برینی كۆنی سوریا لە دوای ١٣ ساڵ سەرهەڵدەداتەوە، سوریا كە لە ساڵی ٢٠١١ەوە گیرۆدەی جەنگە و بەهۆیەوە لانیكەم ٥٧٠ هەزار كەس كوژراون و زیاتر لە حەوت ملیۆن كەسیش لە دانیشتوانی ئەو وڵاتە ئاوارەبوون .

لە نوێترین پێشهاتدا و لە كەمتر لە ٧٢ سەعاتدا زۆرینەی روبەری شاری حەلەب لەلایەن چەكدارانی نزیك لە توركیا دەستی بەسەردا گیرا.

دەسەڵاتی بەشار ئەسەد كە بە هاوپەیمانی تاران و مۆسكۆ لە قەڵەم دەدرێت تەنها لە سێ رۆژدا بە تەواوەتی لە حەلەب كشایەوە.

روسیا زیاتر لە سێ ساڵە سەرقاڵی جەنگی ئۆكراینایە و ئێرانیش بەهۆی ململانێ لەگەڵ ئیسرائیل زیاتر لە ساڵێكە سەرنجی لای هاوپەیمانەكەی نەماوە. ئەگەرچی ئێران و روسیا بە بەردەوامیی دەستیان بە حكومەتی دیمەشقەوە بووە، بەڵام لە بەرامبەردا توركیا بە بەردەوامی چەكدارانی نەیاری سوریای لە ئامێز گرتووە .

حەلەب كە شارێكی ستراتیژیی سوریایە، ساڵانێك زۆرە هەر لە كۆنەوە ناوەندێكی بازرگانی گرنگی نێوان رۆژئاوا و رۆژهەڵاتە و ژمارەی دانیشتوانەكەشی پێش جەنگی ساڵی ٢٠١١ زیاتر لە دوو ملیۆن و ٣٠٠ هەزار كەس بووە.

دەستەی تەحریر شام كە لە لیستی تیرۆری زۆربە وڵاتانی جیهان و بە تایبەتیش لیستی تیرۆری ئەمریكادایە ساڵی ٢٠١٧ لە هەناوی بەرەی نوسرە لەدایكبووە كە ئەو بەرەیەش ساڵی ٢٠١٢ لە جەنگی سوریا دروستبوو.

دوای هەشت ساڵ جارێكی دیكە حەلەب كەوتە دەست چەكدارانی نەیاری دیمەشق كە وەك دوەمین شاری گەوەرەی سوریا لە كەمتر لە چوار رۆژدا لە لایەن چەكدارانەوە كۆنترۆڵكرا.

چەكدارانی تەحریر شام لەدوای ساڵی ٢٠١٦ نەیانتوانیبو حەلەب كۆنتڕۆڵبكەن، چونكە ساڵی ٢٠٢٠ لە  چوارچێوەی رێككەتنی ئاستانە زۆربەیان بەرەوە ئیدلیب كشانەوە .رژێمی سوریا دەڵێت ئەو چەكدارانە پێشێلی رێككەوتنی ٢٠١٩ ەیان كردووە كە لە سەر ناوچەكانی حەلەب و ئیدلیب كراوە. زۆرینەی ئەو گروپە چەكدارانە كە لەلایەن تەحریرشام سەركردایەتییان دەكرێت لە ئیدلیب و عەفرین بە پشتیوانی توركیا جێگیر كرابوون.

لە شەڕ و پێكدادانی نێوان هێزە چەكدارەكان و سەربازانی سوریا زیاتر ٤٠٠ كەس كوژراون كە ٦١ كەسیان هاووڵاتی مەدەنین و زۆرینەیان ژن و منداڵن.

روسیا دوای ٨ ساڵ تەنها لە دوو رۆژدا ٦٣ جار بە فڕۆكەی جەنگی بۆردومانی پێگە و بنكەسەربازییەكانی چەكدارانی تەحریر شام و هاوپەیمانەكانی كردووە.چەكدارانی تەحریر شام دوای كۆنترۆڵكردنی زۆرینەی خاكی حەلەب رایانگەیاند ١٩ گوند و ناوچەی حەممای-یان كۆنتڕۆڵ كردووە.
 

لێشاوی پەنابەرانی كورد بۆ بەریتانیا، وەزیری ناوخۆی ئەو وڵاتەی ناچاركرد بێتە عیراق و هەرێمی كوردستان و رێككەوتنێكیان لەگەڵدا ئیمزا بكات.
سەردانەكە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی قاچاخچێتی بە مرۆڤ و دانانی تۆڕێكی پەیوەندییە لە ناوچەكە و ئەوروپادا. 

لە بارەی سەردانەكەشەوە حكومەتی بەریتانیا رایگەیاندووە، یەكەمین رێككەوتنی ئەمنیان لەگەڵ عیراق ئیمزاكردووە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی قاچاخچێتی كردن بە مرۆڤ و توندكردنەوەی سنورەكان و هاریكاری ئەمنی. 

ئیڤێت كوپەر وەزیری ناوخۆی بەریتانیا بە سەردانێكی رەسمی گەیشتە عیراق و هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی رێگری لە كۆچی بەلێشاوی هاوڵاتیان بۆ ئەو وڵاتە بكەن. 

لە سەردانەكەیدا كوپەر چاوی كەوتووە بە محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران و عەبدولئەمیر شەمەری وەزیری ناوخۆ و قۆئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عیراق و فایەق زیدان سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەری.

هاوكات لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت و رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ كۆبوەتەوە.

لە كۆبونەوەكەی قوباد تاڵەبانی و ئیڤێت كوپەر باس لە پەیوەندییەكانی نێوان هەردوولا كرا لە هەموو بوارەكاندا و بە تایبەت هەماهەنگییە ئەمنییەكان بۆ كەمكردنەوەی دیاردەكانی كۆچی نایاسایی و تاوانی رێكخراو و بەرەنگاربوونەوەی قاچاخی مادەی هۆشبەر.

بەپێی راگەیەنراوی حكومەتی بەریتانیاش، لەندەن ٣٠٠ هەزار پاوەند بە عیراق دەدات و راهێنان بە هێزەكانی پاسەوانی سنوریش دەكات بۆ رێگریكردن لە تاوانی رێكخراو لەناویاندا قاچاخچێتی بە مرۆڤەوە.

بەپێی رێككەوتنەكە حكومەتی عیراق و بەریتانیا هەماهەنگی دەكەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی كۆیلایەتی مرۆڤ و سپیكردنەوەی پارە و ئەنجامدانی چەند كەمپینێك بۆ هۆشیاركردنەوەی گروپە بە ئامانجگیراوەكان لەلایەن قاچاخچیەكان و بەدواداچوون بۆ كۆكردنەوەی زانیاری دەكەن لەسەر قاچاخچیەكان. 

لە رێككەوتنەكەدا هاتووە بەریتانیا هەڵدەستێت بە دیپۆرتكردنەوەی ئەو كەسانەی كە مافی مانەوەیان نییە لەو وڵاتەدا. 

هاوكات بەریتانیا رێككەوتنێكی تری لەگەڵ هەرێمی كوردستانیش ئیمزاكرد و بەپێی رێككەوتنەكەش بڕی ٢٠٠ هەزار پاوەند بە هەرێم دەدات و توانای حكومەتی هەرێمیش بۆ راگرتنی كۆچی نایاسایی پەنابەران بۆ ئەو وڵاتەكەی و و كۆنتڕۆڵكردنی سنورەكان بەرزدەكاتەوە.

 
وەزیری ناوخۆی بەریتانیا دەڵێت، تۆڕەكانی قاچاخچێتی خەڵك لە هەرێمی كوردستانەوە دەبەنە باكوری فەرەنسا و ئەڵمانیا و ئەوروپا و دواتر بە بەلەمی بچوك دەیانپەڕێننەوە بەریتانیا. 

پێشتر حكومەتی ئێستای بەریتانیا دژایەتی سیاسەتەكانی ریشی سوناكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی ئەو وڵاتەی دەكرد بۆ دیپۆرتكردنەوەی پەنابەران بۆ رواندا و بەوەش لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا هاوسۆزی و پشتیوانی كەسانی بیانی دانیشتووی وڵاتەكەی بۆ خۆی مسۆگەر كرد، بەڵام لەم ئێستادا رێككەوتن لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا و وڵاتانی تردا دەكات بۆ رێگریكردن لە چوونی پەنابەران بۆ وڵاتەكەی.
 

بەتۆمەتی ئەنجامدانی تاوانی جەنگ  لە غەززە، بنیامین ناتانیاهۆ گەشتی ١٢٠ وڵاتی لێ قەدەغەكرا و فەرمانی دەستگیركردنیشی بۆ دەركرا.

دادگای تاوانی نێودەوڵەتی_ لاهای، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل و یواڤ گالانت وەزیری پێشووی بەرگری و محەمەد زەیف فەرماندەی لیواكانی عیزەدین قەسام باڵی چەكداری حەماس دەركرد.

دادگای لاهای دەڵێت، ناتانیاهۆ و گالانت تۆمەتبارن بە ئەنجامدانی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ لە ٨ی مانگی ١٠ی ٢٠٢٣ تا ٢٠ی مانگی ٥ی ٢٠٢٤، لەوانەش، كوشتن و گۆشەگیری و كاری نامرۆڤانەی دیكە.

دادگاكە ئاماژەی بەوەشكردووە، قبوڵكردنی دەسەڵاتی دادگا لەلایەن ئیسرائیلەوە پێویست نیە، بۆیە ١٢٠ وڵاتی ئەندامی دادگاكە، لەرووی یاساییەوە پابەندن بە رادەستكردنەوەی كەسانی داواكراو و جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگاكە.

دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەكان دامەزراوەیەكی نێودەوڵەتییە و ئەركی دادگاییكردنی ئەو كەسانەیە كە تۆمەتبارن بە كۆمەڵكوژی و تاوانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ.

هەریەك لە فەرەنسا، ئەڵمانیا، ئیتاڵیا، ئەرجەنتین، بەرازیل، باشووری ئەفریقا، سەنیگال، ژاپۆن، كۆریای باشوور، وە وڵاتە زلهێزە دیارەكان ئەندامن تیایدا، هەریەك لە ئەمریكا و چین و روسیا و ئیسرائیلیش ئەندامی دادگاكە نین.

دەسەڵاتدارانی ئیسرائیل بەتوندی دژی بڕیارەكەی دادگای لاهای وەستانەوەو نووسینگەی ناتانیاهۆش رایگەیاند، بڕیارەكەی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەكان، دژی جولەكەكانە، ئیسرائیلیش ئەو تۆمەتە گاڵتەجارانە رەتدەكاتەوە كە ئاڕاستەی دەكرێن.

لای خۆیەوە كاسبار فلید كامپ، وەزیری دەرەوەی هۆڵەندا ئامادەیی نیشاندا بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای لاهای و بە پابەندكەری وەسف كرد.

هاوكات وەزارەتی دەرەوەی فەرەنساش دووپاتیكردەوە، بڕیارەكەی لاهای لەگەڵ بنەماكانی دادگاكەدا دەگونجێت.

جۆزێف بۆرێل نوێنەری دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا، بڕیارەكەی دادگای لاهای بە پابەندكەر لە قەڵەمداو ئامادەیی یەكێتی ئەوروپای نیشاندا بۆ دەستگیركردنی ناتانیاهۆ و گالانت، وتیشی، پێویستە رێز لە بڕیارەكەی دادگا بگیرێت و جێبەجێ بكرێت.

هەروەها حكومەتی بەلجیكا ئامادەیی نیشاندا بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای لاهای و داوای لە وڵاتانی ئەوروپی كرد پابەند بن بە بڕیارەكەو سزای ئابووری بەسەر قەوارەی ئیسرائیلدا بسەپێنن.

هەریەك لە بزوتنەوەی حەماس و فەتحی فەلەستینیش پێشوازییان لە بڕیارەكەی دادگا كرد و داوایانكرد وڵاتان هاوكار بن لە دەستگیركردن و دادگاییكردنی ناتانیاهۆ و گالانت.

كەناڵی ١٣ی ئیسرائیلی بڵاویكردەوە، فەرمانی دەستگیركردنەكەی ناتانیاهۆ و گالانت پێشتر دەركرابوو، بەڵام رانەگەیەندرابوو، هەڵگیرا بۆ كاتێكی دیاریكراو.