نزیكەی یەك ملیۆن چەكی ئەمریكی لە ئەفغانستان دیار نییە و نەتەوە یەكگرتووەكانیش دەڵێت، كەوتوونەتە دەست رێكخراوی تیرۆریستی قاعیدە.

دوای كشانەوەی بەپەلەی ئەمریكا لە ساڵی 2021 لە ئەفغانستان، نزیكەی یەك ملیۆن چەكی جۆری"ئێم4 و ئێم16" كەوتە دەست چەكدارانی تاڵیبان كاتێك دوای 20 ساڵ گەڕانەوە بۆ جڵەگرتنەوەی وڵاتەكەیان.

هەواڵگری ئەمریكا پێیوایە ئەو چەكانە لەناوچوون یان فرۆشراون یان بە قاچاخ بۆ گروپەكانی دیكە براون، نەتەوە یەكگرتووەكانیش پێیوایە بەشێك لەو چەكانە كەوتوونەتە دەست لایەنەكانی سەر بە رێكخراوی تیرۆریستی قاعیدە و حوسییەكانی یەمەن.

تاڵیبان لە كۆتایی ساڵی رابردودا لە دەوحە دانی بەوەدا نا كە لانیكەم نیوەی ئەو چەكانەی ئەمریكا لەناوچوون یان لانیكەم لە دەستی ئەواندا نەماون.

دوای ئەوەی تاڵیبان دەسەڵاتی گرتەوە دەست لە ئەفغانستان، بۆ ماوەی ساڵێك بازاڕی چەك لەو وڵاتە گەرم بوو، بەڵام ئێستا لە رێگەی واتسئاپەوە كڕین و فرۆشتنەكە دەكرێت.

دۆناڵد ترەمپ لە یەكەمین كۆبوونەوەی كابینەكەی لە ئیدارەی نوێدا داوای وەرگرتنەوەی ئەو چەكانەی كرد كە بەهاكەیان دەگاتە زیاتر لە 85 ملیار دۆلار.

لە وەڵامی لێدوانەكانی ترەمپدا، زەبیحوڵا موجاهید وتەبێژی تاڵیبان بە تەلەفزیۆنی رەسمی ئەفغانستانی راگەیاند، ئەوان ئەو چەكانەی ئەمریكایان بە دەسكەوتی جەنگ گرتووە و بەكاریان دەهێنن بۆ بەرگریكردن لە وڵات و رووبەڕووبوونەوەی هەر هەڕەشەیەكی گروپەكان.

جگە لە چەكە سوكەكان، سەدان ئۆتۆمبێلی هامڤی و هەمەر و هێلیكۆپتەری جۆری بلاك هۆك لە كۆگاكانی قەندەهاردا بەجێهێڵراون، بەڵام هێشتا نەتوانراوە بەكاربهێنرێن، بەهۆی كەمی توانای كارپێكردن و نەبوونی كەسی شارەزا.

بەپێی راپۆرتێكی 2023ـی نوسینگەی لێكۆڵینەوەی یاسایی سەر بە وەزارەتی بەرگری ئەمریكا، 78 فڕۆكە بۆ حكومەتی ئەوكاتەی ئەفغانستان بە تێچووی 923.3 ملیۆن دۆلار كڕدراون، بەڵام لە ئێستادا لە خزمەتكردن نەماون و ماوەیان بەسەرچووە.

95 هەزار و 524 موشەكی زەمینیش بە بەهای 6.54 ملیۆن دۆلار، زیاتر لە 40 هەزار ئۆتۆمبێلی سەربازیی و ناسەربازیی و دوو هەزار ئۆتۆمبێلی هامڤی و 70 ئۆتۆمبێلی پاككردنەوەی كێلگەكانی مین، زیاتر لە 300 هەزار چەك و دوربین لە نێوان ساڵانی 2005 بۆ 2020 بۆ سوپای پێشوی ئەفغانستان بەجێهێڵراون.

راپۆرتەكە ئاماژەی بەوەشكردووە، بەهای ئەو چەكانەی ئەمریكا كە تاڵیبان دەستیبەسەردا گرتوون، حەوت ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە.

