عێراق
رەیان کلدانی ئەمینداری گشتیی بزوتنەوەی بابلیۆن لە دیدارێکی تەلەفزیۆنیدا لەبارەی چۆنیەتی ئەو پەیوەندییەی کە لەگەڵ سەرۆک بافڵ جەلال تاڵەبانی ھەیەتی، وتی، پێشتر کاک بافڵ کەسێکی سەربازیی بوو، منیش سەرباز بووم، پەیوەندییەکی ئەمنیم لەگەڵ کاک بافڵ ھەبووە، وتیشی، کاک بافڵ لە کاری سیاسی نوێ نییە، ھەرکەس وا بڵێت، ھەڵە دەکات.
کلدانی ئاشکراشیکرد، کاتێک سەرۆک بافڵ جەلال تاڵەبانی لەگەڵ ئەو و سەرکردەکانی دیکەی چوارچێوەی ھەماھەنگی کۆدەبێتەوە، خەمی خستنە سەرپێی عێراق و ھەرێمی ھەیە، ئاماژەی بەوەشکرد، ھیچ کات گوێیان لێ نەبووە بافڵ جەلال تاڵەبانی تەنیا لەپێناو بەرژەوەندییەکی تاکەکەسی قسە بکات، بۆیە ئێستا پێویستیان بە کەسایەتییەکی لەو شێوەیە ھەیە.
کلدانی راشیگەیاند، سەرۆک بافڵ جەلال تاڵەبانی زیاتر بەرگری لە خەڵکی ھەولێر دەکات و لە ھەموو دیدارەکانیدا دەڵێت، پێش ئەوەی لە سلێمانی بم، پشتیوانی لە برایانم لە ھەولێر و خەڵکی ھەولێر دەکەم.
وەزارەتی دەرەوەی تورکیا لەبارەی شەڕ و ئاڵۆزییەکانی عێراقەوە رایگەیاند، ئەوەی لە بەغداد روودەدات سەقامگیری و ئاسایشی عێراقی خستووەتە مەترسییەوە و ئەمەش مایەی نیگەرانییە بۆ تورکیا، بۆیە داوا لە لە سەرجەم لایەنەکان دەکەن دان بە خۆیاندا بگرن و لە توندوتیژی دووربکەونەوە.
وەزارەتی دەرەوەی تورکیا داوای لە ھاوڵاتیانی وڵاتەکەشی کردووە ئەگەر زۆر ناچارنەبن بەھیچ جۆرێک سەردانی بەغداد نەکەن و لەو شوێنانەش دووربکەونەوە کە خۆپیشاندان و توندوتیژییان تێدایە.
ستیڤان دوجاریک وتەبێژی ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بڵاویکردەوە، گۆتێرێس بەنیگەرانییەوە چاودێری خۆپیشاندان و پێشھاتەکانی عێراق دەکات، داواشدەکات رەوشەکە ئارام بکرێتەوە و دان بەخۆدا بگرن و دووربکەونەوە لە توندوتیژی.
"گۆتێرێس" داوای لە سەرجەم لایەنەکانیش کردووە ناکۆکییەکانیان تێبپەڕێنن و بەبێ دواکەوتن دەستبکەن بە دانوستانی گشتگیر و ئاشتییانە.
ھاوکات یەکێتی ئەوروپاش نیگەرانی لەرەوشی عێراق دەربڕی و سەرباری داواکاری بۆ دان بەخۆداگرتن، داوای لە لایەنەکان کرد زمانی گفتوگۆ زاڵ بکەن و دووربکەونەوە لە توندوتیژی.
.jpg&w=3840&q=75)
سەرەڕای راگەیاندنی پشوو لەسەرجەم پارێزگاکان، شەڕو رووبەرووبوونەوە بە چەکی سوک و مامناوەند لەنێوان ھێزە ئەمنییەکان و گروپەکانی حەشدی شەعبی لەگەڵ گروپی سەرایا سەلام لەناوچەی سەوز و شەقامەکانی بەغداد بەردەوامە و لەشەوی رابردوەوە تا بەرەبەیانی ئەمڕۆ دەیان مووشەک و ھاوەن ئاڕاستەی ناوچەکە کراون و دەنگی چەندین تەقینەوەش بیستراون.
شانەی راگەیاندنی ئەمنیش بڵاویکردەوە، چوار مووشەک ئاراستەی ناوچەی سەوز کراون و لە کۆمەڵگەی نیشتەجێبون کەوتوونەتە خوارەوە.
جگە لە بەغداد لە شارەکانی بەسرە و میسان و نەجەف و سامەرا، ژمارەیەک بارەگای حزبی و حکومی سوتێنراون.
بەپێی دواین ئامارەکانیش تائێستا لە شەڕ و پێکدادانەکاندا ٣٠ کەس کوژراون و ٣٠٠ی دیکەش برینداربوون کە ژمارەیەکیان ئەفسەر و کارمەندی ھێزە ئەمنییەکانن.
وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، ئەو راپۆرتانەی سەبارەت بە عێراق بەدەستیان گەیشتووە نیگەرانکەرن، چونکە کارکردنی دامەزراوە عێراقییەکانی راگرتووە و ئەوەش ئاسایش و سەقامگیری و سەروەری عێراق دەخاتە مەترسییەوە.
وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا راشیگەیاندووە، ھاووڵاتیان مافی خۆیانە خۆپیشاندان بکەن، بەڵام دەبێت رێز لە دامەزراوە حکومییەکان و شوێنە گشتییەکان بگرن.
وەزارەتی دەرەوەی فەڕەنساش رایگەیاندووە، رووداوەکانی ناوچەی سەوز و بەغداد و پارێزگاکانی دیکە نیگەرانیکردوون و پێویستە پێکدادانە خوێناوییەکان رابگیرێت.
داواشی لە لایەنەکان کردووە بەرپرسیاریەتی ھەڵبگرن و سەرکردە سیاسییەکان پابەندبن بەدەستور و رێز لە دامەزراوەکان بگرن و بەبێ دروستکردنی ئاستەنگ کارەکانیان رابپەڕێن.
دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، کۆبوونەوەکەیان سەبارەت بە داواکاری "موقتەدا سەدر" بۆ ھەڵوەشانەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەبێ مورافەعە بەڕێوەدەچێت، چونکە ژمارەی داواکارانی گشتی دەگاتە ھەزار و ٣٦ کەس و بریکارەکانیشیان ژمارەیان ٤٣ کەسە و ھۆڵی دادگای فیدراڵی ناتوانێت ئەو ژمارە زۆرە لەخۆبگرێت.
کۆبوونەوەکەی ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی لەچوارچێوەی ئەو قەیرانە سیاسییەدا کە زیاتر لە ١٠ مانگە بەرۆکی عێراقی گرتووە.
"کەریم علێوی" ئەندامی ھاوپەیمانی فەتحیش رایگەیاند، ھەموو لایەنە سیاسییەکان و ھاووڵاتیان لە چاوەڕوانی ئەنجامی کۆبوونەوەکەدان، چونکە ھەر بڕیارێک بدرێت، دیمەنی سیاسی عێراق بۆ قۆناغی داھاتوو دیاریدەکات و دەبێت لایەنەکان پابەندبن پێوەی.
خەمیس خەنجەر لە راگەیەنراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، لەگەڵ ھێزە نیشتمانییە دڵسۆزەکان ھەوڵی دەستپێشخەریەک دەدەن بۆ رێگری لە ئاشوب.
داواشی لە ھێزە ئەمنییەکان و سەرجەم دامەزراوە ئەمنییەکان کرد رەوشەکە کۆنترۆڵ بکەن، خوێنی عێراقی گەورەترە لە ھەموو یاسا و ماوە دەستورییەکان و پشتیوانی ھەر بڕیارێک دەکەن بۆ ھەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران و دووبارەکردنەوەی ھەڵبژاردن، یاخود ھەر داڕشتنێکی تر کە سەقامگیری بگێڕێتەوە.
لەلایەکی ترەوە کۆمەڵەی زانایانی شەریعەت داوای لە ھەموو مەرجەعەکان کرد بەرپرسیارێتی مێژوویی ھەڵبگرن و دەستپێشخەرییەکی بەپەلە بکەن بۆ دەرکردنی پەیماننامەیەکی نیشتمانی بۆ چاکسازی و پابەندکردنی ھەموو لایەنە سیاسییەکان بە قبوڵکردنی و کارپێکردنی تا ئەو کاتەی چارەسەرێک بۆ گێژاوی سیاسی مەترسیدار دەدۆزرێتەوە.
لایەنگرانی رەوتی سەدر و گروپی سەرایا سەلام بە پیر پەیامەکەی موقتەدا سەدرەوە چوون و راستەوخۆ دوای قسەکانی، کۆتایییان بە شەڕ ھێناو کشانەوەیان لە ناوچەی سەوز دەستپێکرد.
ھاوکات فەرماندەیی ئۆپراسیۆنە ھاوبەشەکانیش بڕیاریدا کۆتایی بە قەدەغەی ھاتووچۆ لەسەرجەم پارێزگاکان بھێنێت و رەوشەکە ئاسایی بکاتەوە.
مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانیش رایگەیاند، بانگەوازەکەی موقتەدا سەدر بۆ راگرتنی توندوتیژییەکان بەرزترین ئاستی نیشتمانی و پێداگرییە لەسەر پاراستنی خوێنی عێراقی، وتەکەی سەماحەت بەرپرسیارێتی ئەخلاقی و نیشتمانی دەخاتە ئەستۆی ھەمووان بۆ پاراستنی وڵات و وازھێنان لە زمانی ئاڵۆزکردنی سیاسی و ئەمنی و ھەنگاونان بۆ دیالۆگی خێرای بەرھەمدار بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان.
ھەروەھا حەیدەر عەبادی سەرۆکی ھاوپەیمانی نەسر رایگەیاند، پێویستە ھەموو چەکدارەکان بکشێننەوە و لە دوای بانگەوازەکەی سەدر ھیچ پاساوێک نیە بۆ ئەوەی دەستاوەستان بێت، پێویستە لەسەر دانایان چارەسەرێک دابنێت بۆ رێگری لە دووبارە سەرھەڵدانەوەی پشێووی.
لە شەڕ و پێکدادانەکانی ٢٤ سەعاتی رابردوودا لەناوچەی سەوزی بەغداد ٢٣ کەس کوژران و زیاتر لە ٣٥٠ی تریش برینداربوون.
سەرکردەی ھێز و لایەنە سیاسیەکانی عێراق پێشوازییان لە بانگەوازەکەی سەدر کرد و محەمەد حەلبوسی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران سوپاسی سەدری کرد و ھەڵوێستەکەی بە قەبارەی عێراق ناوبرد کە زۆر زیاتریان لێ چاوەڕواندەکات.
ھەروەھا یۆنامی سوپاسی بانگەوازەکەی سەدری کرد و رایگەیاند، دانبەخۆداگرتن و ئارامگرتن گرنگن بۆ چارەسەرکردنی قەیرانەکە.
نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی ھەرێمی کوردستانیش پێشوازی لە بانگەوازەکەی سەدر کرد بۆ کۆتاییھێنان بە پشێوییەکان و کشاندنەوەی لایەنگرانی لەناوچەی سەوز، جارێکی تریش بانگھێشتی لایەنەکانی کرد بۆ دیالۆگ لەپێناو چارەسەرکردنی کێشەکان و رزگارکردنی عێراق لەو دۆخە سەختە.
ھەروەھا ھادی عامری سەرۆکی ھاوپەیمانی فەتح رایگەیاند، بانگەوازەکەی موقتەدا سەدر کۆتایی بە توندوتیژی چەکداری ھێنا و شایەنی رێزو ستایشە. قاسم ئەعرەجی راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانیش سوپاسی موقتەدا سەدری کرد.
لە کاردانەوەیەکی تریشدا موسەنا سەمەرایی سەرۆکی ھاوپەیمانی عەزم سوپاسی سەدری کرد بۆ ھەڵوێستە مێژوویەکەی بۆ کوژاندنەوەی ئاگری ئاشوب و پاراستنی نیشتمانی و گەل لە مەترسی.
ێالح محەمەد عێراقی وەزیرەکەی سەدریش داوای لە گروپە چەکدارەکانی سەر بە حەشدی شەعبی کرد لەناوچەی سەوز بکشێنەوە و تاکو ھێزە ئەمنییەکان رەوشەکە بگرنەوە دەست، بە پێچەوانەوە دەوڵەت ھیچ شکۆیەکی نابێت.
(سەباح ساعدی) سەرکردە لە رەوتی سەدر رایگەیاند، ئەوەی ئێستا لە عێراق دەگوزەرێت شەڕی گەلە بۆ چاکسازی لە دژی گەندەڵی و شکستخواردوەکان و مەرجەعیەتیش بەھیچ شێوەیەک سازش لەسەر ئەو شەڕە ناکات و لێی ناکشێتەوە.
وتیشی، تا ئێستا چوارچێوەی ھەماھەنگی دەستپێشخەرییەکی پێشکەش نەکردووە کە ئامانجەکەی چاکسازی و لەناوبردنی گەندەڵی و گەندەڵکاران بێت، بەڵکو حکومەتێکیان دەوێت کە تەنھا بەرژەوەندییە کەسی و حزبییەکانیان بۆ بەدەستبھێنێت.
ئەو سەرکردەیەی رەوتی سەدر ھۆشداریشدا و وتی، دوای کۆتایی ھاتنی ماوە ٧٢ سەعاتیەکەی موقتەدا سەدر بۆ کشانەوەی سەرجەم لایەنەکان لە ھەڵبژاردنی داھاتوو، سەدر ھیچ جۆر دەستوەردانێک ناکات و بڕیار دەکەوێتە دەستی گەل بەوەی خۆپیشاندان دەکەن یا مان دەگرن.
موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر لە پەیامێکدا رایگەیاندوە، پێشتر بڕیاری دابوو چیتر دەست لە کاروباری سیاسی وەرنەدات، ئێستاش بڕیاری وازھێنانی یەکجاری داوە و سەرجەم دامەزراوەکانی سەر بە رەوتی سەدریش دادەخات.
جگە لە مەزارگە و مۆزەخانەی پیرۆز و دەستەی شوێنەواری سەدر، ئاماژەی بەوەشکردوە، نەجەف ھەر بە گەورەترین مەرجەعی عێراق دەمێنێتەوە.
نوسینگەی موقتەدا سەدریش دوای ئەو بڕیارە رونکردنەوەیەکی سێ خاڵی بڵاوکردەوە و لە یەکەمیاندا ئاماژەی بەوە کردوە، چیتر بە ھیچ شێوەیەک رێگە نادرێت بەناوی رەوتی سەدرەوە ھیچ کارێکی سیاسی و حکومی بکرێت.
لە خاڵی دووەمیشدا ھاتووە، بەھیچ شێوەیەک رێگە نادرێت لە ئێستا بەدواوە بە ناوی رەوتی سەدرەوە دروشم و راگەیەندراوی سیاسی بڵاوبکرێتەوە، خاڵی سێیەمیش دەڵێت بەھیچ شێوەیەک رێگە نادرێت ھەر ھۆکارێکی راگەیاندن بە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیشەوە بەناوی رەوتی سەدرەوە بەکاربھێنرێن.
ھەر دوای ئەو پەیامەی موقتەدا سەدریش، ساڵح محەمەد عێراقی کە بە وەزیرەکەی سەدر ناسراوە، سەرجەم ھەژمارەکانی لە ھەموو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان داخست و لیژنەی ناوەندی خۆپیشاندانەکانی ناوچەی سەوزیش لە بەغداد کارەکانی ھەڵپەسارد.
سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق و ئەنجومەنی باڵای دادوەریی لە بەغداد کۆبوونەوە و دوای کۆبوونەوەکەش لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەیان بەوە کردووە، دانوستانی بنیاتنەرانە تاکە رێگەیە بۆ کۆتاییھێنان بە ناکۆکییەکان.
جەختیش دەکەنەوە لە پاراستنی سەقامگیری و رێڕەوی دیموکراسی پشتگیری داواکارییەکانی مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراقیش دەکەن بۆ دەستپێکردنی خولی نوێی دیالۆگی نیشتمانی.
راشیانگەیاندوە، پێویستە ھێزە نیشتمانییەکان بەرپرسیارێتی ئەم رەوشە ھەڵبگرن و شەڕی راگەیاندن رابگیرێت، چونکە کاریگەری نەرێنی لەسەر کۆی بەژەوەندییەکانی عێراق دروست دەکات.
کازمی لە تویتێکدا ستایشی بانگەوازی موقتەدا سەدر و ھادی عامری کرد بۆ راگرتنی توندوتیژییەکان و ھەموو ئەو کەسانەش دەکات ھەوڵی ھێورکردنەوە و رێگری لە توندوتیژی زیاتر دەدەن.
کازمی داواشی لە ھەموان کردووە بەرپرسیارێتی نیشتمانی ھەڵبگرن بۆ پاراستنی خوێنی عێراقییەکان.
ئەنجومەنی ئەوروپا بۆ پەیوەندییەکانی دەرەوە لە ڕاگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، بە لەبەرچاوگرتنی دوایین ھەڵبژاردن و کەمی ڕێژەی بەشداربوون، ئەنجامدانی ھەڵبژاردنێکی دیکە بۆ ڕازیکردنی لایەنێک ڕەنگە ببێتە ھۆی شێواندن و تێکدانی ئەو پڕۆسە دیموکراسییەی کە لەعێراق ماوە.
باسی لەوەشکردووە، ڕێژەی بەشداری لە ھەڵبژاردنی ڕابردووی عێراق ٤٣.٥٤% بووە و لە بەغدادی پایتەخت ٣٣.٨٨% بوو، ھەربۆیە ھیچ ھۆکار نییە تاوەکو بڵێن ڕەوشی عێراق پێچەوانەی ئێستا دەکاتەوە و ئەگەرێکی لاواز ھەیە ڕەوشەکە بەرەو پێش ببات.
ئەوەشی خستووەتەڕوو، دەستوری عێراق خشتەیەکی کاتی بۆ پێکھێنانی حکومەت دیاریکردووە و ھیچ ڕێوشوێنێکی دیکە نییە کە پڕۆسەکە شکستیھێنا ھەڵبژاردنی دووبارە بکرێتەوە، ھەربۆیە فشارەکانی فراکسیۆنێکی پەرلەمانی و شوێنکەوتەکانیان بەشێوەیەکی نادەستوری زیان بە پڕۆسەی دیموکراسی دەگەیەنێت.
ئەنجومەنی ئەوروپا داوش لە سیاسییەکانی ئەوروپا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەکات خۆیان بەدوور بگرن لە پشتگیری لە ھەڵبژاردنی پێشوەخت لەعێراق، تەنھا لەبەر ئەوەی فراکسیۆنێک لە دەرئەنجامی ھەڵبژاردنەکە ڕازی نییە و ھەڕەشە و تووندوتیژ بەکار دەھێنێت.
فازڵ مەوات، سەرکردە لە ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا، کە نوری مالکی سەرۆکایەتیی دەکات، رایگەیاند، ئەوەی وەزیرەکەی سەدر پێشنیازیکردووە جێبەجێناکرێت، بە تایبەت کە ئەو مەرجە دەستووری و یاسایی نییە و ھیچ شتێکیش نییە رێگە لە بەشداریکردنی ھێزە سیاسییەکان، لە قۆناغی داھاتووی پڕۆسەی سیاسی بگرێت.
وتیشی، ئەوەی وەزیرەکەی سەدر پێشنیازیکردووە، قەیرانی سیاسی قووڵتر دەکاتەوە و چارەسەری ناکات و پەسەند نییە کوتلە و حزبە سیاسییەکان، کە پێگەی جەماوەرییان ھەیە پەراوێز بخرێن.
رۆژی شەممە ساڵح محەمەد عێراقی، ناسراو بە وەزیرەکەی سەدر، رایگەیاند، گرنگتر لە ھەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران و ھەڵبژاردنی پێشوەخت، بەشدارینەکردنی ھەموو ئەو پارت و کەسایەتیانەیە کە لە دوای ٢٠٠٣وە بەشدارییان لە پڕۆسەی سیاسیدا کردووە، بە رەوتی سەدریشەوە، ئامادەیی خۆیشی پیشاندا، لە ماوەی ٧٢ سەعاتدا رێککەوتنێک ئیمزا بکەن کە ئەو داوایە لەخۆبگرێت.