرد و ڕەتیانکردەوە.
پێش داگیرکردنی لەلایەن تورکیاوە لە ٢٠ی تەمووزی ١٩٧٤، ژمارەی دانیشتووانی شاری ڤارۆشا نزیکەی ٤٠ ھەزار کەس بووە، کە بەھۆی ھێرشی تورکیا و کشانەوەی سوپای یۆنان، تەواوی دانیشتووانەکەی شارەکەیان چۆڵکرد و ئێستا شارەکە بە شاری تارمایی و دێوەزمەکان ناودەبرێت، کە سەرباری چەندین ھەوڵی نێودەوڵەتی و نەتەوە یەکگرتووەکان ھێشتا دانیشتووانەکەی نەگەڕاونەتەوە بۆ شارەکە.
وەزارەتی بەرگری روسیا رایگەیاند، شەممە مانۆڕێکی ئەتۆمی گەورە دەستپێدەکەن و خودی "پوتن" سەرپەرشتی دەکات، کە تیایدا راھێنان و چەندین تاقیکردنەوە لەسەر مووشەکی بالیستی کیشوەر بڕ و مووشەکی جۆری کروز دەکرێت و توانای ئەتۆمی ھەڵدەسەنگێنرێت.
ئەگەرچی وڵاتانی خۆرئاوا دەڵێن ئەو مانۆڕە بۆ ئەوەیە روسیا توانا و ھێزی ئەتۆمی خۆی پیشان بدات و نوێترین نمایشی ھێزە کە روسیا دەیکات، بەڵام "دیمتری بیسکۆڤ" وتەبێژی کۆشکی کرملین رەتیکردۆتەوە ئەو مانۆڕە پەیوەندی بە ئاڵۆزییەکانەوە لەگەڵ وڵاتانی خۆرئاوا ھەبێت و دەڵێت، ئەوە تەنھا راھێنانێکی رۆتینییە و شەفافن تیایدا.
لەلایەکی ترەوە، مانۆڕی ھاوبەشی نێوان روسیا و بێلاڕوس بەردەوامی ھەیە کە تا ٢٠ی ئەم مانگە بەردەوام دەبێت، لەگەڵ تەواوبوونی مانۆڕەکەش، بڕیارە ھیچ ھێزێکی روسی لە خاکی بێلاڕوس نەمێنێتەوە.
لە رۆژی دەستپێکردنی کۆنفرانسی میونشن، "پوتن" پێشوازی لە "ئەلیکساندەر لۆکاشینکۆ" سەرۆکی بێلاڕوس کرد و ھەڵسەنگاندنیان بۆ ھەماھەنگی سەربازیی و مانۆڕە ھاوبەشەکەیان کردووە.
مانۆڕەکانی روسیا لەکاتێکدایە کە "جۆ بایدن" سەرۆکی ئەمریکا ھۆشداری داوە لەوەی پێدەچێت روسیا لە ماوەی چەند رۆژی داھاتوودا داگیرکارییەکەی بۆ سەر "ئۆکراین" دەستپێبکات، بەڵام "ماریا زاخارۆڤا" وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی روسیا رایگەیاندووە، لێدوانەکانی ئەمریکا لەبارەی داگیرکردنی "ئۆکراین"، ئاماژەیەکە بۆ شکست و لاوازی زانیارییە ھەواڵگیرییەکانیان.