ئیدارەی ئەمریكاش پێیوایە وەرگرتنەوەی ئەو چەكانە تێچووی گواستنەوەیان لە بەهاكەی خۆیان زیاتر دەبێت تەنانەت ئەگەر تاڵیبانیش رازی بێت بەو داوایە.

دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا، ئیمزای كرد لەسەر بەرزكردنەوەی پێناسی گومرگی بەسەر زیاتر لە 180 وڵاتدا ، لەنێویشیاندا عیراق، بەبێ ئەوەی هیچ كاریگەرییەك دروست بكات.

ترەمپ لە لێدوانێكدا وتی، ئەو وڵاتانە چەندین ساڵە ئابووری ئەمریكا لە بەرژەوەندی خۆیاندا بەكاردەهێنن.

زیادكردنی پێناسی گومرگی لەسەر ئەو وڵاتانە لە 10% وە دەستپێدەكات بۆ 49% كە بە وتەی پسپۆڕای ئابووری، بڕیارەكە كاریگەری نەرێنی بەرچاوی نەك تەنها لەسەر وڵاتانی دەرەكی، بەڵكو لەسەر بەكاربەری ئەمریكیش دەبێت، بەوپێیەی هاوڵاتیانی ئەمریكی ناچار دەبن باجی زیاتر بدەن بۆ بەدەستهێنانی هەمان كاڵا كە پێشتر بە نرخێكی كەمتر بەدەستیانهێناوە، بەوپێیەی كۆمپانیاكان ناچارن نرخەكان بەرزبكەنەوە.

كاریگەرییە چاوەڕوانكراوەكان لە بڕیارەكەی ترەمپ بریتین لە بەرزبوونەوەی نرخەكان، بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەڵاوسان و ئەگەری داخستنی هەندێك كارگە لە ژمارەیەك وڵاتی ئامانجدار، لەوانەش كەنەدا و مەكسیك.

عیراق لەنێو ئەو 180 وڵاتەدایە كە ترەمپ پێناسی گومرگی لەسەر زیادكردووە بەرێژەی 39% بەبێ ئەوەی نەوت و غاز بگرێتەوە، لەكاتێكدا عیراق پێش چەندین ساڵ بە رێژەی 78% پێناسی گومرگی لەسەر كاڵای ئەمریكی سەپاند بوو.

نەبیل مەرسومی شارەزای بواری ئابووری پێیوایە، لەبەرئەوەی هەناردەی عیراق بۆ ئەمریكا زۆر سنووردارە و ساڵانە نزیكەی 500 ملیۆن دۆلارە، بڕیارەكەی ئەمریكا كاریگەرییەكی كەمی دەبێت.

دوابەدوای بڕیارەكەی ئەمریكا، نرخی نەوت بەرێژەی 6% دابەزینی بەخۆیەوە بینی، بەڵام هۆكارەكەی بۆ بڕیارێكی ئۆپێك پڵەس دەگەڕێتەوە كە بڕیاریدا لە مانگی ئایارەوە تا مانگی ئاب، ئاستی بەرهەمهێنان بۆ 411 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا زیاد بكات، لەكاتێكدا ترسی دابەزینی خواست لەسەر نەوت لەدوای بڕیارەكەی ترەمپەوە لەزیادبووندایە.

ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا گەورەترین پەیوەندی بازرگانییان لەنێواندا هەیەو لە ساڵی 2023دا گەیشتووەتە یەك ترلیۆن و 700 ملیار دۆلار كە 30% بازرگانی جیهانی پێكدەهێنێت.

چاودێران پێانوایە ترەمپ ستراتیژی دانوستانی گومرگی بۆ وڵاتانی عەرەبی فراوان بكات ئەگەر بەردەوام بن لە ڕەتكردنەوەی داواكارییەكانیی بۆ نیشتەجێكردنی پەنابەرانی فەلەستینی پێش ئەوەی دەست بە هەوڵەكانی پاككردنەوەی غەززە بكات.

"رۆژێكی تەواو بەبێ بازاڕكردن"، دروشمێك كە دەسەڵاتەكەی ئەردۆغانی هێناوەتە لەرزین، دوای دوو هەفتە لە دەستگیركردنی ئیمام ئۆغڵۆ، توركیا ئارامی لەدەستداوە.

ناڕەزاییەكان لەناوخۆی توركیا سەردەكێشن بۆ ئیفلیجكردنی كەرتی ئابوری، حكومەتیش جەهەپە تۆمەتبار دەكات بە تێكدانی ئابوری سەربەخۆ و تیرۆری بازاڕ.

دوای دوو هەفتە لە دەستگیركردنی ئەكرەم ئیمامئۆغڵو سەرۆكی گەورە شارەوانی ئیستەنبوڵ، جەهەپە بەردەوامە لە نیشاندانی ناڕەزایی و رێكخستنی گردبونەوە جەماوەرییەكان لە ئەنكەرە و شارەكانی تری توركیا، جەهەپە لە نوێترین هەڵوێستیدا داوای بایكۆتی ئەو كاڵا و خزمەتگوزارییانە دەكات كە پێدەچێت پەیوەندییان بە حكومەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیاوە هەبێت.

بانگەوازەكەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكەی توركیا بۆ ئەوەبوو، كە بایكۆتی بازاڕكردن بكرێت بە دروشمی رۆژێكی تەواو بەبێ بازاڕكردن.

ئەو دروشمە بۆ دەسەڵاتەكەی ئەردۆغان هێندەی تیرۆر مەترسی خستووەتە دڵی حكومەتەكەیەوە، بەهۆی ئەوەی چەند ساڵێكە هەڵاوسان و لەدەستدانی بەهای دراوەكەی، بەرۆكی گرتووە و ئابوریەكەی لەرزۆك كردووە.

بانگەوازەكەی جەهەپە پێشوازییەكی گەورەی لێكراو هەڵمەتی داخستنی دوكان و بازاڕەكانی بەدوای خۆیدا هێنا، وەك هاوسۆزییەك دژ بە دەستگیركردنی ئیمامئۆغڵو.

هەرزوو حكومەتی توركیاش داواكارییەكەی جەهەپەی بۆ بایكۆتی بازاڕ ئیدانە كرد و بە هەوڵێك بۆ تێكدانی ئابوری وەسفی كرد.

هاوکات عومەر پۆڵات وەزیری بازرگانی توركیاش رایگەیاند، داواكردنی بایكۆت مەترسی لەسەر سەقامگیری ئابوری دروستدەكات، لەگەڵ ئەوەشدا چەند وەزیر و كەسایەتییەكی ناودار كە پشتیوانی حكومەتی توركیا دەكەن، بە دروشمی "بایكۆت نییە، بەڵكو زیانێكی نیشتمانییە" بە هاشتاگ لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەڵمەتێكیان لە دژی هەنگاوەكەی جەهەپە دەستپێكرد.

رەمەزان بینگۆڵ سەرۆكی كۆمەڵەی چێشتخانە و گەشتوگوزاری توركیاش رایگەیاند، داوای بایكۆت رەنگە براندە ناوخۆییەكان و بزنسە بچوكەكانی توركیا بكەوێتە رەوشێكی سەختەوە و بەتوندی دەكرێنە ئامانج.

داواكاری گشتی توركیاش دەستی بە لێكۆڵینەوە لەو كەسانە كردووە، كە بانگەوازی بایكۆتیان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەستپێكردووە و بە پێشێلكردنی یاساكانی وڵات و و هاندان بۆ دوژمنایەتی وەسفیكردووە.

عومەر یەرلیكا وەزیری ناوخۆی توركیاش وتی، بانگەوازەكەی جەهەپە بۆ تێكدانی سەربەخۆیی ئابوریی توركیایە، تیرۆركردن و كوشتنی ئابوریی نیشتمانییە، بچووكردنەوە و كەمكردنەوەی نانی خەڵكییە، هەوڵی كودەتایەكە بۆ سەر ئابوری.

وتیشی، ناتوانرێت بە هەڕەشە و پەنچە راوەشاندن و بانگەوازی شەقام و بایكۆت وا لە توركیا بكرێت بچەمێتەوە و مل كەچ بكات.