عێراق
"لەما ھاشم موسەوی" بەڕێوەبەری کۆمپانیای گشتی بازرگانی بەرھەمە خۆراکییەکان لە وەزارەتی بازرگانی عێراق رایگەیاند، پێشنیازکراوە چەند بەرھەمێکی خۆراکی بۆ سەبەتەی خۆراکی مانگی رەمەزان زیادبکرێت، کە یەکێک لە پێشنیازەکان بریتین لە مریشک یاخود ھێلکە یان ھەردووکیان پێکەوە، بەڵام ھێشتا تاوتوێی بابەتەکە دەکەن و لە رۆژانی داھاتوودا بابەتە زیادکراوەکان بۆ سەبەتەی خۆراک دیاریدەکرێن.
وتیشی، لەگەڵ نزیکبوونەوەی مانگی رەمەزان، رێکار گیراوەتەبەر بۆ سنوردارکردنی نرخ و کۆنترۆڵکردنی نرخەکان لە بازاڕەکاندا.
بە وتەی "لەما ھاشم"، ئەو بابەتە خۆراکییانەی زیاددەکرێن سەرجەم ئەو ھاووڵاتیانە دەگرێتەوە کە کۆبوونی خۆراکیان ھەیە.
کازم توکی ئەندامی لیژنەی نەوت و غاز و سەرچاوە سروشتییەکان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاندوە، لەم خولەی ئەنجومەنی نوێنەراندا جوڵەیەکی جددی پەرلەمانتاران ھەیە بۆ یەکلاکردنەوە و پەسەندکردنی یاسای نەوت و غاز، بۆ ئەو مەبەستەش سەرجەم رێگاکان کراوەن و پەرلەمانتاران بەچڕی کاری لەسەر دەکەن.
وتیشی، بۆ یەکلاکردنەوە و پەسەندکردنی یاسای نەوت و غاز لێکتێگەیشتن و نزیکبوونەوەی باش لە نێوان ھەرێمی کوردستان و عێراق ھەیە کە پەسەندکردنی یاساکە دەبێتە چارەسەرێکی ریشەیی بۆ ناکۆکییەکان لەسەر سەرچاوە سروشتییەکان.
سەعدون لامی ئەندامی لیژنەکە ئاشکرایکرد، بەپێی پرۆژە یاساکە، دۆسیەی دەرھێنانی نەوت سەر بە حکومەتی فیدراڵییە، حکومەتی ھەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمپانیاکانی رێککەوتنی کردووە بۆ دەرھێنانی نەوت بەبێ ئەوەی بگەرێتەوە بۆ حکومەتی ناوەندی.
ئاماژەی بەوەشکردووە، دەبێت بڕیار بدرێت لەبارەی چۆنێتی ئیدارەدانی دۆسیەکە و پێویستە چارەنووسی گرێبەستە نەوتییەکانی ھەرێم یەکلایی بکرێنەوە، ئەو ناکۆکییەش تا ئێستا یەکلایی نەکراوەتەوە.
لای خۆیەوە، کازم تورکی ئەندامی لیژنەی نەوت و غاز لە ئەنجومەنی نوێنەران رایگەیاند، لەم خولەی ئەنجومەنی نوێنەراندا جوڵەیەکی جددی پەرلەمانتاران ھەیە بۆ یەکلاکردنەوە و پەسەندکردنی یاسای نەوت و غاز، بۆ ئەو مەبەستەش سەرجەم رێگاکان کراوەن و پەرلەمانتاران بەچڕی کاری لەسەر دەکەن.
وتیشی، بۆ یەکلاکردنەوە و پەسەندکردنی یاسای نەوت و غاز لێکتێگەیشتن و نزیکبوونەوەی باش لە نێوان ھەرێمی کوردستان و عێراق ھەیە کە پەسەندکردنی یاساکە دەبێتە چارەسەرێکی ریشەیی بۆ ناکۆکییەکان لەسەر سەرچاوە سروشتییەکان.
ئەحمەد موسا وتەبێژی وەزارەتی کارەبای عێراق رایگەیاند، دوای تەواوبوونی کارەکانی چاککردنەوە و نۆژەنکردنەوەی بۆری گواستنەوەی غاز لەناو خاکی ئێران کە ١٢ رۆژی خایاند، ھەناردەکردنی غاز لەو وڵاتەوە بۆ عێراق دەستیپێکردووەتەوە کە بۆ بەرھەمێنانی کارەبا بەکاری دەھێنن.
وتیشی، عێراق بۆ بەرھەمھێنانی کارەبا رۆژانە پێویستی بە ٢٥ تا ٣٠ ملیۆن پێ سێجا غاز ھەیە، بەڵام لە رۆژی سێ شەممەی رابردووەوە حکومەتی ئێران رۆژانە ٧ تا ١٠ ملیۆن پێ سێجا غاز بۆ عێراق ھەناردە دەکات، ئەوەش بڕێکی زۆر کەمە و کاریگەری زۆری لەسەر کەمبوونەوەی کارەبا دروستکردووە.
لە کۆبوونەوەکەدا سەرۆکی یەکێتی و سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای دادوەری جەختیان لە بەھێزکردنی دەسەڵاتی دادوەری و سەربەخۆیی دادگاکان و پاراستنی مافەکانی مرۆڤ کردەوە و ھەردوولا دەستووریان وەک بنەمای چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوان ھەولێر و بەغدا ناوبرد.
سەرۆک بافڵ جەلال تاڵەبانی ئاماژەی بە رێککەوتنێکی یەکجارەکی و نیشتمانی کرد بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان بەشێوەیەک مافی ھەموولایەک پارێزراوبێت و ئەنجوومەنی باڵای دادوەریش رۆڵێکی کاریگەر و ئەرێنی لەو نێوەندەدا بگێڕێت.
سودانی لەگەڵ سەرۆک و ئەندامانی لیژنەی پەروەردەی ئەنجومەنی نوێنەران کۆبووەوە و گفتوگۆکرا لەبارەی کێشەکانی پڕۆسەی پەروەردە و پێشنیازی پەرلەمانتاران بۆ پەرەپێدانی کەرتی پەروەردە و فێرکردن.
سودانی رایگەیاند، پارێزگاکانی عێراق پێویستیان بە ھەشت ھەزار قوتابخانەیە کە دروستکردنیان چەند ساڵێک دەخایەنێت، بەڵام لە بودجەدا چارەسەر و رێگە چارەی بۆ دیاریکراوە، ئەوەش لە رێگەی سندوقی عێراق بۆ گەشەپێدان و بەشداری پێکردنی کەرتی تایبەت.
ھەروەھا سەباح حەبیب ئەندامی لیژنەی پەروەردە رایگەیاند، لە کۆبوونەوەکەدا جەختیکردووەتەوە لەسەر گواستنەوەی راژەی مامۆستایانی دەرەوەی ئیدارەی ھەرێم بۆ سەر ناوەند، لە وەڵامدا سەرۆک وەزیران وتوویەتی ئەوان رەزامەندیان لەسەر ئەو بابەتە داوە و لە جێبەجێکردندایە.
دەزگای ئاسایشی نیشتمانی عێراق لە راگەیەنراوێکدا رایگەیاند، دەزگاکەیان بەردەوامە لە گەران بەشوێن ئەو کەسانەی یاسا دەشکێنین، بەتایبەتیش ئەو کەسانەی دراو دەبەنە دەرەوە وڵات و زیان دەگەیەنین بە بژێوی ھاوڵاتیان و نرخی بەھای دراوی نیشتمانی .
ئاماژەی بەوەشکردووە، تۆمەتبارێکیان بەناوی " رامی حەسەن ناسر" دەستگیرکردوە کە گەورەترین قاچاغچی بردنە دەرەوەی دۆلارەبووە لە عێراقەوە بۆ دەرەوەی سنورەکان.
لای خۆیەوە، دەستەی دەستپاکی عێراق لە راگەیەنراوێکدا رایگەیاند، ١٠ کەس بە تۆمەتی قاچاغچێتی بەدۆلارەوە دەستگیرکراون.
بە بریارێکی وەزارەتی بازرگانی عێراق بری ٢٧٢ ملیار دینار بۆ جوتیارانی ھەرێم خەرجکرا، پێشوتر بڕیاردرابوو شایستە داراییەکانی جوتیارانی ھەرێم بۆ ساڵانی ٢٠١٥ و ٢٠١٦ بنێرێت و ئەندامێکی لیژنەی داراییش دەڵێت، دوای ئەوەی ھەڕەشەی تۆمارکردنی سکاڵایان کردووە بڕیارەکە دراوە.
د. نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە کوردسات نیوزی راگەیاند، ١٢ی١٢ی٢٠٢٢ نوسراوێکی ئاڕاستەی سەرۆک وەزیرانی عێراق کردووە و سەرجەم ئەو بەڵگە و دۆکیۆمێنتانەی ھاوپێچ کردووە کە بڕیار بووە وەزارەتی بازرگانی شایستە داراییەکانی جوتیارانی ھەرێم بۆ ساڵانی ٢٠١٢ تا ٢٠١٦ خەرج بکات.
"موعین کازمی" رایگەیاند، رەشنوسی کۆتایی پڕۆژەیاسای بودجە زیاتر لە مانگێکە کۆتایی ھاتووە، بەڵام بەھۆی چەند گۆڕانکارییەک کە بگونجێت لەگەڵ پڕۆگرامی حکومەت و بەرزکردنەوەی بەھای دینار وایکرد وەزارەتی دارایی و پلاندانان پێداچوونەوەی پێدا بکەن.
وتیشی ئەنجومەنی نوێنەران ئامادەیە بۆ وەرگرتنی پڕۆژەیاساکە و تاوتوێکردنی، پێشبینیش دەکەن کۆی بودجە بۆ ئەمساڵ بگاتە ١٦٥ بۆ ١٧٠ ترلیۆن دینار، کورتھێنانیش بگاتە ٣٠ بۆ ٣٥ ترلیۆن و لە چەند رێگەیەکی جیاوازەوە چارەسەری دەکەن.
کازمی ھیواشی خواست لە ماوەی ئەم دوو مانگەدا ئەنجومەنی وەزیران و ئەنجومەنی نوێنەران پڕۆژەیاساکە پەسەند بکەن و لەسەرەتای مانگی نیسانەوە دەستبکرێت بەجێبەجێکردنی.
سەبارەت بە ناکۆکییەکانیش لەگەڵ ھەرێمی کوردستان، ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی وتی، دەبێت ئەو ناکۆکییانە لەڕێی شەفافیەتەوە چارەسەر بکرێن و ناکۆکییەکان لەگەڵ ھەرێمی کوردستان لەڕێی دانوستانە بەردەوامەکانەوە بەمزووانە کۆتاییان دێت.
ھاوکات "رائید مالکی" ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران وتی، چوار مانگ بەسەر پێکھێنانی حکومەتی نوێی عێراقدا تێپەڕیوە، بەڵام سەرکەوتوو نەبووە لە ناردنی پڕۆژە یاسای بودجە، کە لە ئەولەویاتی کارەکانیان دایانناوە.
عەقید کاروان خۆشناو، وتەبێژی ناوچەی یەکی پاسەوانی سنوری عێراق بە کوردسات نیوزی راگەیاند، تا ئێستا کاتی راگەیاندنی ناوی ئەو کەسانە دەستنیشان نەکراوە کە لە پاسەوانی سنور دادەمەزرێن، بەڵام زانیارییان پێگەیشتووە بەناوی دامەزراندنەوە فێڵ لە ھاووڵاتییان دەکرێت و ماوەی چەند رۆژێکە چەند کەسێک پەیوەندیی دەکەن بەو کەسانەی کە فۆڕمیان پڕکردووەتەوە و پێیان دەڵێن بڕە پارەیەک بدەن ناویان لە لیستی دامەزراندن دێتەوە. وتەبێژی ناوچەی یەکی پاسەوانی سنووری عێراق داوا لە ھاووڵاتیان دەکات ھیچ کەسێک پارە بە ئەو کەسانە نەدات.
وتیشی، حکومەتی عێراق ٢٦٢١ کەس دادەمەزرێنێت، بەڵام لە سەرانسەری وڵات دوو ملیۆن و ١٨٢ ھەزار کەس لینکەیان پڕکردووەتەوە و دوای تەواوکردنی رێکارەکان لەلایەن دەستەیەکی تایبەتی وەزارەتی ناوخۆوە پەیوەندیی بەو کەسانەوە دەکرێت کە کۆدیان بۆ ھاتووەتەوە و چاوپێکەوتنیان لەگەڵ دەکرێت.
ئەحمەد مەزھەر جبوری پەرلەمانتاری ھاوپەیمانی سیادە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، ھاوپەیمانەکەیان پشتیوانی دەکات لە ھەموارکردنەوەی دەستور و گۆڕینی ھەندێک ماددەی دەستوری کە لە پێناو پەرژەوەندی ھاوڵاتیانی عێراق بێت.
وتیشی ، لە ئێستادا سەرقاڵی دروستکردنی لیژنەیەکی نوێن لە نێو ئەنجومەنی نوێنەراندا لە پێناو ھەموارکردنەوەی دەستور، بەڵام ئەگەر بێت و ئەمجارەش بریاری ھەڵبژاردنی پێشوەختە بدرێت فریای ھەموارکردنەوەی دەستور ناکەون.
ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی نوێنەران راشیگەیاند، لە ئەگەری تەواوکردنی ئەم خولەی پەرلەمان دەتوانرێت دەستور و یاسا ھەموارکراوەکانی بھێنرێتە پەرلەمانی عێراق و دەنگی لەسەر بدرێت.
وەزارەتی دەرەوەی عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوە کردوە، باڵیۆزخانەی عێراق لە ئەنقەرە لە رێگەی چەند تیمێکەوە تەنھا لەماوەی دوو رۆژی رابردوودا ٧٥ ھاوڵاتی عێراقییان لەو ناوچانە رزگارکردووە کە بەھۆی بومەلەرزەکەوە وێران بوون، تائێستاش زیاتر لە ٢٠٠ ھاووڵاتی عێراقی رزگارکراون و لە ئەنقەرەش دوو شوێنیان کردووەتەوە بۆ مانەوەیان تا ئەو کاتەی بەڵگەنامەکانیان بۆ ئامادە دەکرێت و دەگەڕێنرێنەوە بۆ عێراق، چونکە ژمارەیەکی زۆریان بەڵگە و ناسنامەکانیان بەھۆی بومەلەرزەکەوە ونبووە.
لە بەشێکی تری راگەیەنراوەکەی وەزارەتی دەرەوەی عێراقدا ھاتووە، تائێستا لەوە دڵنیابوونەتەوە کە ٨ ھاوڵاتی عێراق لە بومەلەرزەکەی تورکیا گیانیان لەدەستداوە و ژمارەیەکیش بێسەروشوێنن.
لە دیدارەکەدا کە لە کۆشکی بەغداد بەڕێوەچوو، سەرۆک کۆمار ئاماژەی بە دواپێشھاتە سیاسی و ئەمنی و ئابورییەکان دا و یەکخستنی ھەوڵەکانی بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگییەکان دووپاتکردەوە.
ھەروەھا سەرۆک کۆمار سەرۆک کۆمار جەختیکردەوە لە گرنگی بەردەوامی ڕاوێژ و ھەماھەنگی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی ھەرێمی کوردستان بۆ گەیشتن بەلێکتێگەیشتنێکی ڕاستەقینە و دۆزینەوەی چارەسەری ڕیشەیی بۆ کێشە ھەڵپەسێردراوەکان لەسەر بنەمای دەستوور و قانون و بەرژەوەندی وڵات، وتیشی، عێراقییەکان چاوەڕێی دەستکەوتی گرنگن بەتایبەت پەسەندکردنی بودجە و یاسای نەوت و غاز بەو پێیەی پەیوەندی راستەوخۆیان بە ژیان و گوزەرانی خەڵکەوە ھەیە.
بانکی ناوەندی عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوە کردووە، عەلی عەلاق پارێزگاری بانکی ناوەندی لە پەراوێزی سەردانەکەی وەفدی عێراق بۆ ئەمریکا، لە واشنتۆن لەگەڵ مەحمود محێدین بەڕێوەبەری جێبەجێکاری سندوقی نەختی نێودەوڵەتی کۆبوووەتەوە و تیایدا باس لە رێکارەکانی بانکی ناوندی و حکومەتی عێراق کراوە بۆ کۆنترۆڵکردنی بازاڕی دراو و چارەسەرکردنی کێشە دارایی و بانکییەکان، عەلی عەلاق جەختیکردوەتەوە، ھەموو رێکارانەی لە عێراق گیراونەتەبەر بە پێوەرە نێودەوڵەتییەکان بووە، بەتایبەتیش رێگریکردن لەھاوکاری دارایی بۆ تیرۆریستان و سپیکردنەوەی پارە.
لە کۆبوونەوەکەدا بەڕێوەبەری جێبەجێکاری سندوقی نەختی نێودەوڵەتی رایگەیاندوە، لە ھەر بوارێکدا عێراق پێویستی بە ھاوکاری سندوقی نەختی نێودەوڵەتی ھەبێت بەتایبەتیش چارەسەرکردنی کێشە دارایی و بانکییەکانی، ئامادەن ھاوکاری بکەن.
وەزیری دەرەوەی عێراق لە سەردانەکەیدا بۆ واشنتۆن ئەوەی راگەیاندوە، کە لە بارەی کێشەکانی دانەوەی قەرزەکان بە کۆمپانیاکانی رووسیا لەگەڵ ئەمریکادا قسەیان کردوە و ئەوەیان پێ راگەیاندوو کە دەبێت لەگەڵی سیستمی نێودەوڵەتییەوە کار بە سیستمی دارایی عێراق بکەن، چونکە بە مامەڵە لەگەڵ رووسیا کێشە بۆ سیستمی بانکیی عێراق دروست دەبێت و ئەوانیش نایانەوەێت بانکی ناوەندی عێراق و بانکەکانی تر دووچاری گرفت ببن.
بەپێی راگەیەنراوێکی نوسینگەی سەرۆک وەزیران، سودانی لەکۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ یەکێتی ژورە بازرگانییەکان و بانکەکان پێشھاتە ئابووریەکانی عێڕاق و بەھای دۆلار و بەدواداچوون بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکانی بانکی ناوەندی تاوتوێکردووە.
سودانی جەختیشیکردەوە، حکومەت و سەرجەم لایەنە تایبەتمەندەکان بەتوندی روبەڕووی ھەموو ئەو کەسانە دەبنەوە کە دراو بە قاچاخ دەبەنە دەرەوە و یاری بە بەھای دراو دەکەن و دەیانەوێت رێگری لەبەردەم چاکسازیی دروستبکەن.
سودانی وتیشی ، ئەوەی گرەو لەسەر گەڕانەوە بۆ دواوە دەکات و دەیەوێت کاری قاچاخچێتی بکات و یاسا و رێنماییەکان پێشێل بکات دەدۆڕێت.