ھەڵبەت یەکێک لە گرنگترین بەشدارییەکانی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی شیکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگەیە ئایا رادەی ئەو کاریگەرییە چییە کە سیاسەت لەسەر ژیانی رۆژانەی مرۆڤەکان جێی دەھێڵێت و شوێنەواری توندوتیژی و ململانێ و شەڕە رامیارییەکان لەسەر مرۆڤ دەگاتە چ ئاستێک.!

ماڵپەڕی رۆژنامەی (لۆفیگارۆ) وتارێکی توێژەری بەناوبانگ (تیری بویسیر)ی لەژێر ناونیشانی (ئەنترۆپۆلۆژیا لە پانتایی ململانێ ناوخۆییەکان) بڵاوکردۆتەوە، روانگەی تێری لە شیکردنەوەی سیستمی  دەوڵەتانی دواکەوتوو بە جۆرێکە سیستمی تێکچڕژاوی دەوڵەتانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست لە روانگەی بەرھەمھێنانی ململانێی ناوخۆیی بەردەوام و ناسەقامگیریی ھەمیشەیی و بەریەککەوتن و سەرھەڵدانی توندڕەوی، ئەزمونێکی ناوازەن بۆ ئەوەی لەڕێگەی زانستی ئەنترۆپۆلۆژیاوە شیبکرێنەوە، ئەم دیدە لە تێزەکانی (محەمەد ئارگۆن) نزیک دەبێتەوە، کە وتبووی «ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی خودەداتە شیکردنەوەی دیاردەی ناوازە و بێ وێنە»، لەم ڕووەوە ھیچ مۆدێلێکی سیستمی سیاسی لە جیھان بە ئەندازەی دەوڵەتانی جیھانی ئیسلامیی لە دواکەوتوویی دا ناوازە و بێ ھاوتا نین. ئەم  تێزە راماندەکێشێت بۆ بایەخی شیکارکردنی پرۆسەی سیاسی عیراق و ھەژموونی بزاوتی مەزھەبگەراکان لە روانگەی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیەوە، بەتایبەت کە عیراق نەک ھەر لە مێژووی نوێیدا، بەڵکو لە رۆژگاری دروستبوون و بە یەکەوە لکاندنیەوە ئەم بۆچوونەی ئارگۆنی بەسەردا پەیڕەو دەکرێ و دەکرێت بە ناوازەترین نموونەی بێ شوناسی و بێدادی لە قەڵەم بدرێت.

تازەترین توێژینەوەی ئەنترۆپۆلۆژی لە پێکھاتەی سیستمی سیاسی عیراق، گەیشتۆتە دەرئەنجامی ئەوەی فرەیی کەلتوری و ئەزموونی کۆمەڵایەتی عیراق رێگا کورتدەکاتەوە بۆ تێگەیشتن لە پێکھاتەی سیستمە سیاسیەکەی، چونکە واقیعی رامیاریی عیراق خۆی یەکێک لە ئاڵۆزترین دەرکەوتەکانی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیە،  مێژووی خودی دەوڵەتەکە خۆی بەدرێژایی چەندین دەیە بە ژمارەیەکی زۆر لە ململانێی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووریدا تێپەڕیووە و لە سەرجەم وێستگە پڕ کێشەکانیشدا دەستەبژێری سیاسی و پارتی ژمارە یەک، لەبەرئەوەی نوێنەرایەتی تەواوی کۆمەڵگەی نەکردووە، سەرەنجام دەوڵەتی گیرۆدە کردووە بە کێشەی گەورەترەوە.

عیراق، ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی و ھەژموونی مەزھەبگەرەکان 
عیراق،  کۆمەڵگەیەکە قوڵایی مێژوویی ھەیە، ھەڵکەوتەی جوگرافی و بایەخی جیۆپۆلەتیکی، سامانی سروشتی و دەوڵەمەندی خاکەکەی، بەردەوام مەیل و پلانی دەستبەسەراگرتن لەلای ھێزە ھەرێمیی و نێودەوڵەتییەکان دەوروژێنێ، ئەم چاوتێبڕین و کۆڵۆنیالیزمە سیاسی و سەربازیانەی بەسەر ئەو وڵاتەدا ھاتووە، کاریگەریی گەورەی لەسەر بیرکردنەوەی خەڵکەکەی جێھێشتووە، بەڵام بەردەوامیش بە یەکگرتوویی ماوەتەوە، چونکە بە پێوەرەکانی سۆسیۆلۆژیا عیراق کۆمەڵگەیەکە بەر لە ھەر شتێک بە یاسا کۆمەڵایەتیەکان رێکخراوە، لەبەرئەوەی پەیوەندییەکان لەم رووبەرە سیاسیەدا بە رەچەڵەک، دابونەریت، بەھا رۆحی و ئایینییەکان، نۆرمەکانی خێڵەکی، بەھا و میرات بەردەوامی مانەوەی پێبەخشیووە،  بەڵام تەواوی ئەم بوونانە لە ویئام و تەباییدا نەژیاون، بەڵکو بەریەککەوتن و ناکۆکی و ململانێ روکاری سەرەکی ژیانی ناو سیستمی کۆمەڵایەتی و سیاسی بووە، کۆمەڵناسی بەناوبانگ (عەلی وەردی)ش ھەمان راوبۆچوونی ھەبووە «خاکێک، خەڵکەکەی لە شەڕ و شۆڕی بەردەوامدا بێ و ھێزە کۆمەڵایەتی و ئایینیەکانی ھەوڵی تەواوکردنی یەکتری بدەن، گرنگە تا ئێستا مابێتەوە». 

خوێندنەوە و شرۆڤەی دیاردەی سیاسی عیراق لە رێڕەوی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیەوە، ئەو رێگەیەمان بۆ ئاشکرا دەکات پەیوەندیان بە ناسینی پێکھاتە و دامەزراوە ئایدیۆلۆژی و مەزھەبگەراکانەوە ھەیە، ھەروەھا پێناسەی ئەو لۆژیکە باوە دەکات کە پێوانەی باڵادەستی و ھەژموون تائێستاش بە تێزە کۆنەکانی دیموکراسییەکی کرچ و کاڵ بەڕێوەدەچێت، چونکە بەدرێژایی مێژوو، سیستمی سیاسی عیراق لەسەر بنەمای سنووری زۆرینە و کەمینەی پێکھاتەکان لە ھاوسەنگی ھێز و رۆڵی پیاوانی ئایینی و کاریگەرییان لەناو سیستمدا بەڕێوەدەچێت، ئەمەش بە گۆڕینی سیستمەکانیش دۆخی باو لە شوێنی خۆیدا دەھێڵێتەوە و کەمینەیەکی ھەژمونخواز بەناوی «شەرعیەتی شۆڕش» و پارتی پێشەوا دەگۆڕێت بۆ زۆرینەیەکی باڵادەست لەژێر ناونیشانی «شەرعیەتی دیموکراسی» و زۆرینەی ھەڵبژاردن، دواجاریش ئەوەی لە ھەردوو فۆڕمەکەدا لە شوێنی خۆی و لەناو ناکۆکی بەردەوامدا دەمێنێتەوە خەڵکە و دەوڵەتیش  بەم دەردەوە درێژە بە ئاڵنگارییە ناوخۆییەکانی دەدات.

پێکھاتەی کۆمەڵایەتی عیراق، چوون تابلۆیەکی فرە چەشنە، ویستی خەڵک لە ھەموو قۆناغێکی مێژوویی و لە بەردەم ھەر گۆڕانکارییەکدا بریتی بووە لە ھێنانەدی یەکسانیی و دادپەروەری، ھەروەک دروشمەکانی کۆی بزووتنەوە سیاسیەکان بەرلەوەی بگەنە دەسەڵات یەکخستنی شوناس و نەھێشتنی جیاوازیی و جیاکارییەکان بووە، بەڵێنی گەورەی پارتەکان تێپەڕاندنی ئەو پۆڵێنبەندییە بووە کە مرۆڤی عیراقی لەسەر ئەساسی ئینتیما بچووکەکان دابەشدەکرد، بەڵام بەردەوامیش لەدوای گەیشتن بە دەسەڵات پێچەوانەکەیان دەچەسپاند و بە لۆژیکێکی دیکە دەوڵەتدارییان کردووە بەدیاریکراویش ئەو ھێزە سیاسیانەی دوای کەوتنی بەعس پرۆسەی سیاسیان پێکھێنا، خودی خۆیان ساڵانێک لە چەوساندنەوە و پەراوێزخستندا ژیابوون، بەڵام لە یەکەم تاقیکردنەوەی دەوڵەتداریدا ئەزموونی وەلاخستن و پەراوێزخستنی ئەوانی دیکەیان بە جۆرێکی تر ئەزموونکردەوە، ئەگەر رۆژگاری بەعس پاساوی نەتەوەیی) کە لەڕاستیدا بەعساندن بوو نەک نەتەوە (بەس بووبێت بۆ سەرکوت و سڕینەوە و کەنارخستن، ئەوە لە زەمەنی ئازادیی و لەژێر دەسەڵاتی زۆرینەی شیعەدا پەراوێزکردن رەھەندێکی ئایینی وەردەگرێت.

 دەرەنجامەکانی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی ھاوچەرخ بۆ دۆخی عیراق دوای کەوتنی سەدام حوسێن، سەرچاوەی شۆکن، توێژەری عیراقی (محسین سەعدون) لە وتارێکدا نووسیوویەتی «ھیچ شوێنێک نییە لە دنیادا ھێندەی عیراق مەیدانێکی گونجاوی شیکردنەوەی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسەت بێت، چونکە سیستمێکی تێکەڵی خێڵ و مەزھەب مۆدێلێکیان داھێناوە، مێژووی گەشەسەندنی سیستمی سیاسی لە خۆیدا کۆدەکاتەوە و ھەموو قۆناغەکان لە خۆیدا بەرجەستە دەکات، ھەم دەسەڵاتی باوک ـ ی بە فۆڕمە سەرەتاییەکانی مێژوو  تێدایە و ھەم نوێنەرایەتی ھەژموونی باوک بە مانا جیھانگیرییەکەش دەکات»، ئەم تێگەیشتنە لە دۆخی عیراق لەڕووی ھەژمونی ھێزە مەزھەبگەراکان تێڕوانینێکی تری بەرھەمھێناوە کە ئێستا لە بزووتنەوە جەماوەرییەکانەوە تا کەناڵە دیپلۆماسیە نێودەوڵەتییەکان زەنگی کۆتایی بۆ لێدەدرێت و بانگەشەی مایەپوچبوونی بڵاودەکەنەوە.

نزیک بوونەوە لە کۆتایی،گەڕانەوەی ھێزی نائایینوی 
نوێنەری نەتەوە یەکگرتووەکان (جنین پلاسخارت) لە راپۆرتێکدا سەبارەت بە عیراق، سەرەتاکانی گۆڕانکاریی لە نزیکبوونەوەی کەوتنی ھێزە مەزھەبگەراکان رادەگەیەنێت، پەیامەکەی پلاسخارت جۆرێک لە دڵنیایی بوو بۆ خۆپیشاندەر و ناڕازییە تشرینییەکان، کە دروشمی «تاقیکراوە، تاقیناکرێتەوە» یان بەرز کردبووەوە و دواتریش بووە کەرەستەیەکی سەرەکی بانگەشەکانی (موقتەدا سەدر) لەدوا ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق، راستی ئەم دروشمە بەرلەوەی لە شەقام سەرھەڵبدات، بە مانایەکی تر لەلای نوخبەی لیبڕاڵ و ھێزی پێشکەوتوخواز بەمانایەکی تر بەکاردەھات، کە چیتر «ھێزی مەزھەبگەرا و بزووتنەوەی دینیی شایانی تاقیکردنەوە نین».

باڵادەستی و ھەژموونی شیعە لە عیراق بە پاساوی زۆرینەی دانیشتوان، تەنھا وەلاوەنانی کورد و سوننە و پێکھاتەکان نییە لە دیمەنە گشتیەکەی پرۆسەی سیاسی، نەخێر لەگەڵیشیدا تەریککردنی رەوتی عەلمانی و لیبڕاڵی ناو شیعەکان خۆشیانە، ئەمەش وایکردووە ھێڵی پێشکەوتوخواز بەردەوام لە بچووکبوونەوەدا بێت و کایەی ئاینیی ناو ئەو پێکھاتەیە بەردەوام روو لە فراوانبوون بێت، ئەم رۆحی باڵاییە کە ھاوتەریب سەرکێشی سیاسی و ململانێ و ناکۆکی لەگەڵدایە، زۆریش ناتوانێ بە ئارامی بمێنێتەوە، بەڵکو رووبەڕوو لەبەرامبەر سەنگەری ناوخۆیی، ھەرێمیی، نێودەوڵەتی وەستاوەتەوە، کە ھەموویان خوازیاری کۆتایھاتنی باڵادەستی مەزھەبین لە عیراقدا.

ئەلێکس دیتالیا ـ ی رۆژنامەنووسی بەریتانی لە وتارێکدا لە ژێرناونیشانی (ژیانی سیاسی عیراق، لە ئایدیۆلۆژیای پارتەکانییەوە بۆ پۆپۆلیزمی ھێزەکان) باس لە زەمەنی بەسەرچوونی زۆرینەی رەوتەکان دەکات لەناو سیستمێکی نا تەندروست، وەک چۆن سەردەمی مۆدێلی نەتەوەیی پارتە سیاسیەکان بەسەردەچێت و ھێزی ئایینی دەبنە ئەلتەرناتیف، بەم شێوەیەش ئێستا لە دۆخێکی راگوزەردا پۆپۆلیزم بە بژاردەیەکی نوخبەوی ھاتۆتە کایەوە، بەڵام تەمەنی ئەمیش  کورتە و لە نزیکترین دەرفەتدا کۆتایی دێت، عیراق لەناو ئەم ھەموو تەنگژەیەدا تەنھا دەرچەیەکی لەبەردەمدایە، ئەویش گەڕانەوەیە بۆ رادەستکردنی سەرکردایەتی بە ھێزە دیموکراسخواز و لیبڕاڵەکان، کە رێز لە سیادەی دەوڵەت بگرێ و ماف و ئازادییەکانی مرۆڤ و پێکھاتەکان بپارێزێ و باوەڕی راستەقینەی بە ژیانی دیموکراسی و دەستاودەستکردنی دەسەڵات ھەبێت.

چانسی گەڕانەوەی بەعسیەکان لە کوێدایە 
پرسیاری جەوھەریی ئەمەیە، ئایا دەستەبژێری مەزھەبگەرا و ئەلیتی ناو پرۆسەی سیاسیی عیراق چۆن رەفتار لەگەڵ ئەگەرەکانی گەڕانەوەی بەعس دەکەن؟ ئایا بەو لۆژیکەی سەرۆکی ھاوپەیمانی فەتح (ھادی ئەلعامری) رەفتار دەکەن کە لە کۆنفڕانسێکی ھۆزە عەرەبەکان وتبووی «ئەوەی تێزی بێ پێزی بەعس ھەڵبگرێت دەچێتە گۆڕ»،  یان بە گوێرەی گفتوگۆی (مەحمود ئەلمشھەدانی) لەگەڵ کەناڵی ئەلشەرقیە دەجوڵێنەوە،  پۆڵێنبەندی بۆ دەکات «بەعسی چاک، لە بەعسیی خراپ» جیادەکاتەوە.

ئەو تێزەی بەشێک لە بەعسییەکان بەھۆیەوە خەریکی سەرنجڕاکێشانی خەڵک و رای گشتین، خۆی لەوەدا بەرجەستە دەکات گوایە باوەڕیان بەدیموکراسیی ھەیە، لەڕوانگەی تێگەیشتنی ئەو تاقمە سیاسییە بەعسیەوە، ژیانی رامیاریی نوێی عیراق، جێگەی فەرھەنگی کۆنی سەدامییەکانی تێدا نابێتەوە، کە کۆڵەکەکانی لەسەر فەناکردنی ئەوانی دیکە بونیادنرابوو، بە پێچەوانەوە دەرکەوتەیەکی نوێی سیاسین و دەیانەوێت لە دەرەوەی کەلتوری تاکڕەھەندی بەعس و کودەتا و شۆڕش و جوڵانەوەی چەکداری و بە پەسەندکردنی رێکاری دیموکراسیانە خۆیان لە عیراقی نوێدا ئۆرگانیزە بکەنەوە، لە راپۆرتێکی (فیکی مار) کە (پەیمانگەی ئاشتی ئەمەریکی) لەبارەی دیاردەی بەعسییە نوێیەکانەوە بڵاویکردۆتەوە، دەنووسێت «دەستەبژێر و سەرکردایەتی نوێی بەعسییەکان، کە لە دەرەوەی عیراقەوە سەودا بۆ گەڕانەوە دەکەن، خۆیان بە دەرکەوتەیەکی نوێی لیبڕاڵ و لەبار بۆ پرۆسەی سیاسی پێناسە دەکەن، بەڵام وابەستەبوونیان بە دەزگا ھەواڵگرییە ناوچەییەکان و خۆ دۆزینەوەیان لەناو ئەجێندای سیستمی  ھەرێمیی بەڵگەی ئەوەیە، نیازپاکی عیراقییەکان بۆ خولێکی تری بەعساندنەوەی ژیانی سیاسی دەقۆزنەوە».

رۆژنامەی (نیویۆرک تایمز) لە راپۆرتێکدا ھەوڵی ھەواڵگرییانەی بەعسی نوێ بە «گەڕەلاوژە»ی میدیایی ناودەبات، کە سەرچاوەی دزەپێکردنی زۆرینەی زانیاری و  ھەڵوێست و پرۆژە دوورمەوداکانیان تەنھا لە خولگەی بەرژەوەندی نەیارانی عیراق دەسوڕێتەوە، بەرئەنجامی ئەم تێگەیشتنە «سەرکردایەتی بەعسی نوێ، دەستەیەکی بەکارھێنراون و بازاڕگەری سیاسی بۆ دەوڵەتانی دیکە لەپێناو کەمکردنەوەی ھەژموونی شیعە بەسەر عیراقەوە بۆ وڵاتانی تر دەکات»، لەبەرئەمەیە ئەگەری گەورەبوون و دەرفەتی کاریگەربوونیان لە ئاستێکی لاوازدایە و ژاوەژاوێکی راگوزەرە بۆ سازدانی کێشە و گرفت بۆ عیراقییەکان،  بەپێی شیکارییەکی رۆژنامەی (ئەلزەمان) پێشتریش و دوای پرۆسەی ئازادیی ئەزموونی دروستکردنی (حزبی عەودە)یان تاقیکردەوە، بەڵام جگە لە گروپێکی توندڕەوی پەڕگیر کە دواجار بوون بە  بەشێک لە تیرۆریزمی ئایینی و رادیکالیزمی ئیسلامی ھیچی تریان دەستنەخست.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ رۆژگاری سەرەتای کەوتنی رژێم، ھەوڵ و کۆششی زۆر لە ئارادا بوو بۆ خۆڕێکخستنەوەی بەعسییەکان، بەتایبەت لە ساڵی (٢٠١٠) ەوە عەممان خانەخوێی بەشێک لە حەرەسی قەدیمی بەعسییەکان بووە، بەو ئامانجەی جووڵە سیاسیەکانیان پشتیوانی و مەرحەمەتی نێودەوڵەتی بۆ پەیدا ببێت و چۆن بەدەستوەردانی دەوڵەتانی زلھێز بەعس روخا، بەوجۆرەش بە دەستوەردانی نێودەوڵەتی دەسەڵاتی مەزھەبگەرا ئاسۆی مانەوەی لە عیراقدا نەمێنێتەوە، بەڵام داوایەکی لەوجۆرە بۆ دەستەبژێرێکی ھەڵھاتوو ئاسان نەبوو، بەتایبەت راپۆرتێکی دامەزراوەی (رەند)ی ئەمەریکی پێمان دەڵێت «مردن و پیربوونی نوخبەی بەعس و ھاوەڵانی سەدام، ھاوکات نابودبوونی ئایدیۆلۆژیای تاکڕەوی ئەم پارتە لە مامەڵەکردن لەگەڵ کورد و شیعە و پەیوەندیان بە رەوتە ئیسلامییە رادیکاڵەکانەوە، تارماییەکی سیاسی گەورەن و بۆ داھاتووش ناتوانن خۆیانی لێ دەرباز بکەن». بیرمان نەچێت بەرژەوەندی ھیچ دەوڵەتێکی ھەرێمیش لەوەدانییە جڵەوی حوکمڕانی عیراق لەلایەن پارتێکی یەکگرتوو بە سەرکردایەتیەکی ناوەندییەوە و لەوڵاتێکی دەوڵەمەند بە وزە دروست ببێتەوە و  ئاسایش و سەقامگیریی ئەوان بخاتە بەر ھەڕەشە.

راستە ئومێدەواریی بەعسییە تازەکان لەسەر بزووتنەوەی ناڕازیی شەقام و پەرچەکرداری تشرینیەکان و پاشانیش بەرزکردنەوەی ھەندێک دروشم کە حەنینی بۆ رۆژگاری سەدام تێدایە دەبوو بە ھیوای گەڕانەوە، بەڵام بەلێکدانەوەی رۆژنامەنووسی دیاری عەرەب (تورکی دەخیل) ئاسنی سارد کوتانە لەلایەن نەوەیەکەوە کە ھیچ پەیوەندییەک بە نەستی عیراقیەکانەوە نایانبەستێتەوە، ئەو دەنووسێت «قبوڵکردنی ئەدەبیاتی حزب و ناوەکەی لە کۆنەستی عیراقیدا، کە ماوەی بیست ساڵ ماکینەی میدیایی کورد و شیعە لە بە شەیتانکردنی بەعسدا رۆڵیان بینیووە ئەستەمە، ئەوان لەلاوازیدا ھانا بۆ دیموکراسیەت و ھەڵبژاردن دەبەن، ئەگەرنا بەعسیزم شتێکی ترە»، باوەڕی دەخیل وایە خستنەڕووی ئەلتەرناتیڤێک بۆ سیستمی سیاسی پەیوەستە بەحاڵەتی شەڕەوە نەک ئاشتی و بەعسیەکان چۆن بە جەنگ دەسەڵاتیان لەدەستدا، ھەر بەو میکانیزمەش دەتوانن وەریبگرنەوە، ئەمەش ئەنترۆپۆلۆجیای سیاسی پێمان دەڵێت: خەونی کودەتا و پشتیوانی نێودەوڵەتی شتێکە بەعسییەکان ئێستا ناتوانن لە واقیعدا دەستەبەری بکەن.
ھەڵبەت گریمانە و خەیاڵی بەعسییەکان بۆ گەڕانەوە بەپێی بنکۆڵکارییەکانی (٢٠١٧)ی توێژەری ئەمەریکی (تێری مایان) گرێدراوە بە کۆمەڵێک خاڵی ئەستەمەوە، ھەموو ئەوانە پێکەوە دەرفەتی بەردەم بەعسیەکان دەکاتە مەحاڵ، لەوانە: 
* پەرتوبڵاوی و نەبوونی سەرکردایەتیەکی سێنتراڵ، ھەروەھا کەمتواناییان لە یەکخستن و رێکخستنی شوێنکەوتوانی ئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی و بوژاندنەوەی فەرھەنگی رامیاریی بەعس، وایکردووە نەک لە ئاستی شەقامدا چانسیان نەبێت، بەڵکو لەناو خودی بەعسییەکان خۆشیان نەبنە ئومێد، لەکاتێکدا بەپێی راپۆرتێکی (دۆچەڤیلە)ی ئەڵمانی و لە سەرژمێری ئەندامانی لە پێشینەی بەعس (٣٢٠٠٠) ئەندامی سەرکردایەتی فیرقە و (٢٥٠) ئەندامی سەرکردایەتی ناوچەیی ھەبووە، کە ئەم رێژەیە لە بەعسییە ھەرە لە پێشەکان بوون.  

* ئاراستەی جیاواز و ئامانجی جیاواز لەنێوان سەرکردایەتی بەعسیەکاندا رەنگدەداتەوە، ھەندێکیان لەژێر کاریگەریی گوتاری سوننە، ھێزی نەتەوەیی بۆ سەرنج راکێشانی ھەستی باڵادەستی نەتەوەیی و ناسیۆلیزمی بەعسیانە بەکاردەھێنن، ئاراستەیەکی تریان بەھۆی نزیکیان لە تەوژمە ئایینیەکان چەکی ئایین بۆ گێڕانەوەی سەردەمی دەسەڵاتی خۆیان بەکاردەخەن، بەتایبەت دوا قۆناغی سەدام و رژێمەکەی کارکردن بوو لەسەر ئاوێتەکردنی دوانەی (ئایین/نەتەوە) بۆ مۆنۆپۆلکردنی شەرعیەتی سەرکردایەتیکردنی کۆمەڵگە، لەکاتێکدا بەعسییەکان لەڕێگەی پەرتکردنی ئەم دوالیزمەوە لاوازتر دەردەکەون. 
* نەبوونی سەربەخۆیی سیاسی، یەکێک لە گرفتە ھەرە جەوھەرییەکانی بەعسییەکانە، جوڵە و ھەنگاوەکانی ئەم ھێزە پەرتانە دەرئەنجامی ئەرکدارکردنی ئەجێندای دەزگا ھەواڵگرییەکانە و ستراتیژی دەوڵەتانی ناکۆک لەگەڵ عیراق فیگەرەکانی بەعس لە جوگرافیا و شوێنی جیاواز بەکاردەھێنێت.
* سیناریۆ ناوبەناوەکانی رەغد کچی گەورەی سەددام حوسێن وەک پاڵەوانێک، سەرەتاکانی دەرکەوتنی دیاردەی بە بنەماڵەکردنی حزبی بەعسە، لەکاتێکدا رەفتارێکی لەمجۆرە بۆ زۆر لە رەوتە بەعسیەکان پەسەندکراو نییە و بەشێک لەوانە کەوتن و شکست، ماڵوێرانی و کۆتایی حزب دەخەنە ئەستۆی سەدامەوە و ھەر ھەنگاوێک بۆ ئەوەی لە فۆڕمی بەعسی نوێدا ئەو ماڵباتە ببنە بڕیاردەر رەتدەکەنەوە.

* گیرۆدەبوون بە تیرۆر و دەست تێکەڵاوکردنی ھێزە چەکدارەکان، یان ئەوەی لەژێر ناوی «بەرگری دژی داگیرکاریی» لەدوای پرۆسەی ئازادییەوە لە گۆڕەپانی عیراق لە جووڵەدا بوون، سۆزی خەڵک و لەسەرویانەوە سوننەیان لەدەستداوە، چونکە بەپێی راپۆرتێکی رۆژنامەی (ئەلزەمان) ی عیراقی شەڕە قورسەکانی (ئەنساری ئیسلام)، (ئەلقاعیدە)، (دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام ـ داعش) بە چاوساغی بەعسییەکان براونەتە ناوچە سونییەکان و وێرانکراون، ریسکێکی لەمجۆرە سۆزی شەقامی سوننەی لە بەعسییەکان سەندۆتەوە. 

* ئەزموونی حزبی بەعس لە عیراقدا، بەپێی پێوەرەکانی حوکمی رەشید، ئەزموونێکی شکستخواردو بووە و لەسایەی دەسەڵاتدارییەتیاندا جیاوازی چینایەتی زۆر سەریھەڵداوە، ئەمەش شکۆی بۆ حوکمڕانی نەھێشتبووەوە، بەوپێیەی بنەڕەتی بڕیاردان گرێدرابوو بە رادەی متمانەی حزبەوە نەک لێوەشاوەیی و لێھاتوویی.

* مەدرەسەی بەعسیزم، وەک ھەندێک لە ماس میدیا بە نموونەی شێر لەبەرامبەر دەوڵەتانی سیستمی ھەرێمیی باسی دەکەن، دەرکەوت سەرەڕای برسیکردنی کۆمەڵگە و بەھەدەردانی سامانی گشتی وڵات لە کەرتی سەربازیدا، بەڵام لە کەمترین ماوەدا سوپاکەی لەبەرامبەر ھاوپەیمانان خۆینەگرت، ئەمەش فشەڵی بەرنامەی بەعسییەکان بۆ مەنزومەی سەربازیی نیشان دەدات.
بە دیقەتگرتن لەکۆی ئەم سەرنجانە و دەرکەوتنی ئەم خواستە فرە جەمسەرە بۆ گۆڕانکاریی و لاوازکردنی بەرەی مەزھەبیی لە عیراقدا، بە گوێرەی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی لە خوێندنەوەی دیاردەکان مەزەندەی جیاوازی لێکەوتۆتەوە، ھەندێک لەو باوەڕەدان کارەکتەرێکی سەربازیی و ھەواڵگریی بەھێز کە پشتیوانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەگەڵ بێت ئەو چانسەی ھەیە ببێتە ئەلتەرناتیف، بۆ ئەمە بەشێکی زۆر گرەویان لەسەر کەسایەتی و کارەکتەری (مستەفا کازمی) سەرۆک وەزیران دەکرد کە  ئەو فریادڕەسە سیاسییە بێت، ھەندێکیش ھەڵڵای  گەڕانەوەی بەعس بە فۆڕمێکی نوێ دەکەن چ بە بەکارخستنی کودەتای سەربازیی یان رێگەپێدانیان لە ھەڵبژاردنەکان، لەم ئاستەشدا  دیدارە تەلەفزیۆنییەکانی (رەغد)  بەڵگەی ئەو خەونوخەیاڵەن، کە پاش کەوتنی ئاراستەی ئاینیی دەرفەت دەدرێتەوە بە بەعسییەکان، جگە لەوانەش ئاراستەی تر دەرکەوتوون ھەریەکەیان دیدێک بۆ داھاتووی دوای خستنی ھێزە مەزھەبگەراکان دەخەنەڕوو، بەدڵنیاییەوە گۆڕانکاریی لە فۆڕمی گشتی سیستمی سیاسی و باڵادەستی لایەنەکان درەنگ یان زوو  رودەدات، بەڵام ئەوەی لە رووی لۆژیکی و کۆدەنگی میللییەوە یەکلایی بۆتەوە، ئەوەیە چیتر  بە ھەمان لۆژیک، بەعس و رەفتار بەعسییەکان ساڵانێکی زۆر تاقیکراوکراونەتەوە و جارێکی تر تاقیناکرێنەوە.

ریفۆڕم لە جێگەی کودەتا و شۆڕش
ئەزموونی دەوڵەتداری دەوڵەتان جیاوازە ئەو سیستەمەی لە ھەناوی خۆیدا دیموکراسی بەرھەمدێنێ، پارتەکان لەرێگەی ھەڵبژاردن و کێبڕکێی سیاسیەوە ململانێکان یەکلایی دەکەنەوە و ھێزی سەرکەوتوو ئەرکی دەوڵەتداری لە ئەستۆ دەگرێ و پارتی دۆڕاویش سەنگەری ئۆپۆزسیۆنبوونی نیشتمانیی ھەڵدەبژێرێ، لەکاتێکدا لەناو سیستەمی داخراودا کێبڕکێی ھێزەکان تەنھا  بۆ بردنەوەیە و ھیچ کایمیشیان بەرگەی کەوتن ناگرن  (عەبدولڕەحمان راشید) ئەمە ناودەنێت «ئۆپۆزسیۆنی نانیشتمانی»، بەو مانایەی   ئەجێندای حزب یان کیانی شکستخوارد و لە ھەڵبژاردنە گشتییەکان یەک ئەرکی دەبێت، رووخاندنی حکومەت و سیستەمەکەی ئەگەر بە بەکارھێنانی چەک و ئامرازەکانی شۆڕش و کودەتاش بێت، لەم تێگەیشتنەوەیە جارێک (جەمال عەبدولناسر) بە رۆژنامەنووسێک دەڵێت «ژمارەی کودەتا سەربازییەکان، لە ژمارەی ھەڵبژاردنە بێگەردەکان زیاترن». 

پەیمانگەی ئاشتی ئەمەریکی لە پوختەی توێژینەوەیەکدا ئاماژە بەوە دەکات، عیراق نموونەی سیستمە سیاسیەکانی ناوچەکەیە کە بەدرێژایی مێژوو ھاونیشتمانیەکانی لەسەر ئەوە راھێناوە، بوونی سیستم و دەسەڵاتدارێکی نەشیاو،  پێویستە بەڕێگەی نەشیاویش لەناو بچێت، کەوایە بژاردەی سەرکەوتوو لەناو کایەی سیاسەت و کۆنەستی عیراقیەکان دیسان لەسەر «روخاندنی دەسەڵات» ساغدەبێتەوە، لەسەر ئەم بنەمایە بەدەگمەن دۆخێکی وا دێتە بەرچاو ھێزی سیاسی ناکۆک لەناو خودی سیستمەکەوە کاربکەن و فشار بخەنە سەر دەسەڵات ریفۆرمی راستەقینە بکات، جێگەی داخە ئەو کەلتورە سیاسیەی تا ئەمڕۆش لە عیراقدا زاڵە، وامان لێناکات بیرۆکەی ھاوئاھەنگی نێوان ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات لەناو دامەزراوەکانی دەوڵەتدا قبوڵ بکەین، بەڵکو ھێشتا ئازایی و ھێز لەوەدا دەبینرێت دروشمی «اسقاگ النڤام» بەرزبکرێتەوە. 

دەکرێت ئەوە بوترێت دیموکراسییەتی عیراق و قۆناغە راگوزەرەکەی، پشکی ھەبووە لە گۆڕینی بەشێک لە تێڕوانینی کۆمەڵگە لەبەرامبەر ھەندێک پرس، بەڵام ئایدیای ئۆپۆزسیۆنبوون قاڵبی کلاسیکیی پاراستووە و بەردەوام کەوتنە دەرەوەی پرۆسەی دروستکردنی بڕیار، سەرقاڵ دەبن بە بەشەیتانکردنی دەوڵەت و داوای روخان و ھەڵوەشاندنەوەی دەکەن، ئەم تێڕوانینە دواجار وادەکات بەعسییەکان بیر لەگەڕانەوە و دەرفەتی دووەم بکەنەوە، چونکە لە خەیاڵدانی ئەواندا ناڕەزایی خەڵک و رەخنە و فشاری رای گشتی و راپۆرتە نێودەوڵەتییەکان بەمانای کۆتایی سیستم و روخانی دەسەڵات دێت، بەمجۆرەش نا سەقامگیریی بەردەوام بژاردەیەک دەبێت لەبەردەم بەرەی دژبەری دەوڵەتدا.

لێرەوە و بە گەڕانەوە بۆ تێزەکەی مارک ئۆجیە لە لێکدانەوەی دوالیزمی مرۆڤ و سیاسەت و بەستنەوەی بەدۆخی عیراقەوە، خەیاڵی رووخاندن و سڕینەوە، فەرھەنگی ململانێی خوێناوی و تەنانەت شانازیکردن بە شۆڕش و کوشتار گەیشتۆتە ئاستێک ھەر پارتێکی سیاسی بۆ ئەوەی سیڤی نیشتمانیی دەوڵەمەند بێت، پێویستە بەشداری لە شۆڕش و کودەتا لە ھێزەکانی تر زیاتر بێت، ئالودەبوون بە «شانازیکردن بە روخان» ەوە، لەوەدا نەماوەتەوە ھێندە ئاسان لە بیرەوەری و ستراتیژیان بیسڕیتەوە، چونکە بارتەقای بوونی لەناو کایەی سیاسیدا، بەھەمان ئەندازەش بەشێکە لە تێڕوانینی گشتی کۆمەڵگە و لەسەر ئاستی جەماوەریی کراوە بە  ئەلتەرناتیڤی حکومەتی شکستخواردوو.

ئەوە بۆ عیراق دروستە، ھەموو ئەگەرەکان شرۆڤەی کەوتنی مەزھەبگەراکان دەکەن، بەڵام چیتر نابێت ئەم کەوتنە وەک وێنەکی زەینی لە سیاقە مەعرفییەکانیدا تەنھا لە کودەتا و شۆڕشدا کورتبکرێتەوە، بەڵکو ریفۆڕمی ناوخۆیی بەگەڕانەوە بۆ پارێزبەندی دەستوریی و لەژێر رۆشنایی یاسا و رێسا نێودەوڵەتییەکان رێگە راستەکەی راستکردنەوەی دۆخی ناھاوسەنگی  دەوڵەتدارییە و  بەم رێکارە سەردەمیانە  دیموکراسیەتی راستەقینە لە عیراق سەرپێدەخرێت، لەدۆخێکی وەھاشدا دەرفەتی گەڕانەوەی سەدامییەکان و بەعس تەنانەت لە فۆڕمێکی تازەشدا مەحاڵە بێتە دی، لەم رووە وە جوانترین گوزارشت رۆژنامەنووسی ئەمەریکی (تۆماس فریدمان) نووسیبووی کەدەڵێت  «بەعس و رادیکالیزمی عەرەبی و ئیسلامی لە عیراقی نوێدا، تەنھا لە گۆمی خوێناودا دەرفەتی سەرکەوتنەوە و گەڕانەوەیان دەبێت